Stanowiska prezentowane w odpowiedziach są opiniami nie mającymi charakteru wiążącego dla adresatów.

Ustawa z dnia 25 października 1991r. r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. Nr 13, poz. 123, z późn. zm.) – w tekście zwana „ustawą”
Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 207, poz. 1230) – w tekście zwana „ustawą nowelizującą”

W myśl art. 8 ust. 3 ustawy nowelizującej dyrektorzy instytucji kultury, którzy zostali powołani na stanowiska przed dniem 1 stycznia 2012 r. na czas nieokreślony pozostają na zajmowanych stanowiskach nie dłużej niż rok od dnia wejścia w życie ww. ustawy, tj. do dnia 1 stycznia 2013 r. Jednak w tym czasie organizatorzy mogą powołać te same osoby na stanowiska dyrektorów na czas określony od trzech do siedmiu lat, a w przypadku instytucji kultury, które z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej stają się instytucjami artystycznymi - od trzech do pięciu sezonów artystycznych. Niepowołanie na stanowisko dyrektora na czas określony jest równoznaczne z odwołaniem dyrektora z upływem roku od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej, tj. od dnia 1 stycznia 2013 r.

Powołanie jest jednostronną czynnością prawną organu powołującego tak w przypadku powołania na czas określony jak i nieokreślony. Reguła ta ma zastosowanie także wtedy gdy następuje powołanie na czas określony osoby, która była powołana dotychczas na czas nieokreślony (konieczne jest wydanie odrębnego aktu). Samo powołanie nie wymaga dodatkowego zawarcia umowy o pracę, ponieważ jest zarazem podstawą nawiązania stosunku pracy. Natomiast odwołanie pociąga za sobą dwojaki skutek: pozbawia stanowiska niezwłocznie albo w określonym terminie wskazanym w odwołaniu (można zatem dopuścić, że organ powołujący uzgodni z powołanym na czas nieokreślony ów termin wydając akt o odwołaniu) oraz powoduje wypowiedzenie stosunku pracy albo jego rozwiązanie bez wypowiedzenia. Przepisy kodeksu pracy nie wyłączają możliwości rozwiązania na skutek porozumienia stron stosunku pracy na podstawie powołania. Oznacza to, że ustanie stosunku pracy następuje z dniem ustalonym w tym porozumieniu bez względu na to, kiedy organ uprawniony odwoła pracownika z zajmowanego stanowiska. Reasumując, nie ma przeszkód aby organ powołujący odwołał dyrektora w terminie akceptowanym przez obie strony (byle nie dłuższym niż wynikający z art.8 ust.4 ustawy nowelizującej) i następnego dnia go powołał (po uprzednim zawarciu umowy określającej warunki organizacyjno-finansowe działania instytucji kultury), nawiązując tym samym nowy stosunek pracy na czas określony. Należy również pamiętać, iż rozwiązanie stosunku pracy z powołania w drodze wypowiedzenia zmieniającego jest niedopuszczalne (vide np. wyrok SN z dnia 20 sierpnia 2009 r., II PK 43/09, OSNP 2011/-78/102), stąd nie może ono zastąpić odwołania.

Powołany przepis nie przewiduje odstępstwa od obowiązku zawarcia umowy w formie pisemnej określającej warunki organizacyjno – finansowe działalności instytucji kultury oraz program jej działania. Umowa ta, odrębna wprawdzie od samego aktu powołania, stanowić będzie ważny element ustalonych pomiędzy organizatorem a kandydatem na dyrektora warunków zatrudnienia (vide: art.15 ust.6 ustawy). Umowa jest niezbędnym elementem i warunkiem powołania dyrektora instytucji kultury także wtedy, gdy samo powołanie będzie poprzedzone procedurą konkursową. W przypadku odmowy zawarcia takiej umowy, nie może dojść do powołania a ewentualne procedury konkursowe należy powtórzyć celem wyłonienia kolejnego kandydata.

Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej posługuje się terminem „organizator” (także dla określenia organu powołującego oraz strony umowy z kandydatem na dyrektora) nie identyfikując zarazem, czy w przypadku samorządowych instytucji artystycznych uprawnienia te przysługują organowi stanowiącemu czy wykonawczemu jednostki samorządu terytorialnego. Odpowiedzi należy szukać na gruncie ustaw organicznych dla j.s.t. i wynikającego z nich podziału kompetencji pomiędzy w/w organami. I tak, co do zasady, zatrudnianie i zwalnianie kierowników samorządowych jednostek organizacyjnych pozostaje zadaniem przypisanym organom wykonawczym (vide: art.30 ust.2 pkt 5 ustawy o samorządzie gminnym, art.32 ust.2 pkt 5 ustawy o samorządzie powiatowym i art.41 ust.2 pkt 6 ustawy o samorządzie województwa). Nie ulega wątpliwości, że instytucja kultury jest jednostką organizacyjną, a jej kierownik (dyrektor) jest zatrudniany na podstawie powołania. W praktyce oznacza to konieczność podjęcia odpowiednio przez: zarząd powiatu albo zarząd województwa uchwały w sprawie powołania określonej osoby na to stanowisko wraz z określeniem warunków zatrudnienia, która będzie miała charakter aktu powołania i jako taka, w razie roszczeń ze stosunku pracy, podlegać będzie kognicji sądu pracy, lub też podjęcia uchwały akceptującej i powołującej kandydata oraz upoważniającej np. starostę do ustalenia odrębnym aktem warunków zatrudnienia. W przypadku gminnej instytucji kultury uprawnienia te oczywiście przysługują wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta. Analogicznie należałoby postąpić w przypadku akceptacji treści umowy określającej warunki organizacyjno – finansowe działalności instytucji kultury jako dokumentu poprzedzającego akt powołania. Kwestia składania podpisów pod samą umową regulowana jest przyjętymi zasadami reprezentacji oraz kontrasygnaty wynikającymi z ustaw organicznych. Należy pamiętać, że w zależności od przewidywanych postanowień umowy co do zobowiązań finansowych organizatora, dodatkowo może być wymagana uchwała (zgoda) organu stanowiącego na zaciągnięcie zobowiązań w danej wysokości (vide: art.12 pkt 9 ustawy o samorządzie powiatowym).

Zgodnie z brzmieniem art. 15 ust. 8 ustawy obowiązującym od dnia 1 stycznia 2012 r., statut instytucji kultury może przewidywać utworzenie stanowiska zastępcy dyrektora lub stanowisk zastępców dyrektora. W takiej sytuacji organizator instytucji kultury powinien określić w statucie instytucji kultury liczbę stanowisk zastępców dyrektora oraz tryb ich powoływania i odwoływania. Mając na uwadze także dotychczasową linię orzeczniczą SN, do powołania zastępcy dyrektora instytucji kultury będzie miał zastosowanie art. 68 § 11 Kodeksu pracy, zgodnie z którym stosunek pracy na podstawie powołania nawiązuje się na czas nieokreślony, a powołanie na czas określony może nastąpić tylko na podstawie przepisów szczególnych. Przepisy ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej także w nowonadanym brzmieniu nie wprowadzają odstępstwa od tej zasady Kodeksu pracy w odniesieniu do zastępcy dyrektora instytucji kultury.

W myśl art. 15 ust. 1 ustawy w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2012 r. dyrektora instytucji kultury powołuje organizator na czas określony po zasięgnięciu opinii związków zawodowych działających w danej instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych właściwych ze względu na rodzaj działalności prowadzonej przez instytucję. Przedmiotowy przepis nie zastrzega, w odniesieniu do stowarzyszeń, tak jak ma to miejsce np. w art. 13 ust 3 ww. ustawy, że odnosi się wyłącznie do stowarzyszeń działających w danej instytucji kultury. Tym samym organizator, dokonując wyboru stowarzyszenia właściwego do tej kategorii spraw, powinien brać pod uwagę merytoryczną zbieżność statutowych celów i zadań stowarzyszenia z prowadzonym przez daną instytucję kultury rodzajem działalności, zbieżność zasięgu terytorialnego towarzyszenia z właściwością miejscową instytucji kultury oraz zakres podmiotowy stowarzyszenia, to jest przynależność zawodową stowarzyszenia w stosunku do kadry zatrudnionej w instytucji kultury. Istotne jest by został spełniony wymóg uzyskania przez organizatora opinii związków zawodowych działających w danej instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych właściwych ze względu na rodzaj działalności prowadzonej przez instytucję. W przypadku niedopełnienia ww. wymogu konsekwencją może być podważenie prawidłowości nawiązania stosunku pracy lub też jego rozwiązania.

Zgodnie z ustawą organizatorami, obok ministrów i kierowników urzędów centralnych (art. 8), są jednostki samorządu terytorialnego (art. 9). W przypadku tych jednostek samorządu terytorialnego jako organizatorów, którzy jednocześnie są odrębnymi osobami prawnymi, poszczególne kompetencje organizatora winny być wykonywane przez organy danej jednostki (gminy, powiatu, województwa), zgodnie z zasadami jej funkcjonowania i zadaniami jej organów określonymi w odpowiedniej ustawie ustrojowej (tj. ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym i ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa). Każda z ww. ustaw ustrojowych zawiera przepisy określające zasady współdziałania i podziału kompetencji pomiędzy organami jednostki samorządu terytorialnego, jak i szczegółowe katalogi zadań przypisanych organowi stanowiącemu i wykonawczemu jednostki (vide np. art. 18 i 18a a art. 30 i 31 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym). Regulacje te rozdzielają kompetencje stanowiące i kontrolne (przypisane w danym przypadku radzie gminy) od kompetencji wykonawczych związanych z kierowaniem bieżącymi sprawami gminy, zarządzaniem jej mieniem i reprezentowanej jednostki na zewnątrz (przypisanych wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta). Analogiczny rozdział kompetencji występuje na poziomie organów powiatu i województwa, ze stosownym jego dostosowaniem do kolegialnego charakteru organów wykonawczych tych jednostek oraz odpowiednią pozycją ustrojową przewodniczących zarządów (tj. starosty i marszałka województwa). Ustawy ustrojowe przewidują m. in. do wyłącznej kompetencji organu stanowiącego podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych jednostki samorządu terytorialnego dotyczących tworzenia, przekształcania i likwidowania samorządowych jednostek organizacyjnych oraz wyposażania ich w majątek (vide np. art. 18 ust. 2 pkt 9 lit. h ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, art. 12 pkt 8 lit. i ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym), a zatem także samorządowych instytucji kultury. Tym samym przepisy ustrojowe przesądzają, że kompetencje organizatora w zakresie utworzenia instytucji kultury, jak i nadania jej statutu, winien realizować w odpowiedniej formie organ stanowiący jednostki (rada gminy, rada powiatu albo sejmik województwa). Z kolei kompetencje organizatora dotyczące opiniowania regulaminu organizacyjnego instytucji kultury należałoby odnosić do zadań organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego. Temu bowiem organowi przyznano ustrojowe zadania, zarówno we wspominanym już zakresie reprezentowania jednostki i kierowania jej bieżącymi sprawami, jak i w zakresie zwierzchnictwa służbowego w stosunku do kierowników samorządowych jednostek organizacyjnych czy kreowania wewnętrznej struktury jednostek organizacyjnych (vide m.in. art. 30 ust.2 pkt 5, art. 31 i art. 33 ust. 2 i 5 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym). Uzasadnionym zatem pozostaje, aby to organ wykonawczy organizatora opiniował nadawany przez dyrektora instytucji regulamin organizacyjny tj. akt, którego materią ma być ustalenie komórek organizacyjnych i stanowisk w instytucji oraz określenie zakresu ich działania i wzajemnych relacji pomiędzy nimi.

Zgodnie z art. 10 ust. 2 ustawy nowelizującej organizatorzy instytucji kultury prowadzących działalność kulturalną dostosują akty o utworzeniu tych instytucji oraz ich statuty do wymogów wynikających ze znowelizowanych przepisów (określą nowy status instytucji). Zmiany polegającej na dostosowaniu ww. aktów organizator powinien dokonać w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ww. ustawy, tj. do dnia 1 lipca 2012 r. W przypadku gdy organ, który wydał akt o utworzeniu instytucji kultury przestał istnieć, zmianę polegającą na dostosowaniu aktu o utworzeniu instytucji kultury do nowych wymogów wynikających z przepisów dokonuje aktualny organizator instytucji kultury. Należy pamiętać o podaniu w podstawie prawnej przepisów, zgodnie z którymi dokonano przeniesienia kompetencji oraz wyraźnie wskazać, że status instytucji artystycznej dana instytucja kultury uzyskała z mocy prawa z dniem 1 stycznia 2012r. W odnośniku do podstawy prawnej wydania aktu zmieniającego akt o utworzeniu instytucji kultury należy wskazać przepis, na mocy którego dana instytucja kultury stała się instytucją artystyczną, tym samym odnośnik powinien otrzymać brzmienie „(nazwa instytucji kultury), na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 207, poz. 1230), z dniem 1 stycznia 2012 r. stała się instytucją artystyczną, w rozumieniu art. 11 ust. 2 z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2001 r. Nr 12, poz. 123, z późn. zm.)”

Zgodnie z art.10 ust. 1 ustawy nowelizującej, instytucje kultury, spełniające wymogi określone w art. 11 ust. 2 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej stają się z mocy prawa instytucjami artystycznymi. Zatem, instytucja kultury, która nabywa status instytucji artystycznej musi spełniać łącznie następujące warunki: prowadzić działalność artystyczną w dziedzinie teatru, muzyki lub tańca, zatrudniać twórców i wykonawców, a także - odwołując się do przepisu art.11a ust.1 i 2 ustawy – organizacja pracy powinna przebiegać w oparciu o sezon artystyczny i związany z nim repertuar. Z reguły, warunki te spełniał będzie teatr, filharmonia, opera, operetka, orkiestra symfoniczna lub kameralna. Nie są to jednak jedyne formy organizacyjne prowadzenia działalności kulturalnej o charakterze artystycznym, ponieważ katalog tych form zawarty w art. 11 ust.2 ma charakter jedynie przykładowy. Sytuacja się komplikuje wtedy, gdy instytucja kultury łączy w sobie formy właściwe dla działalności artystycznej (np. teatr) i dla działalności z zakresu upowszechniania kultury (np. ośrodek kultury). Dla rozstrzygnięcia wątpliwości co do statusu takiej instytucji kultury posiłkowo odwołać się można do przepisu art. 18 ust. 2 ustawy przesądzającego, że w przypadku połączenia instytucji artystycznej z instytucją kultury inną niż instytucja artystyczna, instytucja powstała w wyniku takiego połączenia ma status instytucji artystycznej. Inaczej rzecz ujmując, łączenie w ramach jednego podmiotu różnych form organizacyjnych właściwych dla prowadzenia działalności kulturalnej, z których choć jedna ma status artystyczny, oznacza, że mamy do czynienia z instytucją artystyczną.

Instytucja kultury jest jednostką sektora finansów publicznych powołaną do realizacji zadań publicznych z zakresu działalności kulturalnej polegającej na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury. Prowadzenie działalności kulturalnej jest podstawowym celem statutowym państwowych i samorządowych instytucji kultury (vide: art.8 i 9 ustawy) a sama działalność kulturalna nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu odrębnych przepisów (art.3 ust. 2 ustawy). Oznacza to tym samym, że skoro instytucja kultury realizuje cele niegospodarcze i niezarobkowe, to ze swej natury nie działa w celu osiągnięcia zysku. Instytucje kultury mogą prowadzić działalność ekonomiczną m.in. w formie wyodrębnionej działalności gospodarczej (np. handlowej czy usługowej) o czym świadczy chociażby przepis art. 13 ust. 2 pkt 6 ustawy. Niemniej powodem podejmowania działalności gospodarczej powinna być możliwość uzyskania zysku, który będzie służył rozwijaniu podstawowej działalności statutowej nie zaś zastąpieniu jej działalnością zarobkową. Inaczej mówiąc, instytucja kultury zobowiązana jest pokrywać koszty swojej działalności z uzyskanych przychodów, w tym dotacji czy dochodów z prowadzonej jako dodatkowa, działalności gospodarczej. Zysk z działalności gospodarczej, inaczej niż w przypadku np. przedsiębiorstw państwowych czy spółek handlowych, nie powinien być przeznaczony w całości dla zarządcy. Ten bowiem przede wszystkim pobiera za swoją działalność wynagrodzenie ściśle określone w zawartej z nim umowie o zarządzanie instytucją kultury. Ta sama umowa powinna określać sposób podziału ewentualnej nadwyżki przychodów nad kosztami działalności poprzez wskazanie na jakie konkretnie zadania statutowe zarządca powinien ją przeznaczać, a w przypadku ewentualnej nadwyżki (zysku) z dodatkowej działalności gospodarczej stanowić, czy jej część (i jaka) może być przeznaczona dla zarządcy. Należy pamiętać o konieczności zharmonizowania przepisów umownych z brzmieniem statutu instytucji kultury, w szczególności w zakresie dopuszczalności prowadzenia działalności gospodarczej w określonych obszarach oraz sposobu przeznaczania dochodów uzyskiwanych z tego tytułu.

Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem art. 7b ust. 3 ustawy, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporządzenia, a organy samorządu terytorialnego w drodze uchwały, określali zasady i tryb przyznawania stypendiów osobom zajmującym się twórczością artystyczną, upowszechnianiem kultury oraz opieką nad zabytkami. Zarówno ww. rozporządzenie jak i uchwały zachowują moc do dnia wejścia w życie nowych przepisów w tym zakresie, nie dłużej jednak niż przez 6 miesięcy od dnia 1 stycznia 2012 r. Tym samym w terminie do dnia 1 lipca 2012 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest zobligowany do wydania rozporządzenia, a organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego do wydania uchwał, które będą określały szczegółowe warunki i tryb przyznawania stypendiów oraz ich wysokość.

Ustawa nowelizująca dokonuje m.in. zmiany przepisów dotyczących zasad powoływania dyrektorów instytucji kultury (vide art.1 pkt 12), ale także określa w nowy sposób możliwości powierzenia zarządzania instytucją kultury osobie prawnej lub osobie fizycznej (vide art.1 pkt 13) - odpowiednio: nadając nowe brzmienie art. 15 i dodając art. 15a do ustawy. Sposób oddziaływania tych regulacji na dotychczasowe uprawienia i obowiązki wynikające ze stosunków pracy dyrektorów instytucji kultury oraz z zawartych wcześniej umów o zarządzanie instytucją kultury określają przepisy przejściowe ustawy nowelizującej - odpowiednio jej art. 8 i art. 9. Ostatni z wymienionych przepisów przejściowych wyraźnie stanowi, iż „umowy o zarządzaniu instytucją kultury zawarte przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy na podstawie art. 15 ust. 4a ustawy wymienionej w art. 1, pozostają w mocy do końca okresu, na który zostały zawarte”. Oznacza to, iż ustawodawca przyjął zasadę zachowania uprawnień i obowiązków określonych w danych umowach (kontraktach menadżerskich) zawartych przed 1 stycznia 2012 r., a ewentualne zmiany w zakresie tych umów, w tym np. wcześniejsze ich rozwiązanie pozostają w gestii stron. Warto także zasygnalizować, iż nowe jak i dotychczasowe przepisy ustawy, niezależnie od zmian w zakresie poszczególnych rozwiązań, nie zmieniły zasady, iż organizator ma możliwość wyboru sposobu zarządzania instytucją kultury albo poprzez powołanie dyrektora tej instytucji albo poprzez powierzenie na podstawie umowy zarządzania daną instytucją wybranej osobie fizycznej lub prawnej.

Ustawa nowelizująca dokonuje m.in. zmiany przepisów dotyczących zasad powoływania dyrektorów instytucji kultury, w tym wprowadza regułę powoływania na czas określony dyrektorów instytucji kultury. Sposób oddziaływania tych regulacji na dotychczasowe uprawienia i obowiązki, wynikające ze stosunków pracy dyrektorów instytucji kultury, określają przepisy przejściowe tej ustawy, a w szczególności jej art. 8. Z treści tego przepisu wynika, iż ustawodawca wprowadził jako pierwszą regułę zasadę kontynuacji zatrudnienia dyrektorów instytucji kultury powołanych na stanowiska na czas określony przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej (vide art. 8 ust. 1). Jako drugą regułę wprowadził zasadę kontynuacji zatrudnienia zastępców dyrektorów instytucji kultury powołanych na stanowiska przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej (vide art. 8 ust. 2). A jako trzecią regułę wprowadził zasadę wygaszania zatrudnienia dyrektorów instytucji kultury opartego na instytucji powołania na czas nieokreślony, z jednoczesnym czasowym zróżnicowaniem stosowania tego mechanizmu w poszczególnych kategoriach instytucji kultury (vide art. 8 ust. 3 i 4). Ponadto ustawodawca w tym samym przepisie wprowadził, dalsze zróżnicowania (wyjątki) dotyczące stosowania tych trzech podstawowych reguł przejściowych. Wyjątki te dotyczą wybranych grup dyrektorów instytucji kultury (w tym dyrektora Centralnego Muzeum Pożarnictwa i dyrektorów bibliotek, domów oraz ośrodków kultury) i polegają de facto na niestosowaniu do tych dyrektorów odpowiednich postanowień przepisów określających reguły wygaszania zatrudnienia dyrektorów instytucji kultury opartego na instytucji powołania na czas nieokreślony (vide art. 8 ust. 5 i 6).
Można zatem przyjąć, iż objęte wyjątkami z art. 8 ust. 6 ustawy nowelizującej grupy dyrektorów instytucji kultury podlegają w zakresie pozytywnej regulacji przepisów przejściowych tylko pierwszej regule przewidzianej w art. 8 ust.1 tej ustawy. Przepis ten znajdzie jednak bezpośrednie zastosowanie tylko do tych dyrektorów bibliotek, domów oraz ośrodków kultury, którzy zostali powołani na stanowiska na czas określony przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej. W pozostałym zakresie ustawodawca nie sformułował odrębnego przepisu przejściowego. Brak takiej jednostki redakcyjnej może stanowić oczywiście asumpt do formułowania różnych poglądów, niemniej analiza całości tych regulacji pozwala wywodzić z nich nie tylko negatywną normę nakazującą niestosowanie szczegółowych trybów wygaszania zatrudnienia, określonych w art. 8 ust. 3 i 4, ale i samej, wynikającej z tych przepisów, zasady wygaszania zatrudnienia dyrektorów instytucji kultury opartego na instytucji powołania na czas nieokreślony. Reasumując, z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej, do dyrektorów bibliotek, domów oraz ośrodków kultury nie znajdą zastosowania przepisy art. 8 ust. 3 i 4 tej ustawy, z uwagi na wyraźne wyłączenia zawarte w art. 8 ust.6, a w efekcie ta grupa dyrektorów dalej będzie zajmować swoje stanowiska, z tym, że podstawą kontynuacji zatrudnienia dla części z nich będzie norma pozytywna wynikająca z regulacji przejściowej przepisu art. 8 ust.1 ustawy nowelizującej, a dla pozostałych norma negatywna wynikająca z regulacji przejściowej przepisu art. 8 ust.6 ustawy nowelizującej, wyłączająca objęcie ich zasadą i mechanizmami wygaszania zatrudnienia.
Zaznaczyć jednak należy, iż wprowadzenie w art. 8 ust. 1 ustawy nowelizującej, jak i wyłączenie w art. 8 ust. 6 tej ustawy, specyficznego mechanizmu przejściowego, nie jest równoznaczne z pozbawieniem poszczególnych organizatorów instytucji kultury wpływu na obsadę danych stanowisk. Regulacje te mają charakter przepisów przejściowych i o ile poszczególni organizatorzy instytucji kultury zamierzaliby dokonywać zmian na danych stanowiskach to mogą je przeprowadzać na zasadach ogólnych (tj. z uwzględnieniem przed wszystkim wymogów Kodeksu pracy), z tym że nowe powołania osób na dane stanowiska musiałyby uwzględniać już nowe rozwiązania ustawowe.

Polski system prawny przewiduje określone reguły służące uregulowaniu zasad ochrony i posługiwania się godłem i barwami Rzeczypospolitej Polskiej [vide w szczególności: art. 28 Konstytucji RP i przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (Dz. U. z 2005 r. Nr 235, poz. 2000, z późn. zm.) dalej jako „ustawa o godle”, art. 131 ust.2 pkt 2 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117, z późn. zm.) oraz art. 5 ust.6 ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.)].
W oparciu o te przepisy można stwierdzić, że o ile używanie barw RP jest dozwolone każdemu z uwzględnieniem obowiązku otaczania ich czcią i szacunkiem (vide art. 5 ust. 2 ustawy o godle), to używanie wizerunkiem orła ustalonego dla godła RP, w tym używanie jego na pieczęciach, zastrzeżone jest dla ściśle określonych kategorii podmiotów (vide art. 2a ustawy o godle oraz art. 5 ust.6 ustawy o muzeach). Zasadą jest jednak, że używanie na pieczęciach wizerunku orła ustalonego dla godła RP odnosi się przede wszystkim do kategorii określonej jako „urzędowa pieczęć” (vide art. 16 c ustawy o godle). Z kolei inne przypadki używania wizerunku orła ustalonego dla godła RP, mogą określać jedynie przepisy szczególne (vide np. art. 5 ust.6 ustawy o muzeach w zw. z art. 2a pkt 13 ustawy o godle).
Analizując ustawowy katalog podmiotów uprawnionych do używania wizerunkiem orła ustalonego dla godła RP, można stwierdzić, iż państwowe instytucje kultury nie są kategorią mieszczącą się zakresie określonym w art. 2a ustawy o godle, ani też nie posiadają innego ustawowego uprawnienia do używania takich szczególnych pieczęci (upoważnienie takie posiada jedynie wyodrębniona ustawowo grupa muzeów – vide w art. 5 ust.6 ustawy o muzeach). Stąd też, o ile np. dotychczasowe uregulowania statutowe przewidywałyby posługiwanie się przez państwową instytucje kultury, inną niż muzeum określone w art. 5 ust.6 ustawy o muzeach, pieczęcią z wizerunkiem orła ustalonego dla godła RP, to uzasadnionym jest ich odpowiednie dostosowanie do obowiązujących przepisów ustawowych.

Przepisy art. 16 ustawy, w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą, utrzymują dotychczasową kompetencję ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego do wyrażania zgody na powołanie dyrektora instytucji kultury bez przeprowadzania konkursu. Ustawa nowelizująca wprowadza natomiast dodatkowe regulacje określające tryb postępowania przy wyrażaniu przez ministra takiej zgody. W szczególności art. 16 ust. 3a ustawy w nowym brzmieniu przewiduje, iż „organizator występując z wnioskiem do ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o wyrażenie zgody na powołanie dyrektora instytucji kultury bez przeprowadzania konkursu ma obowiązek uzasadnienia wniosku, ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn zastosowania takiego trybu oraz podania informacji na temat wykształcenia, kompetencji i doświadczenia zawodowego kandydata na stanowisko dyrektora”. Dany przepis przesądza tym samym o konieczności uzasadnienia wniosku oraz wskazuje najistotniejsze z punktu widzenia ustawodawcy elementy tego uzasadnienia. Jakkolwiek ustawodawca w tym przepisie w sposób szczególny wyartykułował, z oczywistych względów, przede wszystkim przesłanki uzasadnienia dotyczące bezpośrednio osoby kandydata (wykształcenia, kompetencje i doświadczenie zawodowe), a nie wyliczył wprost pośród tych elementów opinii związków zawodowych oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych, to istotnym pozostaje, iż sam wniosek jest elementem całej procedury powołania dyrektora instytucji kultury. Na procedurę tą w przypadku powołania dyrektora instytucji kultury bez przeprowadzania konkursu, składa się także, zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy, obowiązek zasięgnięcia przez organizatora opinii związków zawodowych oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych. Trudno zatem zakładać, aby wniosek miał pomijać tę opinię, tym bardziej, iż sama opinia może stanowić element uzasadnienia wniosku, zarówno jako jedna z przyczyn zastosowania danego trybu, jak też ewentualne „uzupełnienie” informacji o wykształceniu, kompetencjach i doświadczeniu zawodowym kandydata, w przypadku gdy w opinii znajdą się oceny tych elementów, a nawet w przypadku negatywnej opinii jako punkt odniesienia dla uzasadnienia argumentów organizatora przemawiających za wnioskiem. Przyjęcie przeciwnego poglądu oznaczałby natomiast założenie rozpatrywania przez ministra wniosku de facto nie w pełni uzasadnionego, bo pozbawionego informacji o jednym z ustawowych elementów procedury. W efekcie minister nie miałby pełnych podstaw do wnikliwego i należytego rozpatrzenia wniosku, kierując się wytycznymi wynikającymi z art. 16 ust. 3 a i 3 b ustawy.
W takich przypadkach uzasadnionym byłoby żądanie przez ministra uzupełnienia wniosku organizatora o wymagane art. 15 ust. 1 ustawy opinie, tym bardziej, iż w przyjętej przez ustawodawcę sekwencji czynności składających się na procedurę powołania dyrektora zgoda ministra została przewidziana, w myśl z art. 16 ust. 3c ustawy, jako ostatni etap procedury powołania, a jej brak „skutkuje niepowołaniem kandydata na stanowisko”.

Zgodnie z ustawą, organizatorami, obok ministrów i kierowników urzędów centralnych (art. 8), są jednostki samorządu terytorialnego (art. 9). Z kolei art. 21 ust.1 ustawy umożliwia organizatorom - na podstawie zawartej przez nich umowy – tworzenie lub łączenie prowadzonych przez nich instytucji kultury, a także prowadzenie jako wspólnej instytucji kultury prowadzonej przez jednego z organizatorów. Analogiczne możliwości stwarza organizatorom oraz innym podmiotom (osobom fizycznym, prawnym i jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej) w zakresie tworzenia instytucji kultury art. 21 ust.2 ustawy. W tym przypadku podstawą utworzenia instytucji kultury jest również umowa zawierana odpowiednio między organizatorem a danym podmiotem. Dodatkowo ustawa w art. 21 ust. 5 (jak i analogicznym art. 21 ust.4 w odniesieniu do umów między organizatorami) wyraźnie stanowi, iż to strony umowy określają w niej wzajemne uprawienia dotyczące treści statutu, powoływania dyrektora czy likwidacji instytucji. Tym samym kompetencje organizatora w zakresie zmiany statutu instytucji kultury utworzonej wspólnie z innym podmiotem są warunkowane postanowieniami odpowiedniej umowy. O ile zatem strony danej umowy, korzystając z ustawowych możliwości, uregulowały swoje wzajemne uprawienia, w szczególności przewidziały w umowie określony tryb zmiany statutu instytucji kultury zakładający np. uzgodnienie danych zmian czy ich zaopiniowanie, o tyle organizator nie ma podstaw do samodzielnego zmieniania statutu danej instytucji kultury. Nie można jednak wykluczać także rozwiązań, w których strony celowo pozostawiają dane kompetencje w gestii organizatora, czy wręcz nie wprowadzają do umowy takich jednoznacznych rozstrzygnięć. W tym ostatnim przypadku, abstrahując od oceny staranności samych stron w odpowiednim zabezpieczeniu swoich interesów w umowie, należałoby w pierwszej kolejności domniemywać samodzielność kompetencji organizatora w zakresie nadawania i zmiany statutu instytucji w oparciu o jego generalne umocowanie kompetencyjne w danej materii wynikające z art. 13 ust.1 ustawy. Oczywiście nie wyklucza to następczego ustalenia przez strony nowych zasad dokonywania zmiany statutu instytucji np. w drodze sporządzenia stosownego aneksu do umowy o utworzeniu instytucji kultury.

nstytucja powołania, występuje w systemie prawa w dwóch znaczeniach: po pierwsze jako powierzenie określonej osobie stanowiska lub funkcji, które nie powoduje nawiązania z tą osobą stosunku pracy, po wtóre jako jednostronna czynność prawna, stanowiąca podstawę stosunku pracy na określonym stanowisku z osobą, która wyraziła na to zgodę.
Ten podział uwzględniają przepisy Kodeksu pracy. Zgodnie z art. 68 ust.1 Kodeksu pracy stosunek pracy na podstawie powołania nawiązuje się w przypadkach określonych w odrębnych przepisach. Dotychczasowe orzecznictwo sądów, potwierdzone także zmianami dokonanymi ustawą nowelizującą, pozwala traktować powołanie dyrektora instytucji kultury jako podstawę do nawiązania z nim stosunku pracy.
Takie rozwiązanie ustawowe odnosi się zarówno do osób, które nie były dotychczas zatrudnione w danej instytucji kultury, jak i do osób, które posiadają już status pracownika danej instytucji, wynikający z zatrudnienia na innym stanowisku pracy. Oznacza to w praktyce, iż w przypadku powołania na stanowisko dyrektora instytucji kultury, osoby będącej pracownikiem danej instytucji, zatrudnionej dotychczas na podstawie umowy o pracę, następować będzie przekształcenie dotychczas istniejącego stosunku pracy w stosunek pracy na podstawie powołania. W efekcie uprawnienia i obowiązki dyrektora wynikające z takiego przekształconego stosunku pracy będą ocenianie w oparciu o przepisy dotyczące stosunku pracy na podstawie powołania, wynikające z ustawy, jak i art. 68-72 Kodeksu pracy. Dotyczy to m.in. zasad odwoływania dyrektora, w tym skutków odwołania w sferze rozwiązania stosunku pracy (np. odwołania równoznacznego z wypowiedzenia stosunku pracy). Z kolei, w przypadku powołania na czas określony upływ terminu tego powołania skutkował będzie także rozwiązaniem stosunku pracy, przepisy prawa nie przewidują bowiem podstaw do zakładania „automatycznego” przywrócenia poprzedniego stosunku pracy na podstawie umowy o pracę (vide: wyrok SN z dnia 12 maja 2010r. sygn. I PK 10/10, LEX nr 602199). Sytuacja taka nie wyklucza jednak możliwości dalszego zatrudnienia w danej instytucji jej byłego już dyrektora na innym stanowisku np. w oparciu o porozumienie stron.

Przepis art. 8 ust. 6 ustawy nowelizującej ma zastosowanie do dyrektorów bibliotek, domów oraz ośrodków kultury. W związku z brakiem definicji legalnej ośrodka kultury, domu kultury oraz centrum kultury, może w praktyce pojawić się wątpliwość, czy do dyrektora danej instytucji kultury przedmiotowy przepis powinien być zastosowany. Należy z pewnością podkreślić, że przy określaniu formy organizacyjnej działalności kulturalnej nie należy sugerować się nazwą instytucji kultury. Zdarza się bowiem, że nazwa nie odzwierciedla formy organizacyjnej działalności kulturalnej. Przy określaniu formy organizacyjnej działalności kulturalnej należy przede wszystkim kierować się postanowieniami aktu o utworzeniu instytucji kultury. W przypadku, gdy tworząc instytucję kultury organizator nie określił, czy dana instytucja jest np. domem albo ośrodkiem kultury, a także nie wynika to z jej przedmiotu działania, w celu ustalenia formy organizacyjnej instytucji kultury można posiłkować innymi informacjami. Pomocna będzie klasyfikacja budżetowa wskazywana przez organizatora w związku z wykonywaniem przez niego ustawowego obowiązku polegającego na zapewnianiu instytucji kultury środków niezbędnych do rozpoczęcia a następnie do prowadzenia działalności kulturalnej. W przypadku, gdy podnosząc ww. wydatki na instytucję kultury, zgodnie przepisami rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz. U. Nr 38, poz. 207, z późn. zm.), organizator kwalifikuje je jako wydatki poniesione na biblioteki albo domy i ośrodki kultury nie ulega wątpliwości, że do danej instytucji kultury będzie miał zastosowanie art. 8 ust. 6 ustawy nowelizującej. Istotne jest również, że przyjęta przez organizatora forma organizacyjna działalności kulturalnej danej instytucji kultury powinna być stosowana konsekwentnie, tj. nie tylko przy zastosowaniu przedmiotowych przepisów ale również w przypadkach ubiegania się np. o środki finansowe z poszczególnych programów dotacyjnych, o ile w programach tych na ich potrzeby nie zostały określone odrębne definicje.

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2001 r. Nr 12, poz. 123, z późn. zm.) przewiduje w art.15 ust.1 dotyczącym wszystkich organizatorów tryb powoływania i odwoływania dyrektora instytucji kultury. Dany przepis wprowadza ustawową regułę współdziałania organizatora z innymi podmiotami przy podejmowaniu istotnych dla każdej instytucji kultury rozstrzygnięć związanych z powierzaniem wybranej przez organizatora osobie funkcji organu zarządzającego danej instytucji. Współdziałanie to polega na zobowiązaniu organizatora do zasięgnięcia opinii związków zawodowych działających w danej instytucji kultury oraz stowarzyszeń zawodowych i twórczych zarówno przy powołaniu, jak i odwołaniu dyrektora instytucji kultury. Pozytywna czy negatywna treść tych opinii nie warunkuje w sposób bezwzględny ostatecznego rozstrzygnięcia organizatora, niemniej sam obowiązek ich zasięgnięcia jest ustawową przesłanką oceny legalności takiego rozstrzygnięcia. Regułę taką przewidywało zarówno wcześniejsze brzmienie przepisu art.15 ust.1 ustawy, jak i obecnie obowiązujące po zmianach wprowadzanych nowelizacją z dnia 31 sierpnia 2011 r. Istotną różnicą obecnego brzmienia danego przepisu pozostaje natomiast wprowadzenie wyjątku od tej reguły wyłączającego obowiązek zasięgania przez organizatora opinii ww. podmiotów w przypadku wyłonienia kandydata w drodze konkursu, o którym mowa w art.16 ustawy.

Poza ww. wyjątkiem ustawa nie przewiduje innych analogicznych odstępstw od reguły współdziałania organizatora z innymi podmiotami przy podejmowaniu wskazanych rozstrzygnięć. W tym w szczególności inne przepisy nie różnicują trybu odwołania dyrektora instytucji kultury w zależności od przyczyn, które stanowią podstawę odwołania, w tym także charakteru tych przyczyn czy podmiotu inicjującego odwołanie (np. samego dyrektora poprzez złożenie tzw. rezygnacji ze stanowiska). Takiego charakteru nie ma również art. 15 ust.6 ustawy tj. przepis zawierający katalog przesłanek odwołania dyrektora przed upływem okresu na jaki został powołany.

O ile zatem bezdyskusyjnym wydaje się twierdzenie o uprawnieniu dyrektora instytucji kultury do tzw. rezygnacji z zajmowanego stanowiska (będącego de facto oświadczeniem pracownika, tożsamym co do zasady z wypowiedzeniem stosunku pracy), o tyle też należy przyjąć, że rozstrzygnięcia organizatora o odwołaniu z takiej przyczyny nie zostały wykluczone z ustawowej reguły zasięgania opinii uprawnionych podmiotów. Oznacza to w praktyce, iż same opinie uprawnionych podmiotów, analogicznie zresztą jak i przy innych przyczynach odwołania nie mają wiążącego charakteru w stosunku do ostatecznego rozstrzygnięcia organizatora, ale mogą być brane pod uwagę np. przy decyzji organizatora co do sposobu rozwiązania stosunku pracy powstałego z powołania (za wypowiedzeniem czy w drodze porozumienia stron). Reasumując przewidziany w art.15 ust.1 ustawy tryb odwołania dyrektora instytucji kultury dotyczy także przypadku złożenia przez dyrektora tzw. rezygnacji ze stanowiska, niezależnie od jej przyczyn.

Zgodnie z art. 10 ust. 2 ustawy nowelizującej organizatorzy instytucji, które stały się na jej podstawie instytucjami artystycznymi, obowiązani zostali do dostosowania aktów o utworzeniu tych instytucji oraz ich statutów do wymogów wynikających ze znowelizowanych przepisów. Ustawodawca zobowiązał organizatorów do dokonania wspomnianych czynności w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, tj. do dnia 1 lipca 2012 r.

Należy jednak zauważyć, że ustawa nowelizująca wprowadziła regulacje, które skutkować będą zmianami statutów również pozostałych instytucji kultury. Wprowadzone zmiany wynikają z dostosowania ustawy do obowiązujących przepisów ustawy o rachunkowości oraz ustawy o finansach publicznych, dotyczy to:

1. wskazania w statucie instytucji kultury źródeł finansowania, zamiast sposobu uzyskiwania środków finansowych;
2. doprecyzowania dotacji przekazywanych przez organizatora poprzez określenie, że mogą to być dotacje przekazywane: w formie dotacji podmiotowej na dofinansowanie działalności bieżącej w zakresie realizowanych zadań statutowych, w tym na utrzymanie i remonty obiektów oraz dotacji celowej na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji czy na realizację wskazanych zadań i programów, zamiast ogólnego pojęcia „dotacja” np. na zadania objęte mecenatem państwa czy na zadania ważne z punktu widzenia regionalnej polityki rozwoju w zakresie kultury;
3. sporządzania planu finansowego zgodnie z przepisami ustawy o finansach publicznych. Obowiązujące przepisy nie posługują się już pojęciem „plan działalności’. Dotychczasowe plany np. usług, przychodów i kosztów, zgodnie z art. 31 ustawy o finansach publicznych zastąpią odpowiednio elementy planu finansowego.

Ustawa nowelizująca dokonała również zmiany w zakresie wskazywania w statucie instytucji kultury liczby zastępców dyrektora. Obecnie statut instytucji kultury, jeżeli przewiduje się utworzenie stanowiska zastępcy dyrektora, powinien precyzyjnie określać liczbę zastępców, nie zaś dopuszczalną liczbę, np. nie więcej niż dwóch.

Powyższe wskazuje, że dostosowanie statutów pozostałych instytucji kultury do przepisów ustawy nowelizującej, jakkolwiek nie wynika bezpośrednio z art. 10 ust. 2 niemniej ma istotne znaczenie dla prawidłowego oraz zgodnego z prawem funkcjonowania instytucji kultury i jest konieczne ich dostosowanie do nowych ustawowych wymogów.