Toruń – małe, historyczne, średniowieczne miasto handlu i administracji – w dużym stopniu zachował oryginalną siatkę ulicy i wyjątkową historyczną zabudowę. Wyznaczył standard rozwoju miast w regionie w czasie urbanizacji Europy Wschodniej w XIII I XIV w.

Średniowieczne miasto w Toruniu składa się z trzech elementów: ruin zamku krzyżackiego, Starego Miasta oraz Nowego Miasta. Dwa miasta oraz zamek, zabudowane w kształcie podkowy, otoczone murami miejskimi stanowią wyjątkową formę średniowiecznego rozkładu zabudowań. Większa część zamku, który został zbudowany na rzucie podkowy w połowie XIII w. jako baza do podboju i ewangelizacji Prus, została zniszczona podczas powstania w 1454 r., kiedy miejscowi mieszczanie podnieśli się przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Ruiny i archeologiczne pozostałości zostały odkopane i zachowane. Stare Miasto zostało lokowane w roku 1233, po czym szybko rozwinęło się jako ważny ośrodek handlu. Sąsiadujące Nowe Miasto rozwijało się od 1264 r., głównie jako ośrodek rzemiosła i rękodzielnictwa.

Wyjątkowo pełny obraz średniowiecznego sposobu życia jest widoczny w oryginalnym układzie ulic i pierwszych budynków Torunia. Zarówno Stare jak i Nowe Miasto posiadają swoje kościoły parafialne oraz liczne piękne ceglane kamienice, spośród których wiele zachowało oryginalne gotyckie elewacje, ściany działowe, stropy zdobione sztukaterią, sklepione podpiwniczenia i malowane zdobienia. Dobrym przykładem jest dom, w którym w 1473 r. urodził się Mikołaj Kopernik – w budynku działa obecnie muzeum poświęcone temu wybitnemu astronomowi.

MKiDN wspiera z funduszy unijnych projekt ochrony i konserwacji dziedzictwa kulturowego UNESCO - Toruńskiej Starówki (54 mln zł w latach 2017-2022). Ponadto MKiDN przyznało dotacje na prace konserwatorskie kaplicy Świętej Anny oraz kościoła pw. Świętego Jakuba Apostoła, prace konserwatorskie i restauratorskie średniowiecznej dębowej, bogato rzeźbionej stalli (XV w.) w kościele pw. Wniebowzięcia NMP, a także remont elewacji, remont ryzalitu, budynku Towarzystwa Naukowego.

https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/torun/ 

Pozostałości grodu z epoki halsztackiej (700-400 p.n.e.), zasiedlonego przez ludność tzw. kultury łużyckiej, odkryto w roku 1933 na wyspie (dziś półwyspie) Jeziora Biskupińskiego. Badania archeologiczne prowadzone w obrębie obiektu odsłoniły dobrze zachowane drewniane konstrukcje fundamentowe domów, wałów, ulic i urządzeń komunikacyjnych oraz duże ilości materiału zabytkowego w postaci naczyń glinianych, narzędzi i ozdób wykonanych z żelaza, brązu i surowców organicznych. Odkrycie osady obronnej w Biskupinie jest jednym z najważniejszych w dziejach polskiej i europejskiej archeologii. W swojej skali nie ma pradziejowych odpowiedników w kraju i na świecie, porównywana jest do osad palowych z neolitu w Szwajcarii czy włoskich Pompejów. Wynika to z faktu przetrwania do naszych czasów (z racji korzystnego kontekstu środowiskowego) prawie kompletnych konstrukcji drewnianych wielkiej osady z odległej przeszłości.

Muzeum Archeologiczne w Biskupinie
Biskupin 17
88-410 Gąsawa
www.biskupin.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/biskupin-rezerwat-archeologiczny-biskupin 

Zespół staromiejski w Chełmnie wzniesiono na cyplu ograniczonym wysoką krawędzią pradoliny Wisły i blisko 40-metrową skarpą schodzącą do doliny rzeczki Browiny. Miasto, wzmiankowane w 1065 r., od XIII w. było własnością zakonu krzyżackiego. W 1233 r. otrzymało wraz z Toruniem wspólny przywilej lokacyjny. Od końca XIII w. datuje się dynamiczny rozwój miasta, którego podstawą był handel tranzytowy oparty na kontaktach z Polską, Rusią, Węgrami oraz Flandrią. Po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem Chełmno, wraz z innymi miastami Prus, poddało się królowi Polskiemu i złożyło mu hołd. W roku 1505 Aleksander Jagiellończyk darował je na własność biskupom chełmińskim. Chełmno stanowi świetny przykład urbanistyki lokacyjnej: założone na planie elipsy, z centralnym rynkiem, którego głównym akcentem jest ceglany ratusz (wystawiony w XIV w., gruntownie przekształcony w XVI w.). Miasto zachowało w niemal pełnej długości pierścień średniowiecznych murów oraz 23 baszty, ale tylko jedną bramę – Grudziądzką.

MKiDN wsparło dotacją w ramach programu „Ochrona zabytków” prace konserwatorskie i restauratorskie przy wyposażeniu kaplicy pw. Najświętszego Sakramentu w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie oraz prace konserwatorskie i restauratorskie stall i boazerii kościoła przyklasztornego pw. św. Janów.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/chelmno-chelmno-stare-miasto 

Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu zawarła w roku 1824 kontrakty na wystawienie w Ciechocinku budynków i urządzeń zakładu warzelnianego oraz na warzenie soli. Prace powierzono inżynierowi Jacobowi Graffowi, profesorowi Instytutu Górniczego we Fryburgu i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Próbnego rozruchu warzelni dokonano w lipcu 1830 r., a pod koniec 1832 rozpoczęto warzenie soli na skalę przemysłową. Dwie pierwsze tężnie zbudowano w latach 1824–1833, a kolejną w 1859. Są to wielkie budowle drewniane, wzniesione na planie wydłużonych prostokątów, których głównym elementem konstrukcyjnym jest drewniany szkielet w postaci rzędów kozłów ustawionych nad zbiornikiem stężonej solanki. Na szczycie tężni znajdują się korytka, z których poprzez zawory następuje równomierny wyciek solanki na tarninę.

Powstanie uzdrowiska wykorzystującego walory zdrowotne solanki było przełomem w historii Ciechocinka. Pierwsze łazienki lecznicze urządzono już w roku 1836, a w latach 1931–1932 w obrębie parku Zdrowia wybudowano rozległe założenie o funkcjach przyrodoleczniczych.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/ciechocinek-ciechocinek-zespol-tezni-i-warzelni-soli-wraz-z-pa 

Spław wiślany, odnotowany już we wczesnym średniowieczu, przybrał największe rozmiary w XV–XVIII w. Dominował tzw. spust zboża, czego zachowanym do dziś świadectwem są spichlerze służące do składowania ziarna, pełniące także funkcje przeładunkowe. W Grudziądzu stanowiły one dodatkowo część miejskich fortyfikacji. W 1250 r. Krzyżacy utworzyli tu komturstwo, rozpoczynając budowę zamku. Otoczony podwójnym obwodem murów i fosą zamek górny zbudowano na planie nieregularnego czworoboku z wolno stojącą wieżą; mury podzamcza połączono z obwarowaniami miasta. Do dziś zachowały się fragmenty fortyfikacji, na które składały się bramy oraz ustawione na stoku skarpy wiślanej spichrze, wznoszone od 1346 r. Przed rokiem 1504 wzniesiono ich już 14, w większości murowanych. W wyniku podziału pierwotnych parcel do XVIII w. liczba budynków wzrosła do 30, by w szczytowym momencie osiągnąć przeszło 50. Spichrze stanowiły integralną część systemu obronnego. Budynki tworzą zwarty ciąg, a od strony rzeki monumentalny masyw sięga ok. 25 m wysokości.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/grudziadz-grudziadz-zespol-zabytkowych-spichlerzy-wraz-z-pan

W roku 1946 prof. Zdzisław Kępiński dokonał w nawie kościoła pw. Świętej Trójcy rewelacyjnego odkrycia – pod grubym barokowym tynkiem znaleziono cztery romańskie kolumny kamienne, w tym dwie, których całe trzony pokryto rzeźbami figuralnymi. Na kolumnie północnej rozpoznano przedstawienia grzechów, na południowej – cnót. Kamienna psychomachia, symboliczna walka dobra ze złem, to rzadkość w skali europejskiej. Zespół kościelny należy do najciekawszych kompleksów romańskich w kraju. Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny powstał w 1193 r., ale kolejne stulecia przyniosły wiele zmian: znikły cylindryczne wieże, przybyła późnobarokowa fasada, wnętrze pokryto późnogotyckimi sklepieniami, a następnie zbarokizowano. Dziś dawny kościół pw. Świętej Trójcy i Maryi Panny jest trójnawową bazyliką z transeptem, a wyjątkowy na gruncie polskim układ prezbiterium jest najpewniej odniesieniem do kościołów z grupy kluniackiej. Pod koniec XII stulecia zaczęto też budowę klasztoru. Strzelno to unikatowy w skali polskiej zespół zabytków romańskich o wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej. MKiDN wsparło dotacją w ramach programu „Ochrona zabytków” prace remontowo-konserwatorskie elewacji kościoła pw. św. Trójcy.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/strzelno-strzelno-zespol-dawnego-klasztoru-norbertanek 

Trójnawowa bazylika pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wzniesiona w latach 1340–1411, to jedna z pierwszych gotyckich katedr w Polsce. Konsekracja miała miejsce w roku 1411, ale prace wykończeniowe trwały do XVI w. Czteroramienne gwiaździste sklepienia wywodzą się z architektury krzyżackiej. W murach świątyni przetrwały wyjątkowe dzieła sztuki gotyckiej np. w kaplicy św. Barbary znajduje się bezcenny zespół 22 kwater witrażowych z ok. 1360 r. Przejście z gotyku w renesans odbiło się na architekturze i wyposażeniu katedry – wprowadzono m.in. kamienne portale czy renesansową polichromię w prezbiterium. Od początku XVI w. świątynia była otaczana przybudówkami i kaplicami, z których warto wymienić kaplicę Zwiastowania oraz kaplicę Mariacką. Z dzieł doby baroku uwagę zwracają Wielki Krzyż Tumski, bogato dekorowane stalle w prezbiterium oraz zespół obrazów z dawnego ołtarza. Pod koniec XIX w. rozpoczęto prace mające wyeksponować styl gotycki poprzez usunięcie nowożytnych nawarstwień w architekturze i wyposażeniu. Prace zakończono w roku 1902.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/wloclawek-katedra-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny 

Zespół megalitycznych grobowców z IV tys. p.n.e. obejmuje pięć masywnych konstrukcji ziemnych obłożonych kamieniami. Pierwsze informacje na temat istnienia wielkich grobów w pobliżu wsi Wietrzychowice zostały przekazane archeologom w latach 30. XX w. O tych obiektach dowiedział się od miejscowej ludności Konrad Jażdżewski, gdy prowadził prace wykopaliskowe w okolicy. Chłopi opowiedzieli mu o wielkich głazach w lesie, poukładanych w dziwne rzędy. W największym grobowcu znaleziono szkielet mężczyzny i kobiety, krzemienny nóż, fragmenty naczyń glinianych, a także rozwłóczone kości zwierzęce i ludzkie.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/wietrzychowice-grobowce-kujawskie 

To jeden z najpiękniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Obiekt w Kruszwicy został wzniesiony na początku XII w., prawdopodobnie jako kościół klasztorny benedyktynów; później mógł pełnić funkcję siedziby biskupa kujawskiego. Być może jego budowniczowie inspirowali się znaną świątynią z niemieckiego Hirsau. We wnętrzu kruszwickiego kościoła zachowały się ślady malowideł romańskich, kamienna chrzcielnica, kropielnica z XII/XIII w. oraz liczne płyty nagrobne. Po wielu przebudowach, w latach 1954–1956 przywrócono świątyni formę romańską.

ul. Kolegiacka 26
88-153 Kruszwica 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kruszwica-kolegiata-pw-ss-piotra-i-pawla 

Pochodzące z przełomu XIII i XIV w. ruiny zamku konwentualnego w Radzyniu Chełmińskim należą do najciekawszych tego typu budowli z terenu Polski. Zbudowany na planie kwadratu zamek radzyński był siedzibą komturii. Powstał pierwotnie jako budowla drewniana ok. 1234 r. Współcześnie zamek radzyński zagrał w wielu produkcjach filmowych, m.in. w filmie „Pan Samochodzik i Templariusze”. MKiDN wsparło dotacją w ramach programu „Ochrona zabytków” zabezpieczenie i konserwację murów ruiny zamku krzyżackiego konwentualnego.

ul. Ludwika Waryńskiego
87-220 Radzyń Chełmiński 

https://zabytek.pl/pl/obiekty/radzyn-chelminski-zamek-krzyzacki 

Świątynia ta należy do najstarszych zachowanych katedr gotyckich w północnej Polsce. Akt erekcyjny katedry został wystawiony w lipcu 1251 r. Od XIII w. aż do 1821 r. była to siedziba biskupów chełmińskich. W położonej nad Jeziorem Chełmżyńskim katedrze zachowały się liczne dzieła sztuki, m.in. nagrobek biskupa Piotra Kostki, datowany na 1595 r., z bogatą oprawą architektoniczną, fragment płyty grobowej wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Zygfryda von Feuchtwangena z ok. 1311 r. czy epitafia z XVII i XVIII w. 

ul. Tumska 12
87-140 Chełmża
https://zabytek.pl/pl/obiekty/chelmza-kosciol-katedralny-pw-sw-trojcy 

Pochodząca z XVII w. kalwaria w Pakości jest jednym z najstarszych przykładów tego typu budownictwa w Polsce. Nazywana Kujawską Jerozolimą, składa się z 24 kaplic w stylu barokowym, kościoła i plebani. Teren kalwarii ukształtowano tu zgodnie z zapiskami Christiana Adriana Cruysa („Urbis Hierosolimae…”), który odtworzył układ Jerozolimy z czasów Chrystusa – z podzieleniem stacji Męki Pańskiej na Drogę Pojmania oraz Drogę Krzyżową – i wydzielił odległości między stacjami. W XIX w. kalwaria pakoska stała się miejscem pielgrzymek o charakterze patriotycznym.

ul. Barcińska 60
88-170 Pakość
https://zabytek.pl/pl/obiekty/pakosc-zespol-kalwarii 

Pochodząca z 1. poł. XVIII w. świątynia w Pieraniu to jeden z największych w Polsce drewnianych kościołów krytych gontem. Najważniejsze sanktuarium Ziemi Kujawskiej, zwane też Częstochową Kujaw, powstało w stylu późnego baroku i jest bogato zdobione iluzjonistycznymi polichromiami toruńskiego malarza Jana Jerzego Petriego, ufundowanymi przez króla Stanisława Leszczyńskiego. Wierni przybywają tu do obrazu Matki Bożej Łaskawej, zwanej Pierańską. Pierwsza wzmianka o otoczonym wielką czcią obrazie pochodzi z 1712 r., a za jego autora uważa się Bernarda de Moschova. Wizerunek Maryi wzorowany jest w tym przypadku na obrazie Matki Bożej Śnieżnej z kościoła Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Pieranie 36/1
88-133 Pieranie
https://zabytek.pl/pl/obiekty/pieranie-kosciol-par-pw-sw-mikolaja-biskupa-ob-sanktuarium- 

Założony tutaj pod koniec średniowiecza klasztor stał się jednym z najważniejszych ośrodków religijnych na ziemi dobrzyńskiej i północnym Mazowszu. Jego początki sięgają roku 1495 i epidemii dżumy, kiedy to kuśnierz Jan z Pobiedzisk miał objawienie Maryi stojącej na głogu. Mikołaj Kościelecki i jego żona Katarzyna, właściciele Skępego, wybudowali w miejscu objawienia drewnianą kaplicę, a ich córka ufundowała gotycką figurę brzemiennej Maryi, która do dziś znajduje się w kościele na głównym ołtarzu. Zarówno kościół, jak i zabudowania klasztorne były rozbudowywane w okresie renesansu i baroku dzięki donacjom najznamienitszych rodów regionu. 

ul. Klasztorna 5
87-630 Skępe
https://zabytek.pl/pl/obiekty/skepe-zespol-klasztorny-bernardynow 

Zbudowany w latach 1795–1800 przez Stanisława Zawadzkiego na zlecenie hr. Fryderyka Skórzewskiego pałac w Lubostroniu to najwybitniejszy przykład rezydencjonalnej architektury klasycystycznej w północnej Polsce. Nawiązuje bezpośrednio do rezydencji Villa Rotonda z Vicenzy projektu Andrei Palladia. Sala rotundowa pałacu jest zaliczana do najwspanialszych w Polsce wnętrz klasycystycznych. Nad wejściem do wnętrza budynku widnieje napis: SIBI, AMICITIAE ET POSTERIS MDCCC (Sobie, przyjaciołom i potomnym 1800). Rezydencję w Lubostroniu otacza piękny park krajobrazowy. 

Lubostroń
89-210 Łabiszyn
https://zabytek.pl/pl/obiekty/lubostron-palac-w-zespole-palacowo-parkowym 

To unikatowy w skali europejskiej zespół obiektów obronnych z 2. poł. XIX i pocz. XX w. Zbudowany głównie po wojnie francusko-pruskiej obejmuje ok. 200 budowli fortecznych: schronów, baterii, magazynów i 15 dużych fortów ulokowanych na ówczesnych obrzeżach miasta. Prawie wszystkie zachowały się w niezmienionym stanie. Obwód tego pasa fortecznego wynosi ok. 22 km. Jego zadaniem była obrona terytorium pruskiego, gdyż granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia. Prawdopodobnie budowniczym twierdzy poświęcono pomnik z napisem „Rühmeni Steine”, stojący w lasach Barbarki. MKiDN wsparło z funduszy unijnych adaptację budynku Koszar Bramy Chełmińskiej na cele muzealne Muzeum Twierdzy Toruń (14 mln zł w latach 2017-2020).

Muzeum Twierdzy Toruń
ul. Wały Generała Sikorskiego 23/25
87-100 Toruń
https://zabytek.pl/pl/obiekty/torun-twierdza 

To jeden z najciekawszych przykładów architektury modernistycznej w Polsce, zaprojektowany w latach 30. XX w. przez architekta Jerzego Wierzbickiego. Ze względu na kształt fasady nazywany jest popularnie przez torunian „harmonijką”. Wewnątrz budynku zachował się pierwotny wystrój holu, korytarzy i głównej klatki schodowej. Z modnego wówczas lastriko wykonano lamperie ścian, czarne parapety okienne, posadzki korytarzy. Z kolei w piwnicy obejrzeć można dwa sejfy zamykane pancernymi drzwiami.

ul. Fosa Staromiejska 1a
87-100 Toruń
https://zabytek.pl/pl/obiekty/torun-budynek-starostwa-krajowego-pomorskiego-i-komunalnej-kasy 

Chodzenie z kozą to zwyczaj obchodzenia domów na terenie Kujaw przez grupy przebierańców pod koniec karnawału – od tłustego czwartku do wtorku przed Popielcem. Jest to kontynuacja dawnych ludowych praktyk o charakterze magicznym, których celem było zapewnienie urodzaju. Wśród przebierańców dominują postaci zwierzęce: koza, bocian, koń, niedźwiedź, jak również figury ludzkie oraz różnie nazywane postaci dwoiste: „dziad na babie”, „żywy na umarłym”. W ramach obchodów zapustnych odbywa się również zabawa taneczna zwana podkoziołkiem. Kiedyś pełniła ona ważną rolę obrzędową, przede wszystkim o charakterze matrymonialnym, obecnie jest potańcówką kończącą okres karnawału. W przypadku niektórych grup zapustnych nazwa „podkoziołek” przylgnęła także do zwyczaju obchodzenia domów lub stosuje się ją zamiennie z nazwą „chodzenie z kozą”.