Historyczne centrum Krakowa tworzą trzy zespoły miejskie: średniowieczne miasto lokacyjne Kraków, kompleks Wzgórza Wawelskiego oraz Kazimierz (wraz z przedmieściem Stradom). To jeden z najwybitniejszych przykładów urbanistyki europejskiej, charakteryzujący się harmonijnym rozwojem i nawarstwieniami elementów reprezentujących wszystkie style architektoniczne od wczesnej fazy romańskiej po modernizm.

O randze miasta, które uporządkowano w wyniku lokacji z 1257 r., świadczą zachowane do dziś układ urbanistyczny, liczne świątynie i klasztory, monumentalne budowle użyteczności publicznej, relikty średniowiecznych murów obronnych, a także pałace miejskie i kamienice mieszczańskie projektowane i wykonane przez wysokiej klasy architektów i rzemieślników. O wartości zespołu decyduje niezwykłe nagromadzenie zabytków z różnych epok, zachowanych w oryginalnej postaci, z autentycznym wyposażeniem.

MKiDN wsparło z pozostających w dyspozycji funduszy unijnych i ze środków budżetu państwa m.in. kompleksową konserwację Bazyliki Trójcy Świętej w Krakowie (21 mln zł w latach 2017-2020), rewaloryzację nowoodkrytych, unikatowych polichromii w krypcie kościoła Pijarów w Krakowie i odtworzenie historycznych galerii w Kolegium Pijarskim (13,5 mln zł w latach 2017-2019), modernizację i remont konserwatorski Pałacu Krzysztofory (29 mln zł w latach 2016-2021), remont Muzeum Książąt Czartoryskich (37 mln zł w latach 2017-2021), rewaloryzację zabytkowej siedziby Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie (28 mln zł w latach 2016-2022), kompleksową konserwację Bazyliki Trójcy Świętej w Krakowie (20,9 mln zł w latach 2017-2020), remont konserwatorski i modernizację zabytkowego obiektu stanowiącego siedzibę krakowskiej Filharmonii im. Karola Szymanowskiego (14,6 mln zł w latach 2017-2020) oraz prace konserwacyjne i modernizacyjne na Zamku Królewskim na Wawelu m.in. konserwację Dziedzińca Arkadowego (21 mln zł w latach 2017-2020).

https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/historyczne-centrum-krakowa/

https://zabytek.pl/pl/obiekty/krakow-krakow-historyczny-zespol-miasta

Początki zespołu w Kalwarii Zebrzydowskiej sięgają początków XVII w. Znajduje się on na południe od Krakowa, na terenie gór Żar i Lanckorońskiej. To niezwykłe świadectwo religijności i kultury było pierwszym założeniem typu "wielkich kalwarii" w Polsce i stało się pierwowzorem dla licznych późniejszych realizacji.

Pomysłodawcą i fundatorem założenia był Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski i starosta lanckoroński, który zatrudnił Feliksa Żebrowskiego, wybitnego matematyka, astronoma i geodetę, aby stworzył kopię Jerozolimy takiej, jak wierzono, że istniała za czasów Chrystusa. Korzystając z systemu pomiarów, który opracował, wpisał ją w naturalny krajobraz i lokalną topografię. Umiejętnie wykorzystano tu naturalne cechy terenu, nadając elementom topografii nazwy odwołujące się do krajobrazu Świętego Miasta (np. Dolina Cedronu, Góra Oliwna, Golgota) i dopełniając je budowlami-kaplicami, z których najpiękniejsze projektował Paweł Baudarth – złotnik i architekt. Zespół kaplic łączą ścieżki i trzyrzędowe aleje drzew, symbolizujące starożytne drogi i wyznaczające dróżki pielgrzymów, wśród których najsławniejszym był Jan Paweł II.

Klasztor Ojców Bernardynów
ul. Bernardyńska 46
34-130 Kalwaria Zebrzydowska
www.kalwaria.eu 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kalwaria-zebrzydowska-kalwaria-krajobrazowy-zespol-manierystyczn
https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/kalwaria-zebrzydowska/

Drewniane Kościoły Południowej Małopolski są wpisem seryjnym obejmującym sześć najlepiej zachowanych i najstarszych drewnianych gotyckich kościołów charakterystycznych dla tego regionu. Znajdują się one w następujących miejscowościach: Binarowa, Dębno Podhalańskie, Lipnica Murowana, Sękowa oraz Haczów i Blizne (dwa ostatnie już w woj. podkarpackim), położonych na obszarze południowej i południowo-wschodniej Polski, w historycznym regionie Małopolska, obejmującym teren Pogórza Karpackiego, w północnej strefie Karpat Zachodnich. Kościoły stanowią wyjątkowy przykład tradycji budownictwa drewnianego średniowiecznych kościołów w kulturze rzymskokatolickiej. Wzniesiono je w technice zrębowej (wieńcowej), rozpowszechnionej w Europie północnej i wschodniej od średniowiecza, lecz zastosowany w nich specyficzny zasób rozwiązań konstrukcyjnych sprawił, że powstały dzieła wyjątkowe – malownicze, a zarazem doskonałe technicznie. Kościoły te posiadają również wyjątkowo cenny wystrój i wyposażenie, które prezentuje różnorodność technik i stylów wykonania, bogactwo programów ikonograficznych oraz wybitne wartości artystyczne.  

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na konserwację późnogotyckiej, patronowej dekoracji malarskiej na stropie nawy oraz polichromowanych szaf zakrystyjnych kościoła pw. św. Michała Archanioła w Binarowej.

Kościół pw. św. Michała Archanioła w Binarowej
Binarowa 409
38-340 Biecz 
www.binarowa.wiara.org.pl  

Kościół pw. św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim 
ul. Kościelna 42
34-434 Dębno 
www.debno.diecezja.pl 

Kościół pw. św. Leonarda w Lipnicy Murowanej
Lipnica Murowana 39
32-724 Lipnica Murowana
https://www.parlipnicam.tarnow.opoka.org.pl/  

Kościół pw. św. św. Apostołów Filipa i Jakuba w Sękowej 
Sękowa 13
38-307 Sękowa 
http://www.sekowa.rzeszow.opoka.org.pl 
https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/drewniane-koscioly/
https://zabytek.pl/pl/obiekty/drewniane-koscioly-poludniowej-malopolski

Obóz Auschwitz Birkenau był głównym i najbardziej znanym z sześciu obozów koncentracyjnych i zagłady założonych przez nazistowskie Niemcy w celu realizacji polityki ostatecznego rozwiązania, która miała na celu masowe wymordowanie Żydów europejskich. Został zbudowany w okupowanej przez Niemców Polsce, początkowo jako obóz koncentracyjny dla Polaków, później także dla jeńców radzieckich, a następnie również dla więźniów wielu innych narodowości. W latach 1942–1944 stał się on głównym obozem masowej zagłady, gdzie torturowano i zabijano Żydów za ich tzw. pochodzenie rasowe. W kompleksie Auschwitz Birkenau zlokalizowanych jest 155 ceglanych i drewnianych obiektów kubaturowych oraz ok. 300 obiektów w ruinie. W Birkenau znajdują się też ruiny komór gazowych i krematoriów, które wysadzono w powietrze w styczniu 1945 r. Pojedyncze, rozproszone obiekty o dużym znaczeniu historycznym, jak bocznice i rampy kolejowe, magazyny żywności oraz budynki przemysłowe, razem ze śladami w krajobrazie, świadczą o tragicznej historii miejsca. Jako jedyny niemiecki obóz koncentracyjny został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO (1979). Pamięć ofiar i świadectwo zbrodni zostają pod opieką Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. To miejsce pamięci, refleksji i przestrogi.

Muzeum Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau jest państwową instytucją kultury finansowaną z budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Z budżetu MKiDN realizowany jest projekt zabezpieczenia przeciwpożarowego obiektów Muzeum (12,8 mln zł z budżetu resortu) oraz budowa Centrum Obsługi Odwiedzających Państwowe Muzeum Auschwitz - Birkenau w Oświęcimiu (21,9 mln zł z budżetu resortu). 

Ponadto MKiDN wspiera ze środków europejskich rozbudowę trasy zwiedzania Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau o przestrzeń poobozową budynków Schlachthaus i Molkerei, przebudowę sali kinowej (27 mln zł w latach 2018-2023) oraz adaptację budynku „Starego Teatru” na działalność Międzynarodowego Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (18 mln zł w latach 2018-2020).

MKiDN przyznało również dotację z programu „Ochrona zabytków” na konserwację części budynku zdemontowanego w roku 2018 r. tj. fragment skrzydła południowego budynku SS. Küche KL Auschwitz.

Muzeum Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau
ul. Więźniów Oświęcimia 20
32-600 Oświęcim
www.auschwitz.org 
https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/auschwitz-birkenau/

Kopalnia soli w Wieliczce została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa w 1978 r., stając się jednym z pierwszych obiektów na świecie wyróżnionych w ten sposób. W 2013 r. wpis rozszerzono o Kopalnię soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Obie kopalnie są zlokalizowane w tym samym geologicznym złożu soli kamiennej w Polsce południowej. Położone blisko siebie funkcjonowały równolegle i nieprzerwanie od XIII do schyłku XX wieku, stanowiąc jeden z najwcześniejszych oraz najważniejszych zakładów przemysłowych w Europie. Obie kopalnie, które przez długi okres były połączone w jedno przedsiębiorstwo o królewskim statusie (Krakowskie Żupy), administracyjnie i technicznie były kierowane z Zamku Żupnego.

Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni obrazują historyczne etapy rozwoju technik kopalnianych w Europie od XIII do XX wieku. Chodniki i podziemne komory urządzone i ozdobione w sposób odzwierciedlający górnicze społeczno-religijne tradycje, narzędzia i maszyny, oraz Zamek Żupny, który był siedzibą zarządcy przedsiębiorstwa przez stulecia, zapewniają wyjątkowe świadectwo społeczno-technicznego systemu związanego z wydobyciem soli kamiennej. Trasy turystyczne w kopalniach prowadzą wśród osobliwości geologicznych, zabytków przemysłu i techniki, niematerialnego dziedzictwa górniczego i wprowadzają w piękno podziemnego świata.

W Zamku Żupnym w Wieliczce mieści się Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka – państwowa instytucja kultury finansowana przez MKiDN.W ramach budżetu resortu realizowana jest w latach 2019-2023 modernizacja kompleksu Zamkowego Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce na kwotę ponad 40 mln zł (ponad 34 mln wkładu MKiDN). MKiDN wspiera również ze środków europejskich wprowadzenie unikatowej oferty kulturalno-edukacyjnej na trasie turystycznej w Kopalni Soli „Bochnia” (8 mln zł w latach 2017-2022).

Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka – Zamek Żupny
32-020 Wieliczka
ul. Zamkowa 8
https://muzeum.wieliczka.pl/

Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka – Kopalnia Soli
ul. Daniłowicza 10
32-020 Wieliczka 
www.kopalnia.pl 

Kopalnia Soli w Bochnie
ul. Campi 15
32-700 Bochnia
www.kopalnia-bochnia.pl 
https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/kopalnie-soli/

Ten wpis obejmuje 16 wybranych cerkwi, z których osiem znajduje się na terytorium Polski i osiem na Ukrainie. Powstawały między XVI, a XIX w. Po stronie polskiej są to: cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu, cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku, cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku, cerkiew św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku, cerkiew Opieki Bogurodzicy w Owczarach, cerkiew św. Paraskiewy w Kwiatoniu oraz cerkiew św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych. Po stronie ukraińskiej to cerkiew Zesłania Ducha Świętego w Potyliczu, cerkiew św. Dymitra w Matkowie, cerkiew Świętej Trójcy w Żółkwi, cerkiew św. Jerzego w Drohobyczu, cerkiew św. Ducha w Rohatyniu, cerkiew Narodzenia Theotokos w Werbiążu Niżnym, cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Jasinie i cerkiew św. Michała w Użoku. Łącznie cerkwie ilustrują bogactwo form i typów drewnianej architektury kościoła obrządku wschodniego w regionie Karpat oraz fenomen spotykania się sztuki europejskiego Wschodu i Zachodu w zasięgu oddziaływania wielokulturowej Rzeczypospolitej.

Małopolskie cerkwie są objęte realizowanym z pozostających w dyspozycji MKiDN środków europejskich projektem „Wschodniosłowiańskie dziedzictwo kulturowe – konserwacja, renowacja i digitalizacja drewnianych cerkwi i ich wyposażenia w Małopolsce, na Podkarpaciu, Lubelszczyźnie i Podlasiu” (22,6 mln zł w latach 2017-2021). Ponadto w ostatnich latach MKiDN przyznało dotacje z programu „Ochrona zabytków” m.in. na prace budowlano-konserwatorskie przy dawnej cerkwi pw. św. Michała Archanioła w Brunarach.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/drewniane-cerkwie-w-polskim-i-ukrainskim-regionie-karpat

Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych 
Brunary Wyżne 45
38-315 Uście Gorlickie
http://parafia.brunary.pl/  

Parafia pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (dawniej cerkiew pw. św. Paraskewy w Kwiatoniu)
38-315 Uście Gorlickie 88
http://parafiauscie.pl/index.php/o-parafii/filie/kwiaton 

Cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy NMP w Owczarach
38-307 Sękowa 13
http://www.sekowa.rzeszow.opoka.org.pl 

Cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku
Powroźnik 50
33-370 Muszyna 
http://parafiapowroznik.pl/

Kopalnia bocheńska, niegdyś wraz z Wieliczką tworząca Krakowskie Żupy Solne, zachwyca swym autentyzmem, trwałością archaicznych rozwiązań inżynieryjnych. Jest najstarszą, działającą nieprzerwanie od połowy XIII w. do XX w., kopalnią soli w Polsce (sól kamienną na ziemiach polskich odkryto w Bochni, kilkadziesiąt lat wcześniej niż w Wieliczce). Wyrobiska kopalni, położone na głębokości od 70 do 289 m, obejmują łącznie ok. 60 km chodników i komór. Sama Bochnia jest jednym z najstarszych miast w Małopolsce, przykładem średniowiecznego miasta o charakterze górniczym. Wieże wyciągowe szybów Campi, Sutoris i Trinitatis, a także inne obiekty naziemne żupy, kształtują do dzisiaj krajobraz Bochni. Szyb Sutoris, najstarszy czynny szyb solny w Polsce, którym zjeżdżają obecnie do podziemi turyści i kuracjusze, pochodzi z połowy XIII w.

ul. Campi 15
32-700 Bochnia
www.kopalnia-bochnia.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/bochnia-bochnia-kopalnia-soli

Kopiec Tadeusza Kościuszki, usypany przez mieszkańców Krakowa w latach 1820–1823 na Wzgórzu bł. Bronisławy (300 m n.p.m.), to jeden z fenomenów miasta. Rozciąga się z niego wspaniały widok na Błonia, Stare Miasto i Wawel. Ma on formę ściętego stożka o wysokości 34 m. Całość wieńczy platforma widokowa, na której umieszczono granitowy głaz z inskrypcją „Kościuszce”, przywieziony znad potoku Bystrego w zakopiańskich Kuźnicach. Jedynym elementem konstrukcyjnym kopca jest ponad 20-metrowej długości pień sosny, wyznaczający wewnętrzną oś budowli. Stoki kopca pokrywa trawa. W połowie XIX w., kiedy Kraków postanowiono otoczyć fortyfikacjami, czyniąc zeń nadgraniczną twierdzę, austriackie władze zajęły cały teren wzgórza, łącznie z kopcem. W efekcie protestów i petycji oddano go jednak w opiekę Komitetowi Budowy Kopca Kościuszki. W czasie II wojny światowej, mimo takich planów, Niemcy nie zniszczyli kopca. Niestety z fortyfikacji, po rozbiórkach z lat 1945–1956, ocalała tylko wschodnia część, dziś adaptowana na różne cele.

al. Waszyngtona 1
30-204 Kraków
www.kopieckosciuszki.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/krakow-krakow-kopiec-kosciuszki-z-otoczeniem-2

Osada zwana Wiśniczem wzmiankowana była już w 1242 r. Po raz pierwszy istnienie zamku odnotowały źródła w latach 1396–1397. Pod koniec XVI w. dobra wiśnickie nabył Sebastian Lubomirski, a jego syn Stanisław przebudował dawny gotycko-renesansowy zamek w barokową rezydencję, na sąsiednim wzgórzu ufundował klasztor karmelitów, a niżej kazał wytyczyć i zbudować miasto. Podczas wojny ze Szwecją zamek ocalał dzięki mediacjom Lubomirskich, splądrowane zostały miasto i klasztor. Przez kolejne stulecia dobra wiśnickie pozostawały we władaniu najzamożniejszych polskich rodów. Klasztor był wotum Lubomirskiego za zwycięstwo pod Chocimiem w roku 1621, a kościół klasztorny pw. św. Józefa i Zaślubin N.P. Marii zbudowano z przeznaczeniem na rodowe mauzoleum. W 1783 r. klasztor zamknięto na mocy rozporządzenia gubernatora Galicji. Zaborca wywiózł skarbiec, a dobra ziemskie przejął na tzw. fundusz religijny. W 1788 r. zamek przekształcono w więzienie. W latach 1942–1944 Niemcy rozebrali częściowo kościół poklasztorny. Całość otaczają fortyfikacje w kształcie ośmioramiennej gwiazdy.

ul. Zamkowa 13
32-700 Nowy Wiśnicz
www.zamekwisnicz.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/nowy-wisnicz-nowy-wisnicz-zespol-architektoniczno-krajobrazo

Kościół w Orawce – najstarszy katolicki, a jednocześnie jedyny zachowany spośród drewnianych kościołów w polskiej części Górnej Orawy, odznacza się szczególną wartością dla polskiego dziedzictwa kulturowego. Parafia w Orawce odegrała kluczową rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej i religijnej polskich osadników i ich potomków w czasie gdy region nie przynależał do Polski. Kościół wyróżnia się wyjątkową klasą artystyczną i autentyzmem zarówno architektury, jak i bogatego wystroju i wyposażenia wnętrza. Zachowały się nie tylko polichromie, ołtarze, ambona czy organy, ale również kamienna posadzka czy drewniane polichromowane ławki i drzwi. Zestawienie rzeźb w ołtarzu głównym, przedstawiających patronów Polski i Węgier, obrazuje z jednej strony przywiązanie do ziemi ojców, z drugiej – związki z krajem, w granicach którego zamieszkiwali orawczańscy katolicy. Polscy osadnicy na Orawie byli katolikami, panujące zaś na tych ziemiach węgierskie rody Thurzonów a następnie Thökölych – protestantami. Materialnymi świadectwami używania polszczyzny jest tekst czterostrofowej pieśni pasyjnej umieszczony na belce tęczowej.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na zabezpieczenie i wyeksponowanie istniejącego zabytkowego oryginalnego otoczenia o charakterze parkowym kościoła.

Orawka 65
34-480 Jabłonka 
www.parafiaorawka.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/orawka-kosciol-pod-wezwaniem-sw-jana-chrzciciela-2

Bitwa pod Racławicami – zwycięskie starcie polskich oddziałów powstańczych dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę z korpusem rosyjskim generała Aleksandra Tormasowa – przeszła do historii jako pierwsza wygrana bitwa insurekcji kościuszkowskiej, będącej aktem zbrojnego sprzeciwu wobec polityki państw zaborczych i próbą zapobieżenia całkowitej utracie polskiej państwowości. Wojska starły się 4 kwietnia 1794 r. Pierwsi zaatakowali Rosjanie. Ogień dział rozproszył oddziały polskiej kawalerii. Naczelnik osobiście poprowadził wówczas 320 chłopów-kosynierów, których brawurowy atak przełamał szyki nieprzyjaciela. Kolejne uderzenie na prawe skrzydło Rosjan przyniosło zwycięstwo powstańcom. Polacy stracili w bitwie 100 ludzi, Rosjanie 600 żołnierzy i 12 dział. Pola Racławic, Dziemięrzyc i częściowo Wrocimowic to miejsca unikatowe. Do dziś przetrwał oryginalny, historyczny krajobraz z czasów bitwy i układ przestrzenny sąsiadujących wsi. W Dzimięrzycach znajdują się zbiorowe mogiły kosynierów. W 1926 r. przystąpiono do sypania pamiątkowego kopca, który poświęcono w roku 1934.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/raclawice-raclawice-teren-historycznej-bitwy-raclawickiej

Opactwo zostało ufundowane w 1228 przez komesa Klemensa Gryfitę z Brzezia, jednego z najznaczniejszych możnowładców Polski Piastów. Jest najstarszym w Polsce żeńskim klasztorem benedyktyńskim i cennym dokumentem rozwoju architektury gotyckiej oraz barokowej. Ukończona nie później niż w 3. ćw. XIII w. świątynia, uchodzi za najstarszy zachowany gotycki kościół halowy w Polsce. Zespół klasztorny, wznoszony od XIII do przełomu XIV i XV w., mimo przebudowy w XVII w. zachował układ i proporcje nadane w średniowieczu. Najstarsze partie klasztoru pochodzą z XIII w. Formę czteroskrzydłowej, murowanej budowli wokół prostokątnego wirydarza uzyskał on na przełomie XIV i XV w. W budynku znajdują się liczne dzieła sztuki, cenne archiwum oraz wyjątkowa w skali kraju kolekcja zapisów nutowych z XV–XVIII w. Opactwo jest skarbnicą i matecznikiem polskiej historycznej muzyki liturgicznej. Wyjątkowa, sięgająca średniowiecza tradycja śpiewu liturgicznego jest w klasztorze kontynuowana i w codziennej regule, i w formie koncertów okolicznościowych, które gromadzą licznych słuchaczy. Klasztor był ważnym ośrodkiem edukacji kobiet. Zgromadzenie przed kasatą ocaliła prowadzona szkoła dla dziewcząt, która w 1784 r. została przekształcona w szkołę rządową. W 1843 r. powstała klasa dla chłopców.

Opactwo św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek zostało uznane za pomnik historii w kwietniu 2020 roku. W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie elewacji oraz więźby i dachów skrzydła zachodniego i południowego zespołu klasztornego wraz z kościołem pw. NMP i św. Wojciecha w Staniątkach.

Staniątki 299
32-005 Niepołomice
www.benedyktynki.eu 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/staniatki-opactwo-sw-wojciecha-mniszek-benedyktynek

Stary Sącz jest miastem o średniowiecznej genezie i skali, powiązanym z zespołem klasztornym Sióstr Klarysek ufundowanym przez księżnę Kingę – żonę księcia Bolesława Wstydliwego. Zespół staromiejski jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu. O jego wyjątkowej randze decydują autentyczność widoczna w kompozycji układu urbanistycznego, ciągłość tradycji miejskich, trwanie związku klasztoru z miastem, zachowanie sylwety i panoramy miasta oraz historycznych granic zespołu. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest zespół klasztorny Sióstr Klarysek z gotyckim kościołem klasztornym, nowożytną zabudową klasztorną oraz zespołem fortyfikacji. Wielką wagę mają też zbiory dzieł sztuki zgromadzone w klasztorze. Na uwagę zasługują gotyckie obrazy tablicowe, średniowieczne rzeźby, a także doskonałe przykłady malarstwa sakralnego doby sarmatyzmu czy szeroki wybór rzemiosła artystycznego. Potwierdzeniem rangi historycznej i dokumentalnej zespołu są zachowane klasztorne zbiory biblioteczne, archiwalia i dokumenty życia.

W 2022 r.  MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na remont pomieszczeń budynku „Domu św. Kingi” Klasztoru Sióstr Klarysek w Starym Sączu.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/stary-sacz-zespol-staromiejski-wraz-z-klasztorem-siostr-kla

Barokowy kościół drewniany w Szalowej koło Gorlic zachował się w prawie niezmienionej formie. To przykład charakterystycznej dla drewnianych świątyń owego czasu próby oddania w drewnie rozwiązań sakralnej architektury murowanej. Kościół zbudowano w latach 1739–1756. Trójnawową bazylikę na planie prostokąta, stanowiącą jeden z najcenniejszych przykładów barokowego kościoła drewnianego, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą, konsekrowano w roku 1759. Świątynię, wzniesioną z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej, na fundamentach z kamienia łamanego, oszalowano z zewnątrz deskami i nakryto gontem. W elewacji frontowej znajduje się trójkątny szczyt z rzeźbą św. Michała walczącego z szatanem. Do wnętrza prowadzą drzwi z bogatą dekoracją kowalską. Teren wokół świątyni, dawny cmentarz przykościelny z zachowanym starodrzewem, otoczony jest murem z 1739 r. W jego obrębie, oprócz kościoła, znajduje się kaplica pw. Miłosierdzia Bożego z końca XVIII w. i dzwonnica z XIX w.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie, konserwację wnętrza kościoła w Szalowej.

Szalowa 14
38-331 Szalowa 
www.parafiaszalowa.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/szalowa-szalowa-kosciol-parafialny-pw-sw-michala-archaniola

Ten najstarszy istniejący w Polsce klasztor benedyktyński ufundował najprawdopodobniej Kazimierz Odnowiciel w roku 1044. Od wczesnego średniowiecza było on ośrodkiem działalności misyjnej, życia liturgicznego, politycznego i kulturalnego. Za zakończenie procesu fundacji przyjmuje się konsekrację kościoła klasztornego, która nastąpiła ok. 1124 r. Opactwo jest nie tylko skarbem architektury romańskiej, lecz także miejscem, z którym związane są najwyższej klasy dzieła rzemiosła i kunsztu iluminacji ksiąg. Wokół dziedzińca głównego znalazły się: kościół pw. św.św. Piotra i Pawła, zabudowania klasztorne, kurtynowe mury obronne, budynek bramny i dawna biblioteka. Na dziedzińcu znajduje się też sześciokątna studnia z początku XVII w., a po południowej stronie kościoła czworoboczny klasztor z wirydarzem i otaczającymi go krużgankami oraz trójskrzydłowy kompleks zabudowań wokół drugiego wirydarza. U podnóża opactwa rozlokowano budynki gospodarcze oraz urządzono rozległy ogród, uformowany na kształt dzwonu. Wiedzie tu z klasztoru aleja lipowa z XVIII w.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie przy architekturze i dachu kościoła pw. św. Piotra i Pawła.

ul. Benedyktyńska 37
30-398 Tyniec 
www.opactwotynieckie.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/tyniec-tyniec-zespol-opactwa-benedyktynow

Początki warzelnictwa solnego w Wieliczce należą do najstarszych w Europie i sięgają środkowego neolitu. W 2. poł. XIII w. rozpoczęto budowę kopalni, która działa bez przerwy od średniowiecza do XX w. W XIV w. powstało wspólne dla Wieliczki i pobliskiej Bochni przedsiębiorstwo, zwane Krakowskimi Żupami Solnymi. Skarb królewski czerpał stąd aż 36% swoich wpływów. W kopalni znajduje się unikatowa kolekcja drewnianych kieratów wyciągowych do transportu pionowego. Jedyny na świecie zespół potężnej i niepowtarzalnej architektury podziemi tworzą komory, zabezpieczone przed zawaleniem kasztami drewnianymi, obudową drewnianą rozporową, oraz wyrobiska komorowe, w których pozostawiono ochronne filary solne. Wnętrza o tak urzekającej urodzie, monumentalnej rzeźbie stropów i ścian, o niepowtarzalnych kształtach odbijających się w jeziorach solankowych oraz ozdobach w formie rzeźb i płaskorzeźb solnych występują tylko tutaj. Rozświetlone żyrandolami z kryształów solnych wnętrze kaplicy św. Kingi – patronki górników – zaskakuje wielkością i bogactwem wystroju.

ul. Daniłowicza 10
32-020 Wieliczka 
www.kopalnia.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/wieliczka-wieliczka-kopalnia-soli

Biecz leży w szerokiej, podgórskiej dolinie, nad rzeką Ropą. Ze względu na swoją malowniczość miasteczko zwane jest „małym Krakowem” lub „perłą Podkarpacia”. Pierwsze wzmianki o nim znajdują się w kronice Thietmara z Merseburga. Przez rok na bieckim zamku mieszkał wraz z dworem Władysław Łokietek. W Bieczu zachował się dawny układ urbanistyczny: 1200 metrów murów, fundamenty jednego z trzech znanych w Polsce barbakanów oraz 3 baszty obronne, na środku rynku stoi zaś gotycki ratusz z wieżą, z której rozciąga się rozległy widok na Pogórze Karpackie i zalesione grzbiety Beskidu Niskiego. Przetrwało też kilka renesansowych kamieniczek oraz Szpital św. Ducha, założony przez królową Jadwigę i działający aż do 1950 r. Wspaniałym przykładem sztuki gotyckiej jest kościół parafialny Bożego Ciała. W jego wnętrzach podziwiać można bogate wyposażenie, epitafia mieszczan, a na gotyckim sklepieniu piękne malunki Włodzimierza Tetmajera.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na wykonanie zabezpieczenia uszkodzeń  elementów kamiennych i tynku gotyckiego ratusza w Bieczu.

ul. Rynek 1
38-340 Biecz 
http://www.biecz.pl 

To malowniczy, naturalny rezerwat drewnianej architektury, żywy skansen regionalnego budownictwa – jedna z najpiękniejszych wsi w Polsce. Perła Podhala. Pierwsze wzmianki o Chochołowie pochodzą z XVI w., a najstarsze chaty, jakie dotrwały do naszych czasów, zbudowano w XVIII w. Unikatowy jest dom wzniesiony z pnia jednej kilkusetletniej jodły, zwany „chałupą z jednej jedli”. Mieszkańcy wsi dwa razy w roku szorują drewniane ściany swoich domów, przez co zachowują one jasny kolor. Dopełnieniem góralskich domostw są liczne kapliczki, krzyże i figury. 

Chochołów
34-470 Czarny Dunajec
https://czarny-dunajec.pl/ 

Wczesnobarokowy klasztor Karmelitów Bosych, ufundowany w 1629 r. przez Annę z Tęczyńskich Firlejową, wzorowano na planie hiszpańskiego Eskurialu. Całe założenie obejmuje cztery wirydarze, otoczone loggiami, pomiędzy którymi stoi kościół św. Eliasza. Było to miejsce objęte klauzurą, czyli niedostępne dla wiernych. Kiedy zlikwidowano klauzurę i wierni zaczęli przybywać do świątyni, rozwinął się tu kult Matki Bożej Szkaplerznej, której XVIII-wieczny wizerunek znajduje się w kościele. Przeorem był w tamtych czasach o. Rafał Kalinowski, uczestnik powstania styczniowego. W parkowo-krajobrazowym założeniu Wielkiej Klauzury zachowały się rozproszone ruiny pustelni, kaplic, bram oraz ruiny mostu zw. diabelskim, unikalnego zabytku wzorowanego na rzymskich akweduktach.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na izolację fundamentów oraz prace remontowo-konserwatorskie klasztoru oo. Karmelitów Bosych w Czernej.

Czerna
32-065 Krzeszowice 
https://karmelczerna.pl 

Imbramowice słyną z klasztoru Norbertanek, który ufundował biskup Iwo Odrowąż, stryj św. Jacka, w latach 1223–1226. W 1710 r. pożar zniszczył zabudowania. Odbudową kierował Kacper Bażanka, słynny architekt epoki baroku. Wnętrze kościoła to jedno z najwybitniejszych dzieł barokowych w Polsce – to harmonijne połączenie architektury, rzeźby i iluzjonistycznego malarstwa, wykorzystującego efekty światłocieniowe i perspektywiczne. Całość uzupełniają obrazy i polichromie, malowane przez włoskiego artystę Wilhelma zwanego Włochem. Bezcennym zabytkiem w ibramowickim klasztorze jest dzieło Jana Brueghela Starszego – Madonna w girlandzie.

Imbramowice 105
32-353 Trzyciąż 
http://n.tjmedia.pl
www.norbertanki.org 

Jan Długosz pisał, że Lanckoronę założył Kazimierz Wielki w 1366 r., który lubił w tych okolicach polować. Z tych samych względów na zamku bywał Władysław Jagiełło. Malowniczo położone miasto zachowało swój pierwotny układ, z czworobocznym rynkiem i zwartą zabudową. Drewniane domy otaczające rynek pochodzą głównie z XIX w. Niektóre mają urokliwe podcienia. W 1771 r. konfederaci barscy stoczyli tu dwie wielkie bitwy z wojskami Suworowa. Zachowała się mogiła, w której pochowano prawdopodobnie ok. 300 żołnierzy konfederackich. Z przedpola i ruin zamku dostrzec można Beskidy, z masywem Babiej Góry, Kalwarię Zebrzydowską i – zazwyczaj zamgloną – panoramę Tatr. Sto lat temu Lanckorona stała się modnym miejscem letniskowym dla mieszkańców Krakowa, czego oznaką są funkcjonujące do dziś pensjonaty, z najsłynniejszym Tadeuszem na czele.

https://lanckorona.pl/

Olkusz, to niegdyś bogate miasto górnicze. O jego świetności świadczy kościół parafialny oraz pozostałości ratusza. Ratusz w Olkuszu zbudowano na początku XV w., ale w 1825 r. został rozebrany. Wiemy natomiast, jak wyglądał, gdyż uwiecznił go w akwareli Zygmunt Vogel – była to murowana, masywna budowla z dwiema kondygnacjami i przylegającą do niej znacznie wyższą wieżą. W XXI w. odkryto świetnie zachowane cztery średniowieczne piwnice ratusza, a także piwnice usytuowane na terenie tzw. kwartału królewskiego, gdzie działała królewska mennica i urząd żupniczy. Zabytki zaadaptowano w tym przypadku do nowych funkcji, tworząc trasę turystyczną „Podziemny Olkusz”. 

Rynek 4
32-300 Olkusz
www.podziemnyolkusz.pl 

Kompleks klasztorny oo. Cystersów, obejmujący kościół, klasztor z ogrodem i kaplicami, spichlerz folwarczny z bramą i młynem, ufundował w 1245 r. wojewoda krakowski Teodor Cedro herbu Gryf z Ruszczy. To malowniczy, nieprzerwanie istniejący klasztor cystersów w pięknej podgórskiej okolicy. W murowanym domu Opata z XVI w., ozdobionym kamiennym portalem z herbem Korczak, mieści się Muzeum Klasztorne. Stare kroniki opactwa podają, że cystersi w Szczyrzycu „produkowali napój z ziarna palonego, cykorii i chmielu kojący w postaci, która miała nazwę cerewizji”. W kościele znajduje się natomiast słynący z cudów obraz Matki Boskiej Szczyrzyckiej, którą nieznany artysta namalował w stylu włoskim.

Szczyrzyc 1
34-623 Szczyrzyc
https://www.szczyrzyc.cystersi.pl/ 

To jedno z najlepiej zachowanych średniowiecznych miast w Polsce. Pierwsza wzmianka o miejscowej osadzie pochodzi z 1105 r. Zachwycający renesansowy rynek to efekt pomysłów hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego, wielkiego żołnierza, podróżnika i mecenasa sztuki. Pod jego okiem rozbudowano m.in. ratusz i kolegiatę – z której uczyniono Mauzoleum Rodowe Tarnowskich, pełne renesansowych nagrobków, ze stallami i bogatą polichromią. Zachowało się ponadto ok. 400 metrów murów miejskich z XV i XVI w. Swoimi kolorami zachwycają też kamienice mieszczańskie. W tym miejscu należy też wspomnieć o słynnym tarnowianinie gen. Józefie Bemie, bohaterze Polski i Węgier, którego grobowiec-mauzoleum zbudowano na wyspie pośrodku stawu w Parku Strzeleckim.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie i wzmacniające konstrukcję Bima Starej Synagogi w Tarnowie.

ul. Adama Mickiewicza 2
33-100 Tarnów 
www.tarnow.pl

Tutejszy skansen dokumentuje zabudowę terenów podkrakowskich. Zebrano w nim 25 cennych zabytków budownictwa drewnianego, m.in. malowniczo położone zagrody chłopskie z sadami i ogródkami kwiatowymi, obiekty związane z wiejską produkcją rzemieślniczą, kościół z Ryczowa wybudowany w 1623 r. – najstarszy obiekt w muzeum, a także budynki reprezentujące architekturę małomiasteczkową oraz dwór z Dogini. Nad skansenem, na wysokim wzgórzu, wznoszą się ruiny zamku Lipowiec. Jan Długosz wspominał, iż teren, na którym wzniesiono budowlę obronną, należał na początku XIII w. do małopolskiego rodu rycerskiego Gryfitów. Od końca XV w. zamek zaczął służyć jako biskupie więzienie – zarówno dla duchownych, jak i zwolenników reformacji.

Wygiełzów
ul. Podzamcze 1
32-551 Babice 
https://mnpe.pl/o-muzeum/# 

Kościół w Wysocicach zalicza się do najstarszych i najlepiej zachowanych obronnych świątyń romańskich. Zbudowany został na wzniesieniu, z bloków wapiennych. Jest prosty i oszczędny w formie, a jednocześnie cechuje go bogaty wystrój rzeźbiarski, który przetrwał do dziś. Przepiękna XIII-wieczna statua Madonny Tronującej z Dzieciątkiem i tympanon nad wejściem z Chrystusem na tronie i świętymi zachwycają kunsztem wykonania. Mamy tu również gotycką ambonę oraz barokowe ołtarze. Obraz olejny Matki Bożej Wysocickiej, słynący z łask, jest podobny w stylu do wizerunku Madonny Częstochowskiej.

Wysocice 58
32–079 Wysocice
https://www.diecezja.kielce.pl/parafie/wysocice-sw-mikolaja-b-w 

Tradycja szopkarska w Krakowie trwa nieprzerwanie od XIX w. Najpierw szopki robili rzemieślnicy z Krowodrzy czy Zwierzyńca dla mieszczan, którzy ozdabiali nimi swoje domy w czasie świąt Bożego Narodzenia. Wyrabianiem szopek trudnią się całe rodziny, a umiejętności i wiedza przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Najstarsza zachowana szopka krakowska to dzieło Michała Ezenekiera z drugiej połowy XIX stulecia. Nazywana jest „szopką-matką”, gdyż wpłynęła na kanon szopki krakowskiej jako smukłej, symetrycznej budowli z wieżami, wielopoziomowej, która służy za miejsce przedstawienia narodzin Jezusa. Cechą charakterystyczną jest tu dodanie elementów zabytkowej architektury Krakowa, a także nawiązanie do historycznych, kulturalnych czy wręcz współczesnych wydarzeń z życia miasta, Polski lub świata. Każdego roku, w pierwszy czwartek grudnia, twórcy przynoszą na Rynek Główny w Krakowie swoje prace, które następnie, od grudnia do lutego, prezentowane są w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa.

Chociaż już w 1589 r. na ścianie kościoła w Krościenku nad Dunajcem wymalowano św. Krzysztofa, patrona flisaków, to tutejsze tradycje flisu turystycznego mają zaledwie… 200 lat. Początkowo była to atrakcja organizowana sporadycznie dla gości z okolicznych dworów i zamków. Upowszechnienie spływu związane jest z Józefem Szalayem, którego ambicją było uczynienie ze Szczawnicy uzdrowiska dorównującego najbardziej znanym europejskim kurortom. Zwykły spływ otrzymał więc bogatą oprawę. Grupom kilkunastu tratw przewodziła łódź flagowa, udekorowana barwami narodowymi oraz sztandarem flisaków z godłem i wizerunkiem św. Kingi. Strzelano wówczas na wiwat z moździerzy, a na jednej łodzi grała orkiestra zdrojowa. Ponadto śpiewano patriotyczne pieśni, wznoszono toasty. W latach międzywojennych spływ Dunajcem znany był już w całej Europie. Do dziś jest najbardziej rozpoznawalnym znakiem tożsamości kulturowej Pienin. Kierujący tratwami flisacy występują obowiązkowo w stroju górali pienińskich.

W ostatnich latach Polska, Austria, Czechy, Niemicy, Łotwa i Hiszpania złożyły wspólny wniosek o wpis flisactwa na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO.