Edukacja Ekologiczna

 

Bohaterem pierwszej edycji Plebiscytu „Zwierzę Roku” został bocian biały (Ciconia ciconia) – jeden z najbardziej rozpoznawalnych ptaków w Polsce. Ten “Czarno-biały elegant” uznawany jest nie tylko za symbol szczęścia, jego obecność to wskaźnik dobrego stanu środowiska.  

Bocian biały uważany jest za gatunek parasolowy (umbrella species), co oznacza, że jego ochrona przyczynia się do ochrony wielu innych, współwystępujących gatunków, a także ich siedlisk. 

Bocian biały jest doskonałym przykładem gatunku parasolowego. Ochrona tego ptaka wiąże się bezpośrednio z zachowaniem jego naturalnych siedlisk, co przynosi korzyści wielu innym gatunkom żyjącym na tych samych obszarach.  Szczególnie ważne dla bocianów są łąki, pastwiska oraz obszary wodno-błotne, w tym doliny zalewowe rzek. Chroniąc te środowiska, wspieramy jednocześnie ochronę całych zespołów organizmów, które są z nimi związane. 

Same bocianie gniazda stanowią ciekawy przykład ekosystemów - schronienia w nich znajdują liczne małe ptaki takie jak: wróble, mazurki, bogatki, pleszki, szpaki, pliszki siwe, czy kosy. Gniazdo staje się z czasem prawdziwym centrum bioróżnorodności, porastają je trawy i rośliny charakterystyczne dla łąk, a z czasem w gnieździe powstaje tak zwana gleba ornitologiczna – warstwa organiczna powstająca z odpadów gromadzona prze lata obecności ptaków. 

Pomimo rosnącej świadomości na temat roli bociana białego w ekosystemie, gatunek ten wciąż potrzebuje ochrony przed poważnymi zagrożeniami. Do najistotniejszych należy rozwój intensywnego rolnictwa oraz osuszanie obszarów podmokłych - miejsc stanowiących naturalne źródło pożywienia dla tych ptaków. Utrata takich terenów prowadzi do trudności w zdobywaniu pokarmu, co z kolei negatywnie wpływa na zdolności rozrodcze bocianów. 

Kilka faktów 

• Bociany często stoją na jednej nodze, by ograniczyć utratę ciepła i oszczędzać energię. Tę pozycję przyjmują zazwyczaj wtedy, gdy czują się bezpiecznie i mogą odpoczywać. 
• Pod koniec lata bociany gromadzą się w dużych grupach zwanych sejmikami, często liczących kilkadziesiąt, a nawet kilkaset osobników. Spotykają się na łąkach i polach, gdzie przygotowują się do wspólnego odlotu. 

Sztuka przetrwania 

Bocian biały wykazuje zdolności adaptacyjne, które czynią go wyjątkowo odpornym na niesprzyjające warunki. Jedną z nich jest zdumiewająca umiejętność przetrwania długich okresów bez pokarmu. Badania przeprowadzone we francuskiej Alzacji dowiodły, że bociany są w stanie przeżyć nawet cztery tygodnie bez jedzenia przy niskich temperaturach sięgających -10°C. Dzięki jesiennym zapasom tłuszczu mogą zgromadzić nawet 800 gramów rezerw – ptaki te potrafią przetrwać czasowy brak pożywienia bez większego zagrożenia dla życia. 

Co więcej, bociany bardzo szybko wracają do wcześniejszej wagi, gdy tylko znajdą dostęp do pokarmu. Jest to możliwe dzięki sprawnemu układowi pokarmowemu, który pozwala szybko wykorzystywać składniki odżywcze.   

Mistrz gniazdowania 

Bociany znane są z dużej wierności swoim gniazdom, czyli tak zwanej filopatrii. Wracają do tych samych miejsc, często przez wiele lat, rozbudowując swoje gniazda, które mogą osiągnąć imponujące rozmiary, nawet dwa metry średnicy i ponad metr wysokości. Niektóre gniazda mogą ważyć nawet tonę. W Polsce bociany często zakładają gniazda na szczycie złamanych drzew, ruinach wysokich budynków, dachach domów i zabudowań gospodarczych, czy słupach elektrycznych. W celu ograniczenia ryzyka związanego z bliskością linii elektrycznych, na słupach montuje się specjalne platformy na bocianie gniazda. 

Gniazdo bociana budowane jest z gałęzi i patyków, które układane są w kształt pierścienia. W jego centralnej części znajduje się wyściółka z drobniejszych materiałów, takich jak siano, słoma czy perz. Bociany regularnie dostarczają nowe elementy, co pomaga utrzymać gniazdo w czystości, zwłaszcza gdy przebywają w nim pisklęta. Zdarza się też, że w okresie lęgowym bociany do swojego gniazda zanoszą krowie łajno - czemu to robią? Służy to polepszeniu termoregulacji ich konstrukcji. Ten nietypowy budulec szybko wysycha na słońcu, ale w środku pozostawia wilgoć, która zwiększa komfort termiczny lokatorów gniazda. 

Dieta z łąki i pola 

Bocian biały wyróżnia się ciekawymi zachowaniami żywieniowymi. Jest gatunkiem oportunistycznym, co oznacza, że jego jadłospis jest bardzo urozmaicony i zależy od dostępności pokarmu. W jego diecie można znaleźć m.in. drobne ssaki, owady, ryby, a także gady i płazy. Podczas żerowania ptaki te wykazują dużą zręczność oraz dokładność - przemieszczając się po łąkach i polach, nasłuchują i wypatrują ruchów swoich ofiar. Długie nogi umożliwiają im swobodne poruszanie się również po terenach podmokłych. 

Wbrew powszechnemu przekonaniu, żaby stanowią jedynie niewielki ułamek bocianiego menu. Zdecydowanie chętniej polują na gryzonie, małe ptaki czy owady, a w razie potrzeby sięgają także po bezkręgowce. Bociany nie stronią również od padliny, odgrywając tym samym ważną rolę w oczyszczaniu środowiska - zjadając martwe zwierzęta, pomagają ograniczyć rozprzestrzenianie się szkodliwych patogenów. 

Nietypowe dodatki w bocianich gniazdach 

Bociany słyną z imponujących konstrukcji gniazd, które budują na dachach, słupach czy drzewach, z suchych patyków, darni i trawy. Co ciekawe, coraz częściej w ich gniazdach pojawiają się także elementy, takie jak: sznurki, kawałki materiałów, czy nawet ubrania. Niestety stanowią one potencjalne zagrożenie, np. dla piskląt, które mogę się w nie zaplątać. Bociany instynktownie sięgają po to, co znajdą w najbliższym otoczeniu i co uznają za przydatne w budowie. Choć niektóre z tych materiałów bywają nietypowe, np. rękawiczki, szaliki czy kartony - pokazują one, jak bardzo bociany potrafią się dostosować do otaczającego świata. 

Niezwykła migracja  

Niewiele ptaków może poszczycić się tak imponującymi wędrówkami jak bocian biały. Pod koniec sierpnia rozpoczyna on daleką podróż do Afryki, gdzie spędza zimowe miesiące. Trasa tej migracji może liczyć nawet 10 tysięcy kilometrów, co czyni ją jedną z najdłuższych wśród europejskich ptaków. 

W czasie tej wędrówki bociany omijają Morze Śródziemne, ponieważ nad otwartą wodą brakuje sprzyjających prądów powietrznych, tzw. kominów termicznych, które są kluczowe dla nich by móc sprawnie szybować. To właśnie dzięki tej metodzie bociany są w stanie pokonywać tak odległe trasy przy minimalnym wysiłku. Z tego powodu wybierają dwie główne trasy migracyjne: wschodnią, biegnącą przez Bliski Wschód oraz zachodnią - przez Cieśninę Gibraltarską. 

Zimowanie w Afryce 

Podczas pobytu w Afryce, gdzie bociany spędzają chłodniejsze miesiące roku, pełnią ważną rolę w lokalnych ekosystemach - pomagają m.in. ograniczać populację szarańczy, będącej poważnym problemem dla tamtejszych rolników.  

Niestety, życie bocianów na afrykańskich zimowiskach nie jest wolne od zagrożeń. W niektórych rejonach są wciąż celem kłusowników, a kontakt z toksycznymi chemikaliami stosowanymi w rolnictwie, takimi jak pestycydy, może prowadzić do zatruć. Zmieniające się warunki klimatyczne wpływają na czas przelotów oraz kształtują dostępność pokarmu w rejonach, gdzie bociany zatrzymują się na odpoczynek i spędzają zimę. Z tego powodu ochrona bocianów nie może kończyć się na granicach ich gniazd – wymaga międzynarodowej współpracy, by zapewnić im bezpieczeństwo zarówno w Europie, jak i na trasie ich wielkich wędrówek. 

Materiały do pobrania z bocianem w roli głównej  

Przygotowaliśmy materiały edukacyjne, które w przystępny i atrakcyjny sposób przybliżają życie bociana białego: 

• komiks „B jak bocian” skierowany do młodzieży i dorosłych; 
• książkę dla dzieci w wieku 6 - 10 lat „Jak śpiewają bociany”. 
  
  Źródło informacji na temat bociana białego: „Bocian. Biografia nieautoryzowana” autorstwa Adama Zbyryta i Piotra Tryjanowskiego oraz „B jak bocian" autorstwa Tomasza Samojlika.