Πολωνία στην Ελλάδα

Ο Κυβερνητικός Νόμος της 3^ης Μαΐου 1791 επικυρώθηκε «την έσχατη στιγμή που μας επανέφερε στον εαυτό μας», όπως διαβάζουμε στο Προοίμιο του Συντάγματος. Στην ταραγμένη εποχή των διαμελισμών, οι πρόγονοί μας αντιμετώπισαν το ζήτημα της ταυτότητάς τους. Η απάντηση που έδωσαν παραμένει επίκαιρη εδώ και διακόσια τριάντα χρόνια. Στον 21^ο αιώνα, εξακολουθεί να καθορίζει ποιοι είμαστε.

Δεν είμαστε ούτε η Ανατολή της Δύσης ούτε η Δύση της Ανατολής. Η Πολωνία βρίσκεται στην καρδιά της Ευρώπης. Δεν ανήκουμε ούτε στη φανταστική Ανατολική Ευρώπη των Γάλλων φιλοσόφων ούτε στη Mitteleuropa των Γερμανών υπουργών. Έχουμε τη δική μας ταυτότητα που εξελίσσεται για πάνω από χίλια χρόνια. Οι συντάκτες του Συντάγματος της 3^ης Μαΐου –οι ιδρυτές πατέρες μας– το γνώριζαν αυτό όταν συνδύασαν την πρωτοποριακή πολιτική σκέψη του Διαφωτισμού με τις παραδόσεις ριζωμένες βαθιά στον πολιτικό μας πολιτισμό για αρκετές εκατοντάδες χρόνια.

Η δημοκρατία είναι ένα σύστημα ελεύθερων ανθρώπων και η ιστορία της στην Πολωνία χρονολογείται από τον 15^ο αιώνα. Όπως η Αγγλία είχε τη Magna Carta (1215) και τον νόμο Habeas Corpus Act (1679), η Πολωνία είχε τον νόμο Neminem captivabimus (1433). Αυτοί οι νόμοι παρείχαν ελευθερίες που δεν ήταν γνωστές πουθενά αλλού εκείνη την εποχή. Η Πολωνία δεν είναι μια «νέα δημοκρατία», αλλά μια από τις παλαιότερες δημοκρατίες της σύγχρονης Ευρώπης – είναι μεγαλύτερη αδερφή και όχι κόρη άλλων ευρωπαϊκών δημοκρατιών. Η Α’ Πολωνική Δημοκρατία αναβίωσε τις δημοκρατικές παραδόσεις που γεννήθηκαν στην αρχαία Ρώμη.

Στις 3 Μαΐου 1791, η Πολωνία έγινε το λίκνο του συνταγματισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη. Στα τέλη του 18^ου αιώνα, ήταν ένα νησί ελευθερίας που περιβαλλόταν από μια θάλασσα απολυταρχίας. Τα άγρια κύματα αυτής της ιδεολογίας κορυφώθηκαν στους ολοκληρωτισμούς του 20^ου  αιώνα, με εκατόμβες νεκρών. Ωστόσο ο ολοκληρωτισμός και ο απολυταρχισμός παρέμεναν πάντα έξω από τον πολιτικό μας πολιτισμό.

Με τον ασπασμό της χριστιανικής πίστης γίναμε έθνος, ενώ με την υιοθέτηση του Συντάγματος της 3^ης  Μαΐου 1791 ξαναγεννηθήκαμε ως έθνος με την σύγχρονη έννοια του. Το Σύνταγμα που επικυρώθηκε εκείνη την ημέρα δεν είναι μόνο μία νομική πράξη και ένα ιστορικό έγγραφο, αλλά αποτελεί την απόδειξη της ταυτότητάς μας – μίας ταυτότητας βασιζομένης σε τρεις άξονες: στο δίκαιο, στην ελευθερία και στον χριστιανισμό. Σε αυτές τις αξίες θέλουμε να υποτάξουμε τη συλλογική μας ζωή σήμερα και αύριο.

Το Σύνταγμα της 3^ης Μαΐου αποτέλεσε την πηγή του μεταγενέστερου απελευθερωτικού αγώνα καθώς και της ιδέας από την οποία ξεπρόβαλε το κίνημα της Αλληλεγγύης. Ένας Πολωνός είναι, πάνω απ' όλα, ένας ελεύθερος άνθρωπος. Ακόμη και όταν οι πρόγονοί μας έχασαν την εξωτερική τους ελευθερία, η εσωτερική τους ελευθερία παρέμεινε μέσα στις καρδιές τους. Αυτό ίσχυε την εποχή των διαμελισμών και αργότερα όταν η δυσοίωνη σκιά του Σιδηρού Παραπετάσματος έπεσε στην πατρίδα μας. Η αίσθηση της πολωνικής μας ταυτότητάς, ταυτόχρονα και ευρωπαϊκής, σήμαινε ότι το πρότυπο του homo sovieticus ήταν πάντα ξένο στη συντριπτική πλειοψηφία των Πολωνών.

Στην πολωνική ιστορία, το 1791 ήταν annus mirabilis, μια θαυματουργή χρονιά όπου ξεκίνησε μια «νομική επανάσταση» που ήταν δυνατή μόνο στην πατρίδα μας. Δεν ήταν ένα αιματηρό πολιτικό πραξικόπημα, εμφύλιος πόλεμος ή βασιλοκτονία, αλλά μια επανάσταση που την κήρυξε το Κοινοβούλιο. Μπορούμε να είμαστε περήφανοι για την ιστορία μας. Δεν είναι απλώς μια διήγηση του απώτερου παρελθόντος, αλλά μια ηθική υποχρέωση που πρέπει να τιμήσουμε για πάντα.

Το Σύνταγμα της 3^ης Μαΐου ενίσχυε τα θεμέλια του κράτους δικαίου και ταυτόχρονα προστάτευε την ατομική ελευθερία. Διέκρινε ξεκάθαρα την ελευθερία από την  ανομία ή την αναρχία που την συμβόλιζε το liberum veto την τελευταία εκατονταετία της Α’ Πολωνικής Δημοκρατίας. Μόνο ένα ισχυρό κράτος μπορεί να διασφαλίσει ότι οι πολίτες του είναι ελεύθεροι. Επομένως, δεν υπάρχει ελευθερία όπου δεν υπάρχει ευθύνη για τη χώρα.

Ο Κυβερνητικός Νόμος της 3^ης Μαΐου χώρισε τη δημόσια εξουσία σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική. Η έννοια του διαχωρισμού των εξουσιών, που προτάθηκε από τον Μοντεσκιέ και τον Τζoν Λοκ, συμπληρώθηκε από τους συντάκτες του Συντάγματος με την αρχή της εθνικής κυριαρχίας, η οποία δηλώνει ότι «κάθε εξουσία στην ανθρώπινη κοινωνία πηγάζει από τη θέληση του λαού». Η εξουσία που δεν υπηρετεί το έθνος της χάνει τη νομιμότητα. Αυτό ισχύει εξίσου για τη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Η ιστορία μας δίδαξε αυτό το σημαντικό μάθημα.

Παρότι το Σύνταγμα της 3^ης Μαΐου δεν κατήργησε τη δουλοπαροικία, ωστόσο άνοιξε τον δρόμο για τη χειραφέτηση του λαού. Ένα από τα άρθρα του αναφέρεται στους αγρότες ως «αγρότες» και όχι ως «δουλοπάροικους». Εγγυάται επίσης ότι κάθε άνθρωπος που «πατήσει το πόδι του στο πολωνικό έδαφος είναι εντελώς ελεύθερος να χρησιμοποιήσει την επιχειρηματικότητά του όπως και όπου θέλει». Αυτό ήταν ένα από τα σημείο καμπής στην ιστορία μας. Μέχρι τότε, το έθνος ήταν συνώνυμο με τους ευγενείς. Στα τέλη του 18^ου  αιώνα, η πολωνική ταυτότητα επαναπροσδιορίστηκε. Όποιος αγαπούσε την Πολωνία και ήταν έτοιμος να συνδέσει τη ζωή του μαζί της θα μπορούσε να γίνει Πολωνός, ανεξαρτήτως κοινωνικής ή εθνοτικής καταγωγής. Αυτός είναι ο λόγος που ο πολωνικός πατριωτισμός δεν έχει τίποτα κοινό με τον γερμανικό εθνικισμό, ο οποίος πήρε την πιο τερατώδη μορφή του στο Τρίτο Ράιχ.

Επιπλέον, το Σύνταγμα της 3^ης  Μαΐου επιβεβαίωσε τη θρησκευτική ελευθερία που απολάμβαναν οι πολίτες της Α’ Πολωνικής Δημοκρατίας. Στα τέλη του 16^ου αιώνα η Πολωνία ήταν μία όαση θρησκευτικής ελευθερίας στην Ευρώπη. Η δημοκρατία είναι τόσο πολύτιμη γιατί είναι το μόνο σύστημα στο οποίο ο άνθρωπος είναι πολίτης και όχι υποτελής. Ας θυμηθούμε ότι η ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ελευθερίας προέρχεται από τις χριστιανικές ρίζες του πολιτισμού μας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τις αξίες που μας διδάσκει το Ευαγγέλιο. Διαφορετικά, λέξεις όπως η «δημοκρατία» και το «σύνταγμα» θα χάσουν το νόημα και θα γίνουν κενά συνθήματα με ψεύτικους υπερασπιστές. Μας το έχουν διδάξει και οι πολωνοί ιδρυτές πατέρες μας.

Λίγο καιρό μετά την ψήφιση του Συντάγματος, η Ιστορία μας διακόπηκε και η Πολωνία έπαψε να υπάρχει. Ένα από τα συνθήματα που αντηχούσαν σε όλη τη Βαρσοβία την παραμονή της ένδοξης επανάστασης της 3^ης  Μαΐου έλεγε: «Αν η ευγενική καταγωγή είναι η ευτυχία του έθνους, ας την παραχωρήσουμε σε ολόκληρο το έθνος». Αυτά τα λόγια εξέφραζαν το τολμηρό όνειρο για το καθολικό δικαίωμα ψήφου, για το οποίο έπρεπε να αγωνιστούν οι κοινωνίες σε όλο τον κόσμο τον 19^ο  και τον 20^ο αιώνα. Η Πολωνία ήταν ο πρωτοπόρος της ελευθερίας. Ωστόσο, οι αυξανόμενες απολυταρχικές δυνάμεις στα ανατολικά και στα δυτικά γκρέμισαν απότομα αυτό το πολωνικό όνειρο.

Η 24^η Φεβρουαρίου του περασμένου έτους μας υπενθύμισε ότι η ελευθερία δεν δίνεται μια για πάντα. «Το τίμημα της Ελευθερίας είναι η αιώνια επαγρύπνηση», όπως έχει πει ο Τόμας Τζέφερσον, ένας από τους ιδρυτές πατέρες των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο πόλεμος πέρα από τα ανατολικά σύνορα της πατρίδας μας δεν αφορά μόνο την ελευθερία μας αλλά και την ταυτότητά μας, για το αν θα είμαστε ακόμα Πολωνοί στα επόμενα διακόσια τριάντα ή και χίλια χρόνια.

Η τύχη του Συντάγματος της 3^ης Μαΐου μας δίνει ένα ακόμη μάθημα. Μόνο ένα κράτος - έθνος, και όχι μια υπερκρατική ομοσπονδία, μπορεί να είναι αξιόπιστος εγγυητής της ελευθερίας των πολιτών του. Όταν η Πολωνία εξαφανίστηκε από τον χάρτη, χάσαμε την ελευθερία μας και δεν την ανακτήσαμε μέχρι να αποκαταστήσουμε την ανεξαρτησία μας. Τι θα ήταν η Ευρώπη χωρίς τα έθνη που την αποτελούν; Η Ευρώπη μπορεί να υπάρξει μόνο εάν επικρατήσουν οι λαοί της. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα διατηρήσει την πολιτική και ηθική δύναμη για να αντιμετωπίσει τον ιμπεριαλισμό της Ρωσίας και τους «κόκκινους τσάρους» της ως κοινότητα εθνικών κρατών, ενωμένη και σεβόμενη τις διαφορές μεταξύ τους. Μας περιμένουν περισσότερες προκλήσεις. Η ισορροπία των παγκόσμιων δυνάμεων μπορεί να αλλάξει μπροστά στα μάτια μας. Σε τόσο ταραχώδεις καιρούς, είναι ακόμη πιο σημαντικό να διαμορφώνουμε το μέλλον μας συνειδητά και υπεύθυνα.

Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε την κληρονομιά του Συντάγματος της 3ης Μαΐου.

Ματέους Μοραβιέτσκι

Πρωθυπουργός της Πολωνικής Δημοκρατίας. Ήταν μέλος της ομάδας διαπραγματεύσεων για την ένταξη της Πολωνίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι κάτοχος πτυχίου Ιστορίας από το Πανεπιστήμιο του Βρότσλαβ, Διοίκησης Επιχειρήσεων από το Πολυτεχνείο του Βρότσλαβ και το Central Connecticut State University.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο μηνιαίο πολωνικό περιοδικό «Wszystko Co Najważniejsze», ως μέρος του ιστορικού προγράμματος του Ινστιτούτου Εθνικής Μνήμης και του Πολωνικού Εθνικού Ιδρύματος.