Szczepienia ochronne

Organizacja i zasady prowadzenia szczepień

W Polsce szczepienia prowadzone są w podmiotach działalności leczniczej przez lekarzy wykonujących indywidualną praktykę lekarską, indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską albo grupową praktykę lekarską lub przez pielęgniarki i położne wykonujące indywidualną praktykę, indywidualną specjalistyczną praktykę lub grupową praktykę pielęgniarek i położnych.

Osoby przebywające na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są obowiązane do poddania się szczepieniom ochronnym przeciwko chorobom zakaźnym zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, jak również do poddania się szczepieniom w sytuacjach szczególnych tj. ogłoszenie stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego. W stosunku do osób małoletnich odpowiedzialność za wykonanie obowiązku poddania się szczepieniom obowiązkowym spoczywa na rodzicach lub opiekunach dziecka. Obowiązkowi poddania się szczepieniom ochronnym nie podlegają osoby przebywające w Polsce przez okres krótszy niż trzy miesiące, za wyjątkiem szczepień poekspozycyjnych.

Główny Inspektor Sanitarny, zgodnie z art. 17 ust. 11 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, podaje w formie komunikatu publikowanego do 31 października roku poprzedzającego program szczepień ochronnych, który zawiera szczegółowy schemat stosowania poszczególnych szczepionek oraz wskazania do szczepień obowiązkowych i zalecanych, wynikających zarówno z aktualnej sytuacji epidemiologicznej, jak i rozporządzeń.

W przypadku zagrożenia epidemicznego o wprowadzeniu obowiązku dodatkowych szczepień informują odrębne rozporządzenia Ministra Zdrowia lub wojewodów.

Obowiązkowe szczepienia ochronne finansowane z budżetu państwa wykonują wyłącznie świadczeniodawcy w ramach umów zawartych z NFZ na finansowanie tych świadczeń. W realizacji szczepień obowiązkowych i zalecanych mogą być stosowane wyłącznie preparaty szczepionkowe zarejestrowane i dostępne na rynku polskim.

Szczepienia obowiązkowe dla dziecka do 2. roku życia finansowane z budżetu Ministra Zdrowia (bezpłatne)

WZW typu B – szczepienie przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B
BCG – szczepienie przeciw gruźlicy
DTP – szczepienie przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi
Hib – szczepienie przeciw inwazyjnym zakażeniom haemophilus influenzae typu b
IPV – ostre nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitis) – szczepienie szczepionką inaktywowaną IPV poliwalentną
MMR – szczepienie przeciw odrze, śwince, różyczce
Rotawirusy – doustna szczepionka przeciw rotawirusom
Pneumokoki – szczepienie przeciw Streptococcus Pneumoniae

Przeciwko Ospie wietrznej dzieci przebywające w żłobkach lub klubach dziecięcych (bezpłatnie).

Szczepienia obowiązkowe dla dziecka od 6. roku życia finansowane z budżetu Ministra Zdrowia (bezpłatne)

DTaP – szczepienie przeciw błonicy, teżcowi i krztuścowi zawierające bezkomórkowy komponent krztuśca
IPV – szczepienie przeciw poliomyelitis
MMR – szczepienie przeciw odrze, śwince, różyczce – podskórnie żywą szczepionką skojarzoną (dawka przypominająca)
Td – szczepienie przeciw błonicy, tężcowi – podskórnie lub domięśniowo

Szczepienia zalecane dla Twojego dziecka (odpłatne)

Od 2. miesiąca życia przeciw Inwazyjnym zakażeniom Neisseria Meningitidis (Meningokoki)

Dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzież, która nie chorowała na WZW typu A. - przeciw WZW typu A

Od 10. roku życia przeciw ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV)

Szczepienia zalecane dla osób dorosłych (odpłatne)

Przeciwko grypie

Zalecane wszystkim osobom, w tym w szczególności:

osobom starszym,
osobom o obniżonej odporności,
kobietom w ciąży lub planującym ciążę.

Szczepienie należy powtarzać co roku.

Przeciwko pneumokokom Streptococcus Pneumoniae

Zalecane osobom dorosłym, w tym w szczególności powyżej 65 roku życia także ze wskazanych grup ryzyka (w tym m.in. osobom z: przewlekłą chorobą sercowo-naczyniową, płuc, chorobą alkoholową, przewlekłymi chorobami wątroby, cukrzycą).

Przeciwko odrze, śwince, różyczce

Zalecane:

osobom nieszczepionym w ramach szczepień obowiązkowych,
młodym kobietom pracującym w środowiskach dziecięcych (przedszkola, szkoły itp.),
młodym mężczyznom w celu zapobiegania różyczce wrodzonej, szczególnie tym, którzy nie byli szczepieni w ramach szczepień obowiązkowych lub jeżeli od szczepienia obowiązkowego upłynęło 10 lat.

Przeciwko ospie wietrznej

Zalecane:

osobom, które nie chorowały na ospę wietrzną i nie zostały wcześniej zaszczepione w ramach szczepień obowiązkowych,
kobietom planującym zajście w ciążę, które nie chorowały wcześniej na ospę wietrzną.

Przeciwko tężcowi, błonicy, krztuścowi

Zalecane osobom powyżej 19. roku życia – pojedyncze dawki przypominające co 10 lat oraz osobom starszym, które ze względu na wykonywane zajęcia są narażone na zakażenie. Dawkę należy powtarzać co 10 lat.

Przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A

Zalecane osobom pracującym m.in. przy produkcji lub dystrybucji żywności, usuwaniu odpadów komunalnych.

Przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B

Zalecane:

osobom dorosłym, zwłaszcza w wieku starszym,
osobom, które ze względu na tryb życia i wykonywane zajęcia są narażone na zakażenia związane z uszkodzeniem ciągłości tkanek lub poprzez kontakt seksualny,
osobom przewlekle chorym o wysokim ryzyku zakażenia nieszczepionym w ramach szczepień obowiązkowych.

Przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Zalecane osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu choroby, w szczególności:

zatrudnionym przy eksploatacji lasu,
rolnikom,
turystom

Szczepienia rekomendowane są przez Państwowego Inspektora Sanitarnego. Informacje o szczepieniach obowiązkowych i zalecanych, można znaleźć na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Sanitarnego: https://www.gov.pl/web/gis/szczepienia
Szczegółowe informacje, dotyczące szczepień można znaleźć również na stronie Państwowego Zakładu Higieny Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego: https://szczepienia.pzh.gov.pl/

Kwalifikacja do szczepień

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawa przeprowadzenie szczepienia ochronnego obejmuje kwalifikacyjne badanie lekarskie i wykonanie szczepienia.

Kwalifikacyjne badanie lekarskie do szczepień ochronnych przeprowadza wyłącznie lekarz posiadający niezbędną wiedzę z zakresu szczepień ochronnych, znajomości wskazań oraz przeciwwskazań do szczepień, a także niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Po przeprowadzeniu kwalifikacyjnego badania lekarskiego lekarz potwierdza lub wyklucza zakwalifikowanie osoby badanej do szczepień ochronnych podpisem w karcie uodpornienia i książeczce szczepień, a wynik tego badania wpisuje w dokumentacji medycznej tej osoby.

Wskazania do szczepień ochronnych

Wskazania do szczepień można podzielić na wskazania zdrowotne oraz wskazania społeczne.

Najważniejszym celem zdrowotnym szczepień ochronnych jest zapobieganie określonemu zakażeniu lub chorobie zakaźnej u zaszczepionej osoby lub populacji.

Wprowadzenie powszechnych szczepień ochronnych może doprowadzić do:

eradykacji drobnoustroju chorobotwórczego i eliminacji choroby zakaźnej (zakażenia występują tylko u człowieka i tylko człowiek jest rezerwuarem zarazka)
częściowej lub regionalnej eliminacji zakażeń (w przypadku istnienia innych rezerwuarów), istotnego ograniczenia zachorowalności i transmisji zakażenia w zaszczepionej populacji.

Drugim celem zdrowotnym prowadzenia szczepień jest pierwotna profilaktyka powikłań wynikających z zachorowania w wybranych grupach osób.

Grupy ryzyka mogą wynikać z wieku, przewlekłych schorzeń, zaburzeń odporności, prowadzonego leczenia itd. Wskazania do szczepień w grupach ryzyka dotyczą najczęściej tych chorób zakaźnych, które ze względów społecznych, ekonomicznych lub technicznych nie można wyeliminować na całym globie.

Wskazania socjalne obejmują te sytuacje, w których szczepienia stosowane są w celu ograniczenia ryzyka zachorowania ze względów społecznych, ekonomicznych lub epidemiologicznych. Celem szczepień w tych przypadkach jest zmniejszenie zagrożenia dla społeczeństwa w wyniku przerwania drogi transmisji zakażenia oraz ochrony populacji wrażliwej na zakażenie, szczególnie w zakażeniach o dużym potencjale epidemicznym.

Przeciwwskazania do szczepień ochronnych

Przeciwwskazania do szczepień możemy podzielić na ogólne i specyficzne.

Nie wykonuje się szczepień żywymi i zabitymi szczepionkami w:

ostrych stanach chorobowych,
zaostrzeniu przewlekłego procesu chorobowego,
przypadku wystąpienia nasilonej reakcji uczuleniowej na substancje znajdujące się w szczepionce (np. produkty podłoży bakteriologicznych, antybiotyki, czynniki konserwujące, adsorbenty).

Szczepienia powinny być odroczone do momentu ustąpienia ostrych objawów chorobowych, w chorobach przewlekłych niezwłocznie podjęte w okresie stabilizacji przewlekłego procesu chorobowego.

Stany stanowiące przeciwwskazanie do stosowania szczepionek żywych to ciężkie wrodzone i nabyte niedobory odporności, białaczki, chłoniaki, uogólniony proces nowotworowy, chemioterapia, radioterapia, wysokie dawki sterydów, przeszczepy szpiku oraz transplantacje narządów.

Leczenie immunosupresyjne - leki cytostatyczne, kortykosterydy i radioterapia są okresowym przeciwwskazaniem do szczepień żywymi szczepionkami.

Sytuacje kliniczne, w których istnieją przeciwwskazania do wykonywania wielu (ale nie wszystkich) szczepień, to:

reakcje anafilaktyczne w wywiadzie,
zakażenie wirusem HIV,
stan po przeszczepie szpiku,
zaburzenia odporności,
ciąża.

Odstępy między szczepieniami

Brak jest przeciwwskazań do jednoczasowego podania różnych szczepionek. Muszą one być podane w różne miejsca i nie mogą być mieszane w jednej strzykawce. Szczepionki żywe, nie podane w tym samym czasie, powinny być aplikowane po minimum 4 tygodniach przerwy z powodu możliwości interferencji odpowiedzi immunologicznej. Podanie żywej i zabitej szczepionki nie wymaga zachowania tego odstępu. Dotyczy to również żywych szczepionek doustnych.

Odstęp między kolejnymi dawki tej samej szczepionki powinien być zgodny ze wskazaniami producenta.

Niepożądane odczyny poszczepienne

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) stanowi każde zaburzenie stanu zdrowia, jakie występuje po szczepieniu.

W Polsce od 1995 r. wprowadzony jest system ścisłego monitorowania niepożądanych odczynów poszczepiennych. Podstawą prawną do zgłaszania odczynów poszczepiennych jest ustawa z dnia 5 grudnia 2008r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. z 2018r. poz. 151 z poźn. zm.). Zgodnie z art. 21 lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje wystąpienie niepożądanego odczynu poszczepiennego, ma obowiązek w ciągu 24 godzin od powzięcia podejrzenia jego wystąpienia zgłoszenia takiego przypadku do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego dla miejsca powzięcia podejrzenia jego wystąpienia.

Klasyfikacja niepożądanych odczynów poszczepiennych określona jest w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania ( Dz.U. Nr 254, poz.1711) i odnosi się do stopnia ich nasilenia.

Świadczeniodawcy przechowujący karty uodpornienia i prowadzący sczepienia ochronne informacje o wystąpieniu niepożądanego odczynu poszczepiennego odnotowują w: książeczce szczepień, karcie uodpornienia, dokumentacji medycznej osoby szczepionej i rejestrze niepożądanych odczynów poszczepiennych. Państwowy powiatowy inspektor sanitarny sprawdza prawidłowość wypełnienia formularza zgłoszenia i przesyła jego kopie właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu, Narodowemu Instytutowi Zdrowia Publicznego - Państwowemu Zakładowi Higieny oraz Prezesowi Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych
(Departament Monitorowania Niepożądanych Działań Produktów Leczniczych).

W przypadku wystąpienia ciężkiego lub poważnego niepożądanego odczynu poszczepiennego u dwóch lub więcej osób zaszczepionych tą samą szczepionką, państwowy powiatowy inspektor sanitarny niezwłocznie powiadamia o tym fakcie państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, który informuje również o wystąpieniu NOP Głównego Inspektora Sanitarnego oraz Wojewódzkiego Inspektora Farmaceutycznego

Odporność zbiorowiskowa

Pojęcie odporności zbiorowiskowej albo populacyjnej powstało na bazie obserwacji, że obecność w populacji osób uodpornionych przeciwko danej chorobie zakaźnej zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na tę chorobę, również osób nieuodpornionych w tej populacji.

Istotą odporności zbiorowiskowej jest zmniejszenie się szans zachorowania osobnika nie uodpornionego wraz ze wzrostem proporcji uodpornionych w danej populacji. Pojęcie to ma zastosowanie do chorób szerzących się drogą zakażenia jednych osobników przez drugich, czyli do chorób zaraźliwych.

W miarę wzrostu ilości zaszczepionych lub przechorowujących wzrasta liczba uodpornionych i maleje liczba osób podatnych.

W populacjach otwartych, w których przybywa nowych osobników, np. rodzą się dzieci, można oczekiwać cyklicznych wzrostów i spadków zachorowań. Przykładem są cykliczne wzrosty i spadki zachorowań na choroby wieku dziecięcego.