Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Radziejowie

Dlaczego młodzi sięgają po substancje psychoaktywne?

Okres dorastania to czas intensywnych zmian – młodzi ludzie przeżywają silne emocje, chcą być akceptowani, testują granice i szukają swojej tożsamości. Mózg nastolatka jest jeszcze w trakcie dojrzewania. Układ nagrody (szukanie przyjemności, nowości) działa u nich silniej, niż system hamowania i kontroli. Dlatego młodzi są bardziej podatni na szybkie i intensywne bodźce – a substancje psychoaktywne dają właśnie natychmiastowy efekt.

Niektórym daje to poczucie ulgi, rozluźnienia, bycia „bardziej odważnym”, mniej spiętym, bardziej „jak inni”. Część nastolatków sięga też po te substancje, żeby łagodzić trudne stany, napięcie, stres, czy lęk. Zazwyczaj nie robią tego z myślą o uzależnieniu, lecz próbują poradzić sobie szybko – nie mając jeszcze umiejętności radzenia sobie z emocjami w zdrowy sposób.

Część nastolatków próbuje z ciekawości, chcą sprawdzić „jak to jest” albo dopasować się do grupy rówieśniczej (czasami pod ich presją).

Ważnym czynnikiem jest również wpływ otoczenia i mediów społecznościowych: normalizacja picia alkoholu lub palenia marihuany w memach, żartach, filmikach, może powodować złudne wrażenie, że „wszyscy tak robią”, choć dane pokazują, że nie jest to prawda. Im częściej młodzież korzysta z szybkiego „przycisku reset”, związanego z substancjami psychoaktywnymi, tym trudniej uczy się zdrowego regulowania emocji – i tym większe ryzyko, że używanie stanie się nawykiem, a nawyk uzależnieniem, trudnym do wyleczenia [przypis 1].

W jakim wieku młodzież zaczyna eksperymentować?

Zauważalny trend wśród polskiej młodzieży to obniżenie się wieku inicjacji alkoholowej oraz łączenia alkoholu z marihuaną lub z nowymi substancjami o działaniu psychoaktywnym, a także z niektórymi lekami.

Inicjacja narkotykowa bardzo często jest poprzedzona spożyciem alkoholu - młodzież najpierw eksperymentuje z alkoholem, co obniża barierę wobec sięgania po inne substancje.

Badania pokazują, że:

• 72,9% uczniów pierwszych klas szkół ponadpodstawowych piło alkohol choć raz w życiu.
• W trzecich klasach ten odsetek wynosi 91,3%.
• Nielegalnych substancji psychoaktywnych spróbowało choć raz 14,5% uczniów pierwszych klas szkół ponadpodstawowych i 23,7% uczniów trzecich klas [przypis 2: ESPAD, Warszawa 2024 r.].

Rozpowszechnienie używania nowych substancji psychoaktywnych, środków zastępczych („dopalaczy”), które od 2011 r. do 2019 r. wykazywało trend spadkowy, w 2024 r. nie uległo dalszej redukcji [przypis 3: ESPAD, Warszawa 2024 r.].

Jakich substancji używa polska młodzież i jak je rozpoznać?

Dla rodzica szczególnie ważna jest umiejętność rozpoznania zmian, które mogą świadczyć o eksperymentowaniu ze środkami psychoaktywnymi.

Mogą to być:

• zmiana nastroju (drażliwość, apatia),
• nowe towarzystwo,
• tajemnicze wyjścia,
• zaniedbywanie obowiązków szkolnych, zachowania impulsywne,
• wygląd lub zapach wskazujący na używanie substancji (np. dym, chemiczne zapachy, niezwykłe opakowania).

W aptekach i sklepach internetowych dostępne są testy do wykrywania narkotyków (w moczu lub w ślinie).

Niektóre substancje psychoaktywne mogą powodować zmiany w wyglądzie oczu – na przykład rozszerzenie lub zwężenie źrenic, przekrwienie czy „szkliste” spojrzenie. Objawy te mogą się jednak różnić w zależności od rodzaju środka i wielu innych czynników, dlatego obserwacja wyglądu oczu nie jest wiarygodną metodą rozpoznawania użycia substancji. Warto zwracać uwagę raczej na ogólne zmiany w zachowaniu, nastroju i funkcjonowaniu młodej osoby.

Do szerokiej grupy innych niż alkohol i tytoń substancji psychoaktywnych należą takie substancje legalne, jak leki. Stosowanie niektórych leków na katar czy kaszel dostępnych bez recepty niezgodnie z ich przeznaczeniem oraz nadużywanie substancji dostępnych w nasennych lekach na receptę stanowi rosnący problem wśród młodzieży. [przypis 4: raport EMCDDA 2023]

Najczęstszą substancją nielegalną używaną przez polską młodzież jest marihuana. Występuje duża różnorodność jej stosowania - poza paleniem - od klasycznego suszu do palenia w skrętach, lufkach, czy fajkach wodnych po oleje, ekstrakty i postaci do jedzenia (np. żelki) z wysokim stężeniem THC (tetrahydrokannabinolu).

Osobę używającą psychoaktywnych konopi można rozpoznać po:

• słodkawej woni oddechu, włosów i ubrania,
• przekrwionych oczach, kaszlu, zwiększonym łaknieniu,

 a jeśli jest pod ich wpływem – po:

• nieadekwatnym zachowaniu (wesołkowatość, chichot, gadatliwość),
• zaburzeniach koordynacji ruchowej.

Nowe substancje o działaniu psychoaktywnym to bardzo szeroka grupa różnych substancji psychoaktywnych, projektowanych i produkowanych w nielegalnych laboratoriach na całym niemal świecie. Najczęściej używane w Polsce to syntetyczne katynony oraz syntetyczne kanabinoidy. Ich skład i moc działania potrafią się znacząco różnić nawet między partiami tego samego „produktu”, co sprawia, że profil działania i ryzyko zdrowotne jest bardzo nieprzewidywalne. Z reguły jednak są to środki niebezpieczne [przypis 5].

Co rodzice mogą zrobić, by ograniczyć ryzyko?

Istnieje silny związek między postawami rodziców wobec środków psychoaktywnych a sięganiem po nie przez dzieci i ryzykiem uzależnień od alkoholu i narkotyków [przypis 6]. Wykazano, że młodzież w wieku 12-15 lat na pierwszym miejscu, przed rówieśnikami (32,8%), wymienia rodziców (34%) jako mających wpływ na ich decyzję sięgnięcia po alkohol [przypis 7: CBOS, 2016, s. 11]. Świadomy rodzic może zrobić bardzo wiele, by zapobiec wczesnej inicjacji alkoholowej dziecka i ograniczyć ryzyko sięgania po narkotyki. Jednym z najskuteczniejszych czynników chroniących młodzież jest silna, pozytywna więź z rodzicem oraz konsekwentna obecność wychowawcza.

Buduj relację opartą na zaufaniu – rozmawiaj z dzieckiem o jego emocjach, przyjaciołach, wyzwaniach. Nie ograniczaj się do pytań o oceny w szkole czy zakazów.

Pomóż rozpoznawać i nazywać emocje oraz radzić sobie ze stresem – często młodzi używają substancji jako „szybkiego rozwiązania” dla napięcia lub trudnych uczuć.

Wyznacz jasne granice, lecz bez przesadnej kontroli – dziecko czuje się bezpieczne, gdy zna zasady. Ale równie ważne jest, by czuło, że może przyjść do rodzica z trudnością, a nie tylko ze sprawą, gdyż już zrobiło coś złego.

Bądź przykładem – Twoje własne zachowania wobec alkoholu, leków czy radzenia sobie ze stresem mają znaczenie. Dziecko obserwuje, nawet jeśli nie mówi o tym.

Reaguj wcześnie – jeśli zauważysz sygnały ostrzegawcze, rozmawiaj spokojnie i otwarcie. Nie karz automatycznie ani nie zamykaj dialogu. W razie potrzeby poszukaj wsparcia u pedagoga szkolnego, psychologa lub poradni uzależnień.

Warto o tym wszystkim wiedzieć i brać to pod uwagę, obserwując swoje dziecko, ale nie należy ulegać panice – zdecydowana większość eksperymentujących nastolatków po pewnym – najczęściej niezbyt długim czasie – zaprzestaje zachowań ryzykownych. Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych nie jest jednorazowym działaniem, lecz codzienną obecnością i rozmową, gotowością do słuchania [przypis 8].

Gdzie szukać pomocy

Jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko sięga po substancje psychoaktywne lub nie radzi sobie emocjonalnie, nie zostawaj z tym sam. Wczesna reakcja i wsparcie specjalistów mogą zapobiec poważniejszym problemom.

Pomocy można szukać w:

• szkole – u pedagoga, psychologa lub wychowawcy,
• poradni psychologiczno-pedagogicznej – oferuje bezpłatne konsultacje dla dzieci i rodziców,
• poradni leczenia uzależnień – gdzie pracują psychologowie i terapeuci uzależnień,
• powiatowych stacjach sanitarno-epidemiologicznych – które prowadzą działania profilaktyczne i doradcze,
• telefonach zaufania, np.
  • 116 111             Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (bezpłatny, całodobowy),
  • 800 199 990      Ogólnopolski Telefon Zaufania Uzależnienia.
    
    Telefon bezpłatny, czynny codziennie w godzinach 16.00-21.00.
     
  • 801 889 880      Telefon Zaufania uzależnienia behawioralne.
    
    Codziennie w godzinach 17.00-22.00. Stawka za połączenie zależna od taryfy operatora.

Warto pamiętać, że szukanie pomocy to oznaka troski, a nie słabości. Im szybciej rodzic zareaguje, tym większa szansa, że dziecko otrzyma skuteczne wsparcie i nauczy się zdrowych sposobów radzenia sobie z emocjami.