Odra

Liczba śniętych ryb w wymienionych wyżej akwenach została ograniczona dzięki podejmowanym przez służby działaniom zaradczym, na podstawie danych monitoringu oraz konkretnych wskazań ekspertów. Po zasięgnięciu ich opinii, służby wojewodów oraz PGW Wody Polskie wiosną i latem 2023 roku zamontowały specjalne siatki ochronne w starorzeczu w Januszkowicach i w Zbiorniku Czernica. Dzięki siatkom uniemożliwiono rybom dostęp do miejsc stanowiących dla nich pułapki z uwagi na obecność „złotej algi". W Kanale Gliwickim, dzięki regulacji przepływu, możliwe było ograniczenie rozwoju inwazyjnego glonu i ustabilizowanie sytuacji w tym akwenie.

 

 

 

Mapa poglądowa przedstawiająca lokalizacje zjawisk śnięcia ryb z 2023 r., związanych z występowaniem „złotej algi”.

W 2023 roku „złota alga” przyczyniła się do śnięcia łącznie 5 ton ryb. Dla minimalizacji skali śnięć ryb, w kolejnych latach konieczna jest kontynuacja podjętych działań. W 2022 roku, toksyczny zakwit „złotej algi" spowodował śnięcie łącznie ponad 249 ton ryb.

Dlaczego nie powtórzył się kryzys ekologiczny z 2022 roku

W przeciwieństwie do sytuacji, która miała miejsce latem  2022 roku, w 2023 roku znana była obecność „złotej algi” w wodach zlewni rzeki Odry oraz rola  tego glonu w śnięciu ryb. Ta wiedza umożliwiła skuteczniejsze monitorowanie zagrożenia, m.in. w ramach monitoringu interwencyjnego przeprowadzonego przez GIOŚ. Dostępność danych z monitoringu dała też możliwość przeprowadzenia badań naukowych dla lepszego zrozumienia toksycznych zakwitów oraz wdrażania skutecznej strategii przeciwdziałania ich wystąpieniu.

Pierwszy filar tej strategii polegał na ograniczeniu możliwości rozwoju inwazyjnego glonu w nurcie rzeki. Drugim filarem było obniżenie ryzyka przedostania się z wód skażonych akwenów do Odry dużych ilości „złotej algi”.

Ograniczenia możliwości rozwoju „złotej algi” w nurcie Odry

W 2023 roku monitoring interwencyjny regularnie wykazywał obecność „złotej algi” w Odrze, najczęściej w miejscowości Łany, poniżej wylotu zbiornika Czernica. Monitoring sporadycznie odnotowywał obecność komórek glonu w Krapkowicach poniżej ujścia Kanału Gliwickiego. Jednakże w 2023 roku „złota alga” nie rozwijała się w nurcie rzeki. Jest to wynik wdrażania działań ograniczających kumulację ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód.  

Działania te obejmują przede wszystkim retencjonowanie oraz ograniczanie zrzutów. Część zakładów wprowadzających wody kopalniane lub ścieki o podwyższonej zawartości soli jest wyposażona w systemy retencyjne umożliwiające kontrolowanie ilości wprowadzanych zrzutów do wód. Dzięki temu zakłady mają możliwość dostosowywania ilości soli wprowadzanej do wód do warunków hydrologicznych panujących w rzece Odrze. W konsekwencji prowadzi to do ograniczenia zrzutów w przypadku wystąpienia niskich stanów wód. Należy jednak podkreślić, że systemy te mają ograniczone możliwości retencyjne. Zatem drastyczne ograniczenie zrzutów w danym momencie, pozbawia możliwości korzystania z retencji w przyszłości, tj. w dalszym okresie utrzymywania się niskich stanów rzek, tzw. niżówek.

Oprócz retencjonowania zasolonych wód w strategicznych momentach korzystano również z możliwości zwiększenia zrzutów ze zbiorników retencyjnych znajdujących się w dopływach Odry, w celu zwiększenia możliwości rozcieńczenia stężenia chlorków lub przeciwdziałania stagnacji wód w rzece. Dotyczy to przede wszystkim zarządzania zrzutami ze zbiornika Turawa na Małej Panwi, kaskady zbiorników Topola, Otmuchów i Nysa na Nysie Kłodzkiej oraz zbiornika Mietków na rzece Bystrzycy. 

W zależności od prognozowanych warunków hydrologicznych i zagrożeń zidentyfikowanych na podstawie danych monitoringowych, Zespół Zarządzania Kryzysowego Ministra Klimatu i Środowiska na bieżąco wydawał rekomendacje odnoszące się do dwóch ww. narzędzi, tj.: retencjonowanie zrzutów oraz zarządzania zrzutami zbiorników na odpływach Odry. Ponadto na poziomie operacyjnym PGW Wody Polskie prowadziły codzienne spotkania w sprawie regulacji zrzutów ścieków, na których przedstawiciele GIOŚ przekazywali bieżące informację o zmienności parametrów fizykochemicznych i biologicznych na rzece Odrze oraz na Kanale Gliwickim.

Obniżenie ryzyka przedostania się z wód skażonych akwenów do rzeki Odry dużych ilości „złotej algi”

W sierpniu 2023 roku odnotowano dynamiczny wzrost populacji „złotej algi” w zbiorniku Czernica, starorzeczu w Januszkowicach, jak i w Kanale Gliwickim. Podjęto zatem działania na rzecz ograniczenia możliwości rozprzestrzeniania się „złotej algi” do nurtu rzeki Odry. Określono dwa kierunki działań:

• ograniczenie wymiany wód pomiędzy skażonymi akwenami a rzeką Odrą;
• ograniczenie rozwoju „złotej algi” w już skażonych akwenach.

Dla ograniczenia wymiany wód pomiędzy akwenami, gdzie stwierdzano „złotą algę” a Odrą, wykorzystywana była praca jazów. Podejmowano ją w odcinkach, w których znajdują się wyloty Zbiornika Czernica oraz starorzecza w Januszkowicach. Umożliwiało to stabilizację poziomu wody, ograniczało wahanie jej poziomu i tym samym przedostawanie się „złotej algi” ze zbiorników starorzeczy do nurtu. Ponadto służby były przygotowane do szybkiego, czasowego odcięcia zbiorników oraz starorzeczy.

Dla ograniczenia rozwoju „złotej algi” w zbiorniku Czernica oraz w starorzeczu w Januszkowicach zastosowano biostabilizator. To specjalne zapory na bazie słomy jęczmiennej. W wyniku procesu rozkładu słomy uwalniają się związki, nazywane algicydami i algistykami, które posiadają właściwości ograniczające rozwój glonów.

Testowanie skuteczności biostabilizatorów w starorzeczu Łacha Jelcz w 2023 roku.

W Kanale Gliwickim dzięki regulacji przepływu wody udało się ograniczyć rozwój „złotej algi" i ustabilizować sytuację w tym akwenie. Regulacja działała na dwa sposoby. Pierwszym było przeciwdziałanie stagnacji wody w kanale, dla ograniczenia dynamicznego rozwoju „złotej algi". Drugim było ograniczenie ryzyka przedostania się dużych ilości „złotej algi" kanału do Odry. Działania były dostosowane do wielkości przepływu w rzece Odrze oraz liczebności Prymnesium parvum w poszczególnych sekcjach kanału, co pozwoliło na kontrolowanie sytuacji.  

Podjęte zostały również działania w dorzeczu Wisły

Centralne Laboratorium Badawcze GIOŚ 12 lipca  2023 roku wykryło obecność „złotej algi” w rzece Pszczynce (w punkcie powyżej zbiornika Łąka), w ilości śladowej (4400 os./l). W celu potwierdzenia wyników badania zostały powtórzone. Drugie badanie „złotej algi” wykazało niższy wynik, 600 osobników na litr. W związku z powyższym, GIOŚ polecił wykonanie dodatkowych badań na całej długości rzeki Wisły. Monitoring interwencyjny pod kątem „złotej algi” został rozszerzony o dwa punkty w dorzeczu Wisły - na rzece Pszczynce.

Wśród podjętych działań zaradczych, oprócz monitoringu, przeprowadzono kontrole przedsiębiorstw przemysłowych i wodno-kanalizacyjnych. Dodatkowo, zainicjowano działania w celu redukcji poziomu zasolenia w rzece Pszczynce.

W kolejnych badaniach stwierdzono obecność „złotej algi" w rzece Pszczynce jedynie sporadyczniei to w ilościach śladowych. Ponadto warto zauważyć, że do tej pory badania rzeki Wisły pod kątem obecności „złotej algi” nie wykazały jej obecności.

W sierpniu 2023 roku stwierdzono obecność „złotej algi” w zbiornikach technicznych znajdujących się w zlewni rzeki Pszczynki. Jednakże, taka obecność nie stanowi istotnego zagrożenia dla wód rzeki Wisły. Wody tych zbiorników nie są odprowadzone do Wisły, lecz do Odry za pośrednictwem systemów osadników. Z kolei stężenia chlorków w tych osadnikachsązbyt wysokie, by umożliwić rozwój „złotej algi”. Jednak zgodnie z instrukcją dla służb sporządzoną przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska, w celu zapobiegania rozprzestrzeniania się „złotej algi”, teren wokół zbiorników został oznakowany tablicami informacyjnymi. Zbiorniki techniczne stanowią kontrolowane środowisko. We wrześniu 2023 r. przeprowadzono w nich eksperymenty w zakresie zastosowania preparatów neutralizujących „złotą algę”. Wstępne wyniki tych eksperymentów oraz informacja dotycząca skażonych zbiorników została przedstawiona organizacjom pozarządowym w ramach Okrągłego Stołu II w październiku 2023 roku organizowanego przez Instytut Ochrony Środowiska: https://ios.edu.pl/aktualnosci/relacja-z-okraglego-stolu-odrzanskiego-ii/.

W październiku 2023 roku Zespół Zarządzania Kryzysowego Ministra Klimatu i Środowiska wydał rekomendacje dla dorzeczy rzeki Wisły w zakresie przygotowania do okresu zimowego. Rekomendacje te obejmowały m. in. kontynuację monitoringu interwencyjnego, wykonywanie przez zakłady wydobywcze badań monitoringowych pod kątem obecności „złotej algi" w zbiornikach technicznych oraz rozbudowę możliwości retencyjnych zakładów przemysłowych i komunalnych.

Rola pogody i warunków hydrologicznych w 2023 roku

Dane z IMGW wskazują, że w Polsce zarówno w 2023 jak i w 2022 roku temperatury powietrza były wyższe od średniej wieloletniej dla większości miesięcy, zwłaszcza wrzesień 2023 roku Tegoroczny wrzesień pod względem termicznym był ekstremalnie ciepły.

Opady w latach  2022 i 2023 były niższe od norm dla większości miesięcy. Wyjątkiem był sierpień 2023 roku, który charakteryzował się dużymi opadami.  Jednakże wrzesień 2023 roku zaliczył się do miesięcy skrajnie suchych.

Temperatura i opady w Polsce w latach 2022 i 2023 względem średnich wieloletnich norm (1991-2020).

W odniesieniu do warunków hydrologicznych, zgodnie z analizą przeprowadzoną przez IMGW-PIB dla rzeki Odry, rok 2023 zajmuje skrajne położenie w przestrzeniach klas od „rok anomalnie suchy” do „rok suchy” w zależności od danego odcinka Odry. Z kolei rok hydrologiczny 2022 był wyraźnie suchszy, szczególnie w Raciborzu-Miedoni („ekstremalnie suchy”). Przy tym Instytut podkreśla, że nie tylko czynniki naturalne odegrały rolę w kształtowaniu warunków hydrologicznych, przede wszystkim niżówkowych. Wkład w ich poprawę w okresie letnim mają zbiorniki retencyjne, zwłaszcza kaskada zbiorników Nysy Kłodzkiej. Z porównania wielkości przepływu na stacji hydrologicznej w Skorogoszczy, zamykającej zlewnię Nysy Kłodzkiej, wynika, że zasilanie Odry w roku 2023 było zauważalnie większe niż rok wcześniej, w wyniku realizacji działań zapobiegawczych. Późną wiosną i latem przepływ na dolnej Nysie Kłodzkiej kształtował się na poziomie około 25 m³/s, a zatem był wyższy niż średni przepływ w analogicznym okresie 2022 roku o blisko 10 m³/s, co odpowiada ponad 50% nadwyżce z roku na rok. Jest to wynik działań zapobiegawczych polegających na inteligentnym zarządzaniu zlewnią.

Wprawdzie trudno jednoznacznie określić, jaki wpływ miały warunki meteorologiczne i hydrologiczne na brak ponownego kryzysu ekologicznego w 2023 roku, jednak można przyjąć, że w przypadku braku wdrożenia działań zapobiegawczych, panujące wówczas warunki byłyby wystarczająco sprzyjające rozwojowi „złotej algi”, aby doprowadzić do wystąpienia toksycznych zakwitów w nurcie rzeki Odry.

Podsumowując, w 2023 roku poprzez kontrolowanie ograniczeń zrzutów wód zasolonych oraz zwiększenie zrzutów ze zbiorników retencyjnych na dopływach rzeki Odry, stworzono warunki hydrologiczne i fizykochemiczne wód, które zapobiegały dalszemu rozwojowi „złotej algi" w wodach rzeki Odry. Ponadto, poprzez regulację przepływu Kanału Gliwickiego oraz podejmowanie działań ograniczających możliwości rozwoju algi w skażonych starorzeczach i zbiornikach, zminimalizowano ryzyko przedostania się dużych ilości „złotej algi" do rzeki Odry. Przy tym warto podkreślić, że adekwatny wybór działań zapobiegawczych był możliwy dzięki monitoringowi interwencyjnemu, który informował na bieżąco o poziomie zagrożenia. Dzięki tym działaniom udało się uniknąć sytuacji podobnej do tej, która miała miejsce w 2022 roku, co z kolei przyczyniło się do ochrony ekosystemów rzeki Odry i zapewnienia warunków ich odbudowy.

Tekst: Louis Courseau, ekspert w Departamencie Strategii i Analiz Ministerstwa Klimatu i Środowiska