Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Gdańsku

Polska jest krajem z największą produkcją drobiarską w UE, co wiąże się z istotnie większym prawdopodobieństwem wystąpienia ognisk grypy ptaków wśród ptaków jak i narażenia człowieka. Polska jest także krajem wzmożonej migracji ptactwa dzikiego, co może sprzyjać kumulowaniu się wysoce zjadliwych wirusów grypy ptaków (ang. Highly Pathogenic Avian Influenza, HPAI) w środowisku naturalnym. Istotnym elementem ryzyka epidemiologicznego są inne miejsca, w których może być utrzymywany drób i inne gatunki zwierząt oraz miejsca narażone na kontakt z ptakami dzikimi, np. fermy zwierząt futerkowych, schroniska dla zwierząt . Niektóre wirusy grypy ptaków mogą powodować ciężką chorobę także u ludzi, z wysoką śmiertelnością. Szczegółowe informacje dot. występowania ognisk grypy ptaków u drobiu hodowlanego i ptaków dzikich dostępne są na stronie Głównego Inspektoratu Weterynarii^[1].

Wg FAO/WHO/WOAH/ECDC/CDC^[2] ryzyko zakażenia wirusami grypy pochodzenia odzwierzęcego dla populacji ogólnej ocenia się jako niskie, ryzyko zakażenia dla osób zawodowo czy w inny sposób mających kontakt z chorymi lub martwymi zwierzętami (drobiem, dzikim ptactwem, innymi zwierzętami gospodarskimi) czy skażonym przez zwierzęta środowiskiem ocenia się jako niskie do umiarkowanego, w zależności od rodzaju narażenia, czasu trwania narażenia, konsekwentnego i właściwego stosowania środków ochrony osobistej oraz stosowania innych środków reagowania, łagodzenia skutków i kontroli, szczególnie w środowiskach w których przebywają zwierzęta.^[3]

Wśród osób zawodowo narażonych na zakażenie HPAI są przede wszystkim:

• pracownicy miejsc, w których jest utrzymywany drób i inne gatunki zwierząt oraz miejsc narażonych na kontakt z ptakami dzikimi, np. fermy zwierząt futerkowych, schroniska dla zwierząt itp.
• osoby mające kontakt z przyzagrodowymi hodowlami drobiu lub ptakami utrzymywanymi w niewoli
• pracownicy służb zaangażowanych w zwalczanie ognisk grypy ptaków np. lekarze weterynarii, personel firm utylizujących zwłoki zwierząt, i przeprowadzających dezynfekcję gospodarstw rolnych, firm transportowych kontaktujących się z fermą w obszarach objętych ograniczeniami
• pracownicy ubojni drobiu
• personel zakładów leczniczych dla zwierząt
• pracownicy służb i innych instytucji podejmujących martwe dzikie ptaki ze zbiorników wodnych
• pracownicy ogrodów zoologicznych
• myśliwi
• pracownicy służb ochrony dzikiej przyrody.

Kluczowym obecnie elementem systemu zapobiegania transmisji wirusów grypy ptaków na osoby narażone zawodowo jest właściwe postępowanie w zakładach pracy, których pracownicy są narażeni na kontakt z zakażonymi zwierzętami lub zanieczyszczonym przez te wirusy środowiskiem.

¹ https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/grypa-ptakow
https://www.piwet.pulawy.pl/komunikaty/3
² FAO - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa, WHO - Światowa Organizacja Zdrowia, WOAH-
Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt, ECDC- Europejskie Centrum do spraw Zapobiegania i Kontroli Chorób, CDC- Centrum do spraw Zapobiegania i Kontroli Chorób w USA
³ Updated joint FAO/WHO/WOAH public health assessment of recent influenza A(H5) virus events in animals and people
Assessment based on data as of 18 November 2024, 20 December 2024
https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/communicable-disease-threats-report-week-3-2025_0.pdf
https://www.cdc.gov/bird-flu/spotlights/h5n1-response-01142025.html

Szczegółowe wymagania w zakresie ochrony pracowników eksponowanych na czynniki biologiczne zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki^[4].

Zgodnie z ww. rozporządzeniem pracodawca ma m.in. obowiązek:

• stosowania wszelkich dostępnych środków zapobiegawczych eliminujących lub ograniczających stopień zagrożenia ze strony szkodliwych czynników biologicznych (do tej grupy obowiązków można zaliczyć profilaktykę w postaci szczepień ochronnych)
• ograniczania liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego
• zapewnienia pracownikom środków ochrony zbiorowej lub w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia, środków ochrony indywidualnej, odpowiednich do rodzaju i poziomu narażenia.

Z uwagi na możliwość dojścia do zakażenia czynnikami biologicznymi (wirusami grypy ptaków) poprzez:

• bezpośredni kontakt z zakażonymi zwierzętami
• kontakt z wydalinami i wydzielinami zakażonych zwierząt oraz zanieczyszczonymi powierzchniami
• kontakt z bioaerozolem powstającym podczas oczyszczania pomieszczeń gospodarstwa itp.

w opinii Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi wśród podstawowych środków profilaktycznych należy wymienić przede wszystkim:

• zapewnienie odpowiednich do prowadzonej działalności środków technicznych uwzględniających sprawne systemy wentylacyjne oraz ich konserwację zgodnie z obowiązującymi przepisami
• zmianę ubrań na robocze w miejscu realizacji zadania (najlepiej z wydzieloną i wyposażoną szatnią)
• rozdział odzieży roboczej od prywatnej
• odpowiednie postępowanie z odzieżą roboczą wielokrotnego użytku, w tym pranie z dezynfekcją zapewnione przez pracodawcę w wyspecjalizowanej pralni lub stosowanie odzieży roboczej jednorazowego użytku
• zapewnienie możliwości wzięcia prysznica po zakończeniu zmiany roboczej
• higieniczne mycie i dezynfekcja rąk po czynnościach związanymi z kontaktem ze zwierzętami i przed wejściem do pomieszczeń socjalnych, sanitarnych i biurowych (w tym nadzór nad przestrzeganiem tych zasad przez pracowników)
• mycie i dezynfekcja rąk przed spożywaniem posiłków, piciem napojów i paleniem wyrobów tytoniowych
• zapewnienie pracownikom dostępu do stanowisk do mycia rąk (najlepiej bezdotykowych), wyposażonych w mydło i czystą wodę oraz środek dezynfekujący (zawierający co najmniej 60% alkoholu)
• wprowadzenie zakazu przechowywania żywności i przedmiotów osobistych (m.in. odzież prywatna, telefony komórkowe, biżuteria, torby) w miejscach potencjalnie skażonych, w tym w szatniach/szafkach przeznaczonych na odzież roboczą i miejscach wyznaczonych do zakładania i zdejmowania środków ochrony osobistej
• zakaz wchodzenia w zabrudzonej odzieży roboczej do pomieszczeń socjalnych (jadalnia)
• utrzymywanie czystości w pomieszczeniach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem pomieszczeń socjalnych i sanitarnych oraz powierzchni często dotykanych przez pracowników (np. klamki, dotykowe pokrętła w bateriach, czy włączniki elektryczne)
• stosowanie środków ochrony indywidualnej i odpowiednie postępowanie z nimi (zakładania, użytkowania i zdejmowania)
• po założeniu środków ochrony osobistej unikanie dotykania oczu, ust i nosa po dotknięciu jakiegokolwiek zanieczyszczonego materiału
• monitorowanie stanu zdrowia zwierząt, pracowników, w przypadku niepokojących objawów/zdarzeń skontaktowanie się odpowiednio z powiatowym lekarzem weterynarii lub/i państwowym powiatowym inspektorem sanitarnym.

⁴ (Dz.U. 2005 nr 81 poz. 716 z późn. zm.)

Jednym z istotnych działań mających na celu ochronę zdrowia pracowników jest aktualizacja szkoleń pracowników w zakresie restrykcyjnego stosowania się do zasad higieny i innych środków profilaktycznych wszystkich osób mających zawodowo kontakt z zwierzętami zakażonymi wirusami grypy ptaków lub skażonym przez te zwierzęta środowiskiem.

Ważne też jest, aby pracodawcy nadzorowali stosowanie się pracowników do procedur postępowania i zasad higieny podczas wykonywania czynności zawodowych.

Rodzaje środków ochrony indywidualnej (PPE), które zgodnie z opinią Centralnego Instytutu Ochrony

Pracy - Państwowego Instytutu Badawczego, powinny być stosowane przez pracowników w celu ochrony przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi z grupy 3. zagrożenia należą do III kategorii zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG. Ś

Sprzęt ochrony układu oddechowego

Zaleca się stosowanie jednoczesne obu niżej wymienionych rodzajów sprzętu ochrony układu oddechowego: półmaska filtrująca klasy FFP2 lub FFP3 po uprzednim wykonaniu testu indywidualnego dopasowania do twarzy użytkownika (spełniająca wymagania normy PN-EN 149+A1:20105), półmaska wyposażona w filtry klasy P2 lub P3 ( spełniające wymagania norm PN-EN 140:20016 i PN-EN 143:2021-077), pełna maska wyposażona w filtry klasy P3 (spełniające wymagania norm PN-EN 136:20018 i PN-EN 143:2021-077), W przypadku stosowania półmasek filtrujących lub półmasek z filtrami należy zapewnić ich kompatybilność z goglami ochronnymi tak, aby zapewniona była szczelność przylegania do twarzy zarówno półmasek jak i gogli.

Odzież ochronna /częściowe ochrony ciała

Zaleca się stosowanie odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi spełniającej wymagania normy PN-EN 14126:20059 dla jednego z niżej wymienionych typów: typ 3-B - odzież chroniąca przed działaniem skażonej cieczy w postaci strumienia, typ 4-B - odzież chroniąca przed działaniem skażonej cieczy w postaci rozpylonej, typ 6-B - odzież chroniąca przed przypadkowym ochlapaniem/opryskaniem cieczą. Ponadto korzystnym jest zastosowanie ochraniaczy na obuwie spełniających wymagania normy PN-EN 14126:20059 dla jednego z niżej wymienionych typów: typ PB [3]-B - częściowa ochrona przed działaniem skażonej cieczy w postaci strumienia, typ PB [4]-B - częściowa ochrona przed działaniem skażonej cieczy w postaci rozpylonej, typ PB [6]-B - częściowa ochrona przed przypadkowym ochlapaniem/opryskaniem cieczą. Materiał stosowany w odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi w postaci wirusów HPAI, w tym - w częściowych ochronach ciała, powinien charakteryzować się odpornością na

⁵ PN-EN 149+A1:2010 Sprzęt ochrony układu oddechowego. Półmaski filtrujące do ochrony przed cząstkami. Wymagania, badanie, znakowanie
⁶ PN-EN 140:2001/Ap1:2003 - Sprzęt ochrony układu oddechowego – Półmaski i ćwierćmaski – Wymagania, badanie, znakowanie
⁷ PN-EN 143:2021-07 Sprzęt ochrony układu oddechowego – Filtry - Wymagania, badanie, znakowanie
⁸ PN-EN 136;2001 Sprzęt ochrony układu oddechowego – Maski - Wymagania, badanie, znakowanie
⁹ PN-EN 14126:2005 Odzież ochronna - Wymagania i metody badań dla odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi

	przenikanie skażonych cieczy pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego zgodnie z ISO 16604[5]. Klasa ochrony wg PN-EN 14126:20059 powinna być dobrana na podstawie analizy ryzyka. Dodatkowo, na kombinezon ochronny w zależności od rodzaju wykonywanych czynności może być wskazane zastosowanie fartucha ochronnego wodoodpornego, spełniającego wymagania normy PN-EN 343:2019-04[6]
Rękawice ochronne	Rekomendowana podwójna ochrona[7]: Warstwa zewnętrzna: Rękawice całogumowe lub całotworzywowe zgodne z normami PN-EN ISO 374-5:2017-02[8] i PN-EN ISO 374- 1:2017-01/A1:2018-09[9] Rękawice chroniące przed wirusami powinny być testowane zgodnie z ISO 16604:2004[10] - metoda B Warstwa wewnętrzna: Rękawice medyczne zgodne z normami: PN- EN 455-1+A2:2025-03[11] , PN-EN 455-2:2024-10[12], PN-EN 455- 3:2024-03[13]
Obuwie ochronne	Szczelne obuwie całotworzywowe, model: C, D lub E, spełniający wymagania normy PN-EN 13832-3:2019-01[14].
Ochrona oczu	Zaleca się stosowanie dobrze dopasowanych, niewentylowanych lub pośrednio wentylowanych gogli ochronnych spełniających wymagania normy PN-EN ISO 16321-1:20222-10[15] (lub starszej normy PN EN 166:200521) oznaczonych symbolem 3 (ochrona przed kroplami cieczy). Jeśli istnieje wysokie ryzyko rozprysku dużej ilości cieczy, należy rozważyć dodatkowo użycie osłony twarzy spełniającej wymagania normy PN-EN ISO 16321-1:20222-1020 (lub starszej normy PN EN 166:2005[16]). Powyższe rekomendacje są zgodne z rekomendacją ECDC[17]-

 

Należy pamiętać, że stosowane środki ochrony indywidualnej muszą spełniać minimalne wymagania Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG oraz posiadać aktualne certyfikaty badania typu UE.

¹⁰ ISO 16604:2004 Clothing for protection against contact with blood and body fluids Determination of resistance of protective clothing materials to penetration by blood-borne pathogens Test method using Phi-X 174 bacteriophage
¹¹ PN-EN 343:2019-04 Odzież ochronna -- Ochrona przed deszczem
¹² Interim Guidance for Employers to Reduce Exposure to Avian Influenza A Viruses for People Working with Animals https://www.cdc.gov/bird-flu/prevention/worker-protection-ppe.html#heading-uzvkepvozc
¹³ PN-EN ISO 374-5:2017-02 Rękawice chroniące przed niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i mikroorganizmami - Część 5: Terminologia i wymagania dotyczące ryzyka przenikania mikroorganizmów
¹⁴ PN-EN ISO 374-1:2017-01/A1:2018-09 Rękawice chroniące przed niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i mikroorganizmami - Część 1: Terminologia i wymagania dotyczące skuteczności w zakresie ryzyka chemicznego
¹⁵ ISO 16604:2004 Odzież chroniąca przed kontaktem z krwią i płynami ustrojowymi – Wyznaczanie odporności materiałów odzieży ochronnej na przenikanie patogenów krwiopochodnych – Metoda badania z zastosowaniem bakteriofaga Phi-X 174
¹⁶ PN-EN 455-1+A2:2025-03 Rękawice medyczne do jednorazowego użytku -- Część 1: Wymagania i badania na nieobecność dziur
¹⁷ PN-EN 455-2:2024-10 Rękawice medyczne do jednorazowego użytku -- Część 2: Wymagania i badania dotyczące właściwości fizycznych
¹⁸ PN-EN 455-3:2024-03 Rękawice medyczne do jednorazowego użytku -- Część 3: Wymagania i badania w ocenie biologicznej
¹⁹ PN-EN 13832-3:2019-01 Obuwie chroniące przed substancjami chemicznymi -- Część 3: Wymagania w przypadku długotrwałego kontaktu z substancjami chemicznymi
²⁰ PN-EN ISO 16321-1:2022-10 Ochrona indywidualna oczu. Filtry chroniące przed olśnieniem słonecznym do zastosowań przemysłowych
²¹ PN-EN 166:2005 Ochrona indywidualna oczu – Wymagania
²² https://www.ecdc.europa.eu/en/infectious-disease-topics/avian-influenza/prevention-and-treatment/protective-measures-andoptions

Instrukcja bezpiecznego zdejmowania zużytego PPE^[18]:

1. Zdejmij zewnętrzne rękawice ochronne, jeśli były noszone.
2. Zdejmij fartuch, jeśli był noszony, zdejmij ochraniacze na obuwie jeśli były noszone.
3. Wyczyść i zdezynfekuj obuwie ochronne.
4. Zdejmij obuwie ochronne.
5. Zdejmij kombinezon.
6. Zdejmij nakrycie głowy lub osłonę włosów jeśli były noszone.
7. Zdejmij osłonę twarzy i gogle ochronne, jeśli były noszone.
8. Zdejmij respirator (półmaskę, maskę).
9. Zdejmij rękawice jednorazowe.
10. Umyj ręce wodą z mydłem lub środkiem do dezynfekcji rąk na bazie alkoholu.
11. Weź prysznic pod koniec zmiany roboczej.

Zalecenia po zdjęciu PPE:^[19] 

• Sprzęt jednorazowego użytku po pracy należy zawsze szczelnie zapakować i przekazać do utylizacji.
• Wyczyść i zdezynfekuj wielorazowe środki ochrony osobistej po ich użyciu tj. odzież i obuwie wielorazowego użytku należy wstępnie oczyścić i zdezynfekować, np. obmyć i odkazić przez oprysk przy użyciu dopuszczonych środków działaniu wirusobójczym i szczelnie zapakować na czas transportu do miejsca, gdzie możliwe będzie dokładne odkażanie obuwia i pranie odzieży.
• W miejscu realizacji zadania należy zapewnić możliwość dezynfekcji bieżącej np. poprzez wykorzystanie opryskiwacza ręcznego lub odpowiedniej wielkości pojemnika oraz odpowiedniej ilości środka odkażającego o działaniu wirusobójczym albo jego roztworu roboczego, który może być po użyciu pozostawiony w środowisku (biodegradowalny).
• Odkażając sprzęt i/lub odzież wielorazowego użytku, należy przestrzegać wymagań określonych w przepisach o bezpieczeństwie i higienie pracy.
• Niedopuszczalne jest pozostawienie w miejscu realizacji zadania zużytej odzieży ochronnej, ochraniaczy, rękawiczek i innych przedmiotów, które były wykorzystywane podczas realizacji zadania.
• Zwracaj uwagę na objawy choroby^[20] podczas pracy z potencjalnie chorymi zwierzętami lub po kontakcie z skażonymi powierzchniami/materiałami. Kontynuuj obserwację pod kątem objawów przez 10 -14 dni po zakończeniu pracy. Jeśli zachorujesz, powiedz o tym swojemu przełożonemu i porozmawiaj z lekarzem.

WHO oraz ECDC zalecają regularne szczepienie się osób narażonych na stałą ekspozycję na zwierzęta przeciwko grypie sezonowej jako przynoszące korzyści poprzez zmniejszenie ryzyka reasortacji wszelkich, w tym odzwierzęcych, wirusów grypy w organizmie człowieka oraz możliwość uchronienia przed ciężkim przebiegiem zakażenia.

W Polsce zgodnie z Komunikatem Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2024 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2025^[21] szczepienie przeciwko grypie sezonowej jest szczepieniem zalecanym dla pracowników ferm drobiu oraz zwierząt futerkowych.

Reasumując, wśród szeregu możliwości uchronienia się przed zakażeniem wirusami wysoce zjadliwej grypy ptaków mającymi swoje źródło w środowisku, w tym w rezerwuarze zwierzęcym, kluczową rolę odgrywają działania prewencyjne.

²³ Protect Yourself From H5N1 When Working With Farm Animals, CDC
²⁴ ZASADY OCHRONY BIOLOGICZNEJ OSÓB I ZWIERZĄT W ZWIĄZKU Z DZIAŁANIAMI PODEJMOWANYMI NA OBSZARACH PODWYŻSZONEGO I WYSOKIEGO RYZYKA WYSTĄPIENIA WYSOCE ZJADLIWEJ GRYPY PTAKÓW U PTAKÓW DZIKICH – GIW 2023
²⁵ gorączka lub stan podgorączkowy, złe samopoczucie, zmęczenie, bóle głowy, bóle mięśni, stawów, katar, kaszel, ból gardła, zapalenie spojówek/zaczerwienienie oczu, duszność lub trudności w oddychaniu, biegunka, objawy neurologiczne
²⁶ wydanego na podstawie art. 17 ust. 11 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2024 r. poz.

Dr n. med. Paweł Grzesiowski, Główny Inspektor Sanitarny

Lek. wet. Krzysztof Jażdżewski, Główny Lekarz Weterynarii

Prof. dr hab. n. med. Jolanta Walusiak-Skorupa, Dyrektor Instytutu Medycyny Pracy

Mgr Agnieszka Szczygielska, Dyrektor Centralnego Instytutu Ochrony Pracy - PIB