Polska w Hiszpanii

Wywiad w wersji wideo dostępny jest tutaj.

Karolina Cemka (KC): Do Konsulatu Generalnego w Barcelonie oraz Wydziału Konsularnego Ambasady RP w Madrycie zgłaszają się Polacy mieszkający i pracujący w Hiszpanii z pytaniami dotyczącymi możliwości otrzymania świadczenia wychowawczego 500+ na swoje dzieci. Czy to świadczenie przysługuje tylko Polakom mieszkającym i pracującym w Polsce i czy te rodziny polskie, które wyjechały do Hiszpanii, mogą się o nie również ubiegać?

Aneta Sławińska (AS): Odpowiedź na to pytanie należy zacząć od wyjaśnienia, czym jest koordynacja świadczeń, w jakim celu została ustanowiona i jakie kraje obejmuje. Koordynacja świadczeń rodzinnych występuje, jeżeli  osoba uprawniona do świadczenia albo członek rodziny takiej osoby, przemieszcza się w granicach krajów objętych koordynacją. Została stworzona po to, aby zagwarantować, że świadczenia, jakie osoba uprawniona nabyła w jednym państwie, będą jej wypłacane także wtedy, jeśli przeniesie się do innego państwa. Przepisy koordynacji uzupełniają prawo wewnętrzne danego państwa, chroniąc osoby wykonujące pracę za granicą przed utratą ochrony w zakresie zabezpieczenia społecznego. Regulacje służą ochronie interesów osób przemieszczających się w celu podejmowania zatrudnienia na terytorium innych państw, które obejmuje koordynacja. Należy pamiętać, że nie wszystkie wyjazdy Polaków za granicę będą podlegały koordynacji. Koordynacja nie zachodzi, jeśli cel wyjazdu będzie stricte turystyczny, medyczny czy też w przypadku wyjazdu dziecka celem podjęcia nauki za granicą.

KC: W przypadku których krajów możemy mówić, że może zachodzić koordynacja, kiedy członek rodziny przeprowadza się lub przemieszcza do innego kraju?

AS: Koordynacją objęte są kraje członkowskie Unii Europejskiej, Szwajcaria oraz kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego, czyli Norwegia, Islandia i Lichtenstein. Oznacza to, że jeśli członek rodziny wyjedzie w celach zarobkowych do np. Stanów Zjednoczonych, Kanady, Japonii, czy też  Australii, nie będziemy mieli do czynienia z koordynacją świadczeń. 

KC: Kto jest właściwie uprawniony do otrzymywania świadczeń rodzinnych?

AS: Osobami uprawnionymi do świadczeń na dzieci wg prawa polskiego są ojciec, matka, opiekun faktyczny oraz opiekun prawny, po spełnieniu określonych, dodatkowych warunków przewidzianych w przepisach prawa.

Członek rodziny, to w przypadku świadczeń rodzinnych małżonek, rodzic dziecka, opiekun faktyczny oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25. roku życia (również starsze dzieci, jeżeli legitymują się orzeczeniem o niepełnosprawności). W  odniesieniu do świadczenia wychowawczego posługujemy się definicją unijną, wg której członkiem rodziny są: małżonek, nieletnie dzieci i dzieci pozostające na utrzymaniu, które osiągnęły pełnoletniość. W tym przypadku uwzględniamy orzecznictwo unijne, z którego wynika, że przemieszczanie się rodzica dziecka, niebędącego małżonkiem drugiego rodzica  ma wpływ również na prawo do świadczeń na to dziecko. Oznacza to, że fakt przemieszczania się i aktywności zawodowej rodzica, który nie utrzymuje żadnego  kontaktu z dzieckiem i drugim rodzicem (byłym partnerem lub małżonkiem) ma wpływ na istnienie koordynacji i niejednokrotnie komplikuje życie rodzica bezpośrednio opiekującego się dzieckiem. Dużo jest przypadków, głównie matek z dziećmi, które nie mają żadnego kontaktu z ojcem dziecka, a muszą dostarczyć szereg informacji np. na temat jego miejsca pracy, zarobków, itp.  Często się również zdarza, że byli partnerzy pobierają w kraju, w którym pracują, świadczenia na swoje dzieci, którymi się jednak nie opiekują i na które często również nie płacą alimentów. Aby otrzymać świadczenia, składają w kraju zamieszkania wnioski o świadczenia i są im one przyznawane ze względu na pierwszeństwo ustawodawstwa obcego. Pierwszeństwo to spowodowane jest tym, że matki dzieci w Polsce są nieaktywne zawodowo. Oczywiście można tej sytuacji zaradzić poprzez podjęcie zatrudnienia przez matkę dzieci lub wystąpienie do instytucji zagranicznej z prośbą o tzw. uwolnienie świadczeń. Procedura jest jednak czasochłonna i nie zawsze skuteczna.  

KC: Czy Polacy mieszkający i pracujący w Hiszpanii, co do których zachodzi koordynacja świadczeń, mogą otrzymać wszystkie świadczenia dostępne w Polsce i do których mieliby prawo mieszkając w Polsce czy też są jakieś świadczenia, które zostały wyłączone z koordynacji?

AS: Nie wszystkie świadczenia dostępne w Polsce podlegają koordynacji świadczeń. Koordynacji podlegają ściśle określone świadczenia, takie jak zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego, świadczenia opiekuńcze, tj. zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne i specjalny zasiłek opiekuńczy, świadczenie rodzicielskie, jednorazowe świadczenie z tytułu urodzenia dziecka, u którego zdiagnozowano ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu oraz popularne wśród Polaków świadczenie wychowawcze 500+. Wyłączone są zaś świadczenia takie, jak zapomoga z tytułu urodzenia dziecka wypłacana przez gminy, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz jednorazowe świadczenie na rozpoczęcie roku szkolnego Dobry start, czyli tzw. świadczenie 300+. Jeśli dziecko urodziło się w Hiszpanii i rodzina przeprowadziła się do Polski z niemowlęciem nie otrzymawszy w Hiszpanii zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka, to może złożyć wniosek o ustalenie prawa do jednorazowej zapomogi w organie właściwym wg miejsca zamieszkania, pod warunkiem, że od urodzenia dziecka nie minęło 12 miesięcy. Świadczenie zostanie przyznane jeśli nie jest przekroczone w rodzinie kryterium dochodowe w wysokości 1922 zł na osobę oraz matka dziecka od co najmniej 10. tygodnia ciąży do porodu znajdowała się pod opieką medyczną. Do wniosku dołączyć należy takie dokumenty, jak:

- zaświadczenie od lekarza albo od położnej, potwierdzające, że matka dziecka podczas ciąży była pod opieką lekarską i opieka zaczęła się nie później niż od 10. tygodnia ciąży. W przypadku kobiet korzystających z opieki medycznej poza granicami kraju, konieczne jest dostarczenie zaświadczenia wystawionego przez polskiego lekarza na podstawie przedłożonej medycznej dokumentacji zagranicznej;

- odpis zupełny aktu urodzenia dziecka, w przypadku gdy ojciec dziecka jest nieznany;

- kserokopia wyroku zasądzającego alimenty, lub ugody zawartej przed mediatorem zatwierdzonej przez sąd ustalającej świadczenie alimentacyjne, w przypadku, gdy takie świadczenie zostało ustalone,

- dokument tożsamości np. dowód osobisty albo paszport.

KC: Częste pytanie, jakie pojawia się wśród Polaków przebywających i pracujących w Hiszpanii to czy istnieje możliwość uzyskania świadczenia 500+ w przypadku rodziny przebywającej w Hiszpanii, kiedy jedno lub dwoje rodziców prowadzi działalność zarobkową w Polsce?

AS: Koordynacja świadczeń występuje tylko wówczas, kiedy rodziny dotyczy jakikolwiek  element transgraniczny. W razie przebywania i zamieszkiwania przez całą rodzinę w jednym państwie, w tym przypadku w Hiszpanii, jeżeli poza tym krajem nie występuje żadna aktywność zawodowa członka takiej rodziny, albo jeżeli nie ma on ustalonego prawa emerytalnego czy rentowego w innym państwie, to koordynacja nie występuje.

W koordynacji świadczeń rodzinnych mamy do czynienia z podstawową zasadą, polegającą na tym, że pierwszym kryterium przypisania danej osoby do systemu świadczeń rodzinnych jest prawo miejsca wykonywania pracy najemnej albo prowadzenia działalności na własny rachunek. Jeżeli rodzic wykonuje pracę najemną albo prowadzi działalność zarobkową na własny rachunek w innym państwie aniżeli to, w którym mieszka jego rodzina, wówczas ma on prawo do świadczeń w państwie swojej aktywności zawodowej, a członków jego rodziny traktuje się tak, jak gdyby zamieszkiwali oni w państwie jego aktywności. W przypadku określonym w zadanym pytaniu decydujące jest ustalenie jakiemu ustawodawstwu podlega dana osoba z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli będzie to ustawodawstwo polskie, krajem pierwszeństwa będzie Polska. Wniosek o świadczenia może zostać złożony w Hiszpanii lub w Polsce. Jeżeli osoba prowadząca w Polsce działalność nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, to organem właściwym do złożenia takiego wniosku będzie urząd gminy miejsca pobytu, a jeżeli  również nie ma takiego miejsca, to urząd gminy właściwy dla ostatniego miejsca zamieszkania  takiej osoby w Polsce.

Aby łatwiej było zrozumieć przytoczone zasady warto nakreślić kilka różnych scenariuszy, jakie mogą mieć miejsce w przypadku kiedy rodzina przemieszcza się w ramach jednego lub kilku krajów objętych koordynacją:

1. jeżeli cała rodzina (rodzice i dzieci) przebywa (mieszka) za granicą, a w Polsce jeden z rodziców ma działalność zarobkową, a drugi z rodziców jest nieaktywny zawodowo za granicą, np. w Hiszpanii, pierwszeństwo do wypłaty świadczenia wychowawczego jest po stronie polskiej, ponieważ to w Polsce prowadzona jest działalność zarobkowa;
2. jeżeli cała rodzina (rodzice i dzieci) przebywa za granicą, w Polsce jeden z rodziców ma działalność zarobkową, drugi z rodziców pracuje za granicą, to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń jest po stronie instytucji zagranicznej, ponieważ dzieci zamieszkują za granicą;
3. jeżeli cała rodzina (rodzice i dzieci) przebywa (mieszka) za granicą, a w Polsce oboje z rodziców mają działalność gospodarczą, pierwszeństwo do wypłaty świadczenia wychowawczego jest po stronie polskiej, ponieważ całą aktywność zawodowa odbywa się w Polsce;
4. jeżeli rodzice przebywają za granicą, jeden z rodziców dodatkowo ma w Polsce działalność zarobkową a drugi z rodziców pracuje za granicą, dzieci mieszkają w Polsce - pierwszeństwo do wypłaty świadczenia wychowawczego jest po stronie polskiej ze względu na miejsce zamieszkania dzieci;
5. jeżeli rodzice przebywają za granicą, jeden z rodziców dodatkowo ma w Polsce działalność zarobkową a drugi z rodziców pracuje za granicą, jedno dziecko mieszka w Polsce np. z babcią, drugie dziecko zaś mieszka za granicą, to:

- pierwszeństwo do wypłaty świadczenia wychowawczego jest po stronie polskiej na dziecko zamieszkujące w Polsce;

- pierwszeństwo do wypłaty świadczenia wychowawczego jest po stronie instytucji zagranicznej na dziecko zamieszkujące za granicą;

6. jeżeli rodzice przebywają za granicą i tam wykonują działalność zarobkową, dzieci      zamieszkują w Polsce, to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń jest po stronie instytucji zagranicznej.

KC: Przekładając to na warunki hiszpańskie, jak będzie wyglądać sytuacja rodziny polskiej, kiedy jeden rodzic mieszka i pracuje w Hiszpanii, a drugi wraz z dziećmi pozostaje w Polsce?

AS: W tej sytuacji koordynacja jak najbardziej zachodzi, a pierwszeństwo ustawodawstwa danego kraju, Polski lub Hiszpanii, będzie uzależnione od tego, czy osoba, która mieszka w Polsce z dziećmi jest aktywna zawodowo, czy też nie. Jeśli jest aktywna zawodowo, pierwszeństwo do wypłaty świadczeń będzie po stronie Polski i odpowiednie świadczenia zostaną przyznane przez wojewodę właściwego ze względu na miejsce zamieszkania rodziny. Jeśli nie jest aktywna zawodowo, wówczas wojewoda stwierdzi pierwszeństwo ustawodawstwa hiszpańskiego i przekaże taki wniosek do rozpatrzenia do Hiszpanii, a w Polsce będzie rozpatrywana tylko kwestia ewentualnego dodatku dyferencyjnego, jeżeli świadczenia hiszpańskie będą przyznane w niższej wysokości aniżeli świadczenia wynikające z prawa polskiego.

KC: Czy istnieje możliwość uzyskania polskich świadczeń opiekuńczych nad chorym rodzicem, który przebywa pod opieką rodziny w Hiszpanii, pobierając polską emeryturę, a rodzina nie może uzyskać pozwolenia na pobyt stały dla rodzica w tym kraju?

AS: Polskie świadczenia opiekuńcze, wynikające z ustawy z 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, to:

- zasiłek pielęgnacyjny, który przysługuje osobie niepełnosprawnej. W przypadku przemieszczania się wnioskodawcy, mającego przyznane prawo do renty czy emerytury wystąpi koordynacja, a państwem pierwszeństwa ustawodawstwa będzie kraj z uwagi na przyznane świadczenie emerytalne czy rentowe.  Jeżeli  osobą występująca o takie świadczenie jest osoba niepełnosprawna dorosła, świadczenie to jest traktowane jako świadczenie z tytułu choroby i jest koordynowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS);

- specjalny zasiłek opiekuńczy;

- świadczenie pielęgnacyjne – polega na przyznaniu świadczenia ze względu na rezygnację wnioskodawcy z zatrudnienia w celu sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną. W przypadku rezygnacji z zatrudnienia przez wnioskodawcę, koordynacja wystąpi tylko wówczas, kiedy wnioskodawca albo członek rodziny wnioskodawcy przemieszcza się na terenie UE (przy czym do członków rodziny nie zalicza się rodzica dorosłego wnioskodawcy). Jeżeli zatem wnioskodawca mieszka w Hiszpanii a jedynym elementem transgranicznym jest przemieszczanie się jego rodzica z Polski do Hiszpanii w celu poddania się opiece sprawowanej przez dorosłe dziecko, koordynacja nie występuje.

KC: Czy istnieje możliwość pobierania w Polsce świadczeń opiekuńczych przyznanych w Hiszpanii?

AS: Jeżeli są to świadczenia zaliczone do świadczeń rodzinnych opiekuńczych, zastosowanie może mieć art. 68a rozporządzenia 883/2004. Przepis ten umożliwia wypłatę świadczeń rodzinnych osobie innej aniżeli ta, której je przyznano. Chodzi o sytuacje, kiedy pobierający świadczenia niewłaściwie korzysta z przyznanych świadczeń, przeznaczając je niezgodnie z celem.

KC: O czym musi pamiętać rodzina, w której jeden z rodziców pozostaje w Polsce, najczęściej z dziećmi, a drugi wyjeżdża do Hiszpanii w celu podjęcia tam pracy zarobkowej?

AS: Każda rodzina powinna być świadoma konsekwencji informacji, jakie przekazuje na formularzu w momencie wnioskowania o świadczenia zarówno w Polsce, jak i za granicą. Ważne, aby w takim formularzu udzielać prawdziwych, wyczerpujących informacji dotyczących miejsca przebywania/mieszkania członków rodziny (głównie chodzi o rodziców biologicznych dzieci), ich aktywności zawodowej, wynagrodzenia (w przypadku świadczeń rodzinnych) i pamiętać, aby w każdym momencie, kiedy nastąpi jakakolwiek zmiana sytuacji członka rodziny, np. zmiana miejsca zamieszkania w Polsce i/lub za granicą, zmiana pracodawcy, utrata pracy, utrata dochodów, uzyskanie, lub nie, prawa do zasiłku dla bezrobotnych, itp., poinformować o tym niezwłocznie właściwy organ. Każda zmiana sytuacji wnioskodawcy i jego rodziny może mieć wpływ na koordynację w zakresie ustalenia pierwszeństwa ustawodawstwa danego państwa i/lub na fakt, czy świadczenia w ogóle się należą. Aby zobrazować sprawę, podam dwa przykłady, kiedy zmiana sytuacji rodziny może wpłynąć diametralnie na prawo rodziny do świadczeń o jakie się ubiegała.

Pierwszy przykład: załóżmy, że ojciec dzieci pracuje w Hiszpanii, jego żona i matka dzieci pracuje i mieszka z dziećmi w Polsce. Ze względu na fakt, że obydwoje rodzice pracują, a dzieci zamieszkują z matką w Polsce, pierwszeństwo przyznania i wypłaty świadczeń leży po stronie polskiej. W takiej sytuacji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania wojewoda wydaje stosowną decyzję bądź informację przyznającą dane świadczenie. Ale wystarczy, że matka dzieci straci pracę i po okresie przysługiwania jej zasiłku dla bezrobotnych, traci ten zasiłek – staje się wówczas osobą nieaktywną zawodowo i pierwszeństwo przyznania i wypłaty świadczeń przechodzi na państwo, w którym odprowadzane są składki związane z zatrudnieniem ojca, bez względu na miejsce zamieszkania dzieci. Wówczas, jeśli wnioskodawczyni nie zgłosi w gminie lub wojewodzie faktu bycia osobą nieaktywną zawodowo, rodzina ryzykuje tym, że w momencie kiedy urząd, po odpowiedniej weryfikacji, odkryje ten fakt, a prędzej, czy później to nastąpi i naraża się na zwrot przyznanych i wypłaconych w tym czasie świadczeń, łącznie z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.

Drugi przykład: małżonek wnioskodawczyni, ojciec dzieci, zmienia pracę  i jego dochody wzrastają. Wnioskodawczyni nie zgłasza tego faktu w gminie lub wojewodzie. Wzrost dochodów powoduje, że rodzina przestaje się kwalifikować do otrzymywania świadczenia rodzinnego, o przyznaniu którego decyduje kryterium dochodowe. Przy kolejnej weryfikacji, np. podczas rozpatrywania kolejnego złożonego wniosku, urząd dowiaduje się o większym dochodzie, stwierdza, że za dany okres świadczenia się nie należały i wydaje decyzję o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie. Należy pamiętać, że wojewoda nie tylko przyznaje świadczenia w ramach istniejącej koordynacji, ale również ma obowiązek weryfikować, czy w wyniku zmiany sytuacji rodzinnej, świadczenia były należne. W momencie kiedy powstaje wątpliwość wszczynane jest postępowanie wyjaśniające, w wyniku którego weryfikowane są przesłanki do tego, czy należy wydać decyzję o zwrocie świadczeń. Za każdym razem kiedy instytucje, zarówno polskie, jak i zagraniczne, wydają decyzje przyznające lub odmawiające świadczeń, informują o tym fakcie instytucję drugiego kraju. Dlatego też wojewoda zawsze wie, czy dana rodzina pobiera świadczenia za granicą, a instytucja zagraniczna zawsze wie jakie świadczeniach dana rodzina pobiera w Polsce.

KC: Na jakie problemy naraża się rodzina, która pobiera świadczenia równocześnie w obu krajach objętych koordynacją świadczeń? Jak sytuacja  wygląda w przypadku małżeństw mieszanych, np. polsko-hiszpańskich?

AS: Zgodnie z zasadami koordynacji, nie ma możliwości pobierania świadczeń równolegle w dwóch różnych państwach, chyba że w postaci dodatku dyferencyjnego, którego celem jest jednak jedynie wyrównanie poziomu przysługującego świadczenia w innym kraju. Oznacza to, że przysługują nam świadczenia dostępne w państwie, w którym stwierdzono pierwszeństwo wraz z ew. dodatkiem dyferencyjnym w przypadku wysokości kwot przy podobnych świadczeniach plus świadczenia, które przysługiwałyby rodzinie w kraju drugim, a nie są dostępne w kraju pierwszym. W przypadku rodzin polsko-hiszpańskich nie decyduje o koordynacji narodowość rodziców, a fakt zamieszkania i aktywności zawodowej rodziców dzieci. Dla przykładu, jak to było już wskazane wcześniej, jeśli dwóch rodziców mieszka i pracuje w tym samym państwie (i dzieci mieszkają z rodzicami) – koordynacja nie zachodzi, jeśli jedno mieszka i pracuje w Hiszpanii, a drugie w Polsce – pierwszeństwo ustawodawstwa będzie po stronie kraju tego rodzica, z którym na co dzień mieszkają dzieci.

KC: Gdzie polscy wnioskodawcy, których obejmuje koordynacja świadczeń, mogą znaleźć dodatkowe informacje na temat ubiegania się i przyznawania świadczeń rodzinnych i zasiłku wychowawczego?

AS: Ogólne informacje ma temat zasad koordynacji na pewno znajdą na stronach internetowych Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej i każdego z 16 urzędów wojewódzkich, w zakładkach poświęconych koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Szczegółowe, dodatkowe informacje dot. procedur ubiegania się o środki, formularzy do wypełnienia, itp. powinni uzyskać w organach właściwych, gdzie składa się wnioski o świadczenia, czyli w  Miejskich bądź Gminnych Ośrodkach Pomocy Społecznej (MOPS i GOPS) lub urzędach miast, właściwych dla miejsca zamieszkania.

Wywiad przeprowadziła p. Karolina Cemka, Konsul Gen. RP w Barcelonie

Pani Aneta Sławińska jest absolwentką filologii romańskiej na kierunku iberystyka Uniwersytetu Wrocławskiego, Krajowej Szkoły Administracji Publicznej oraz stosunków międzynarodowych w Szkole Dyplomatycznej w Madrycie. W latach 2001-2008 była urzędnikiem, m.in. w Ministerstwie Gospodarki i Pracy oraz Ministerstwie Rozwoju. Przez pięć lat zajmowała się polsko-hiszpańską współpracą gospodarczą jako zastępca szefa Wydziału Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Hiszpanii. Od 2018 r. pełni funkcję dyrektora Wydziału Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego w Wielkopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu.

Opracowała: Aneta Sławińska, Dyrektor Wydziału Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego WUW w Poznaniu,

Współpraca: Izabela Adamska, Kierownik Oddziału Ustalania Uprawnień do Świadczeń, Marlena Olejnik, radca prawny w Wydziale Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego WUW w Poznaniu, Agnieszka Mejnartowicz, ekspert w referacie ds. konsularnych w KG RP w Barcelonie.