Odra

• W działania zaangażowanych jest kilka resortów, które nadzorują różne służby i jednostki, na poziomie lokalnym i centralnym, zobowiązane do działań bieżących i kryzysowych.
• Zaangażowane resorty: Ministerstwo Infrastruktury (MI), Ministerstwo Aktywów Państwowych (MAP), Ministerstwo Energii (ME), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), a także Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ).

• Działania związane z zarządzaniem ryzykiem zakwitów „złotej algi” koordynuje Międzyresortowy Zespół ds. Odry, działający przy Ministerstwie Klimatu i Środowiska. Zespół koordynuje działania związane z zagrożeniem środowiskowym Odry, monitoruje sytuację i wydaje rekomendacje dla innych podmiotów.
• W skład Międzyresortowego Zespołu ds. Odry wchodzą przedstawiciele resortów, które mają w swoich kompetencjach kwestie związane z gospodarką wodną, jak również nadzorowane przez nie jednostki. Zespół wydaje rekomendacje kierowane do służb i użytkowników wód.
• W posiedzeniach Międzyresortowego Zespołu ds. Odry uczestniczą też przedstawiciele wojewódzkich centrów zarządzania kryzysowego z pięciu nadodrzańskich województw.
• Międzyresortowy Zespół do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze tworzą resorty: klimatu i środowiska, infrastruktury, energii, aktywów państwowych, rolnictwa oraz spraw wewnętrznych, z udziałem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. Zespół pracuje w formule cyklicznych narad: w sezonie wioseno-letnim cotygodniowych. Narady dotyczą zarządzania kryzysowego oraz analizy możliwych do wprowadzenia rozwiązań systemowych.
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ) nadzoruje Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), który prowadzi monitoring interwencyjny pod kątem „złotej algi”.
• GIOŚ informuje odpowiednie służby i podmioty o zagrożeniu toksycznym zakwitem glonu. Przyjęta jest trzystopniowa procedura alertowa, najwyższy jest alert III stopnia ostrzegający przed zakwitem „złotej algi”. Dane monitoringu są publikowane na portalu Odra oraz na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) w postaci interaktywnej mapy.
• Dane monitoringowe analizuje Centralne Laboratorium Badawcze GIOŚ. 

• Pracownicy Wód Polskich (Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie jest administratorem wód). Instytucja ma zarząd krajowy oraz zarządy regionalne. Pracownicy zarządów regionalnych m.in. prowadzą wizje terenowe, monitorują pracę urządzeń hydrotechnicznych, a także zagrożenie powodziowe i suszowe. Jeśli zauważą niepokojące zjawisko, np. śnięcie ryb, zawiadamiają inne służby, m.in. wojewódzki inspektorat ochrony środowiska (WIOŚ).
• Przedstawiciele wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska (WIOŚ) na danym terenie (WIOŚ nadzorowane są przez wojewodów). Wojewodowie koordynują działania kryzysowe na swoim terenie wraz z podległymi im służbami. Obok WIOŚ również na ogół pojawia się straż pożarna czy Państwowa Straż Rybacka, we współpracy z innymi jednostkami, m.in. Wodami Polskimi.
• W poszczególnych województwach działania kryzysowe koordynują wojewodowie.

• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) – na podstawie danych monitoringu interwencyjnego, m.in. pomiaru temperatury, pH i przewodności wody oraz liczebności komórek „złotej algi” w próbkach wody, prowadzi analizy zagrożenia zakwitem.
• Wprowadzona jest skala zagrożenia: stopień ostrzegawczy i trzy stopnie alertowe. Pierwszy stopień jest najniższy, III stopień najwyższy, wskazuje na zagrożenie zakwitem.
• Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy (IOŚ-PIB) – prowadzi prace badawcze, doradza w zespołach eksperckich, prowadzi badania naukowe, np. nad skutecznością środków neutralizujących „złotą algę”.
• Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy (IMGW-PIB) – dostarcza informacji hydro-meteorologicznych niezbędnych do analiz, jest nadzorowany przez Ministerstwo Infrastruktury.
• Instytut Rybactwa Śródlądowego - Państwowy Instytut Badawczy (IRS-PIB) – pełni rolę doradczą-ekspercką (instytut jest nadzorowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi).

• Ze względu na podział kompetencji, niezbędna jest współpraca i wymiana informacji pomiędzy wszystkimi jednostkami.
• Działania skupiają się przede wszystkim na zapewnieniu bezpieczeństwa środowiskowego Odry, bo ogniska rozwoju „złotej algi” są obecnie zlokalizowane w dorzeczu tej rzeki.
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ) oceniło również ryzyko występowania w dorzeczu Wisły.
• Wstępne wyniki oceny ryzyka wystąpienia zakwitów „złotej algi” przeprowadzonej przez MKiŚ wskazują, że trzy obszary cechują się krytycznym ryzykiem. Jest to:
  • region wodny Górnej Odry: Odra, Kanał Gliwicki, Kłodnica i Bierawka;
  • region wodny Małej Wisły: górny odcinek Wisły, Kanał Dwory i Kanał Łączański;
  • region wodny Noteci (Kanał Bydgoski i Górny Kanał Noteci).

Miejsca te również są badane przez służby środowiskowe pod kątem występowania „złotej algi”.

Prymnesium parvum, jednokomórkowy glon, który podobnie jak rośliny ma chlorofil, odżywia się i namnaża pod wpływem światła słonecznego, za pomocą fotosyntezy. „Złota alga” ma też zdolność żywienia się poprzez wchłanianie materii organicznej znajdującej się w wodzie, np. glony innych gatunków. „Złota alga” jest mikroskopijna, niewidoczna gołym okiem, ale przy bardzo dużym zakwicie zabarwia wodę na złoto-brązowo. O zakwicie mówimy, gdy w litrze wody występuje 50 mln komórek. W 2022 roku w Odrze i Kanale Gliwickim obserwowano 300, a nawet 600 milionów komórek „złotej algi” w litrze wody.

Choć Prymnesium parvum na ogół występuje w wodach słonych, adoptuje się do warunków panujących w rzekach, najchętniej bytuje w wodach stojących, starorzeczach i kanałach, o podwyższonym zasoleniu, zwłaszcza w rzekach przepływających przez tereny przemysłowe. Szczególnie chętnie namnaża się jednak nie w nurcie rzeki, a w starorzeczach, kanałach, zbiornikach wodnych, gdzie jest woda stojąca, stagnująca.

„Złota alga” wytwarza toksyny tzw. prymnezyny. W ten sposób zwalcza konkurencję w postaci glonów innych gatunków i zapewniają sobie źródła materii organicznej do dalszego namnażania się. Prymnezyny są także śmiertelne dla ryb i innych organizmów wodnych posiadających skrzela.

Glon jest słabo poznany przez naukowców, mimo kilkudziesięcioletnich badań nie wiadomo, co dokładnie wywołuje wyrzucenie toksyny. Mimo że toksyna „złotej algi” nie jest szkodliwa dla ssaków, ptaków i człowieka, to w miejscu jej występowania zalecane jest unikanie bezpośredniego kontaktu z wodą.

Od sierpnia 2022 r. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), obok standardowo wykonywanego państwowego monitoringu środowiska (PMŚ), wprowadził dodatkowy interwencyjny monitoring Odry. Monitoring interwencyjny jest realizowany przez cały rok, przy czym w okresie wegetacyjnym (wiosenno-letnim), próbki wody są pobierane ze zwięszoną częstotliwością, w zależności od stopnia zagrożenia. W okresie wiosenni-letnim próbki wody z Odry i Kanału Gliwickiego są pobierane co najmniej raz w tygodniu, zgodnie z procedurą monitoringu interwencyjnego Prymnesium parvum "złotej algi". Wszystkie dane spływają do Centralnego Laboratorium badawczego GIOŚ, tam są analizowane. Wyniki monitoringu interwencyjnego prowadzonego przez GIOŚ, są publikowane na portalu Odra oraz na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w postaci interaktywnej mapy.

Trwa rozbudowa monitoringu automatycznego Odry. Pilotażowo działają dwie sondy, do końca 2025 roku ma być zainstalowanych 10. Sondy badają m.in. zasolenie wody (czyli przewodność), temperaturę, pH i poziom tlenu w wodzie. Dane z sond spływają do analiz do Centralnego Laboratorium Badawczego Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). Dane z pilotażu można śledzić na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w postaci interaktywnej mapy oraz na portalu Odra.

Procedura monitorowania interwencyjnego Prymnesium parvum „złotej algi” została opracowana przez Głowny Inspektorat Środowiska (GIOŚ) dla monitorowania zagrożenia związanego z zakwitami tego glonu. Dokument określa stopień ostrzegawczy oraz trzy stopnie zagrożenia wprowadzane przy konkretnych parametrach wody i obecności komórek Prymnesium parvum, czyli „złotej algi” w pobranych próbkach. Procedura jest przeznaczona dla wszystkich służb i jednostek na poziomie centralnym i regionalnym. W przypadku wykrycia masowego zakwitu Prymnesium parvum i zagrożenia skażeniem jego toksyną, GIOŚ powiadamia służby i instytucje w ciągu jednej godziny. Alerty uruchamiają odpowiednie schematy postępowania.

To wytyczne dla skoordynowanych działań służb i instytucji, jak postępować w przypadku poszczególnych stopni alertowych. Co robić, by nie doszło do masowych zakwitów „złotej algi”, np. poprzez prewencyjne zwiększenie lub zmniejszenie przepływów przez Wody Polskie na zbiornikach, wstrzymanie zrzutów przez zakłady. W sytuacji, gdy jednak dojdzie do wyrzucenia toksyn i incydentów śnięcia ryb – służby otrzymują rekomendacje, jak zabezpieczyć teren, usuwać ryby z wody, odpowiednio zabezpieczyć materiał do badań, ograniczyć możliwość rozprzestrzeniania się alg na inne zbiorniki wodne.

Obok Odry, w ramach monitoringu Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) badane są też inne rzeki. Z analiz GIOŚ wynika, że „złota alga” występuje głównie w Kanale Gliwickim i innych sąsiadujących z nim zbiornikach wodnych. W 2025 roku nie stwierdzono występowania „złotej algi” w Wiśle.

Inaczej przewodność, to jeden z parametrów wody badany w ramach monitoringu wód. Są to związki różnych soli, głównie jony, jakie mogą trafić do wody z produkcji przemysłowej, np. z górnictwa, z garbarni, produkcji papieru. Wartością graniczną dla dużej rzeki nizinnej, do jakich należy Odra, jest przewodność do 850 μS/cm. Ze względu na to, że Odra przepływa przez tereny silnie uprzemysłowione, jej zasolenie lokalnie jest znacznie wyższe niż przewidują to wartości graniczne. Podwyższone zasolenie sprzyja występowaniu „złotej algi”. Glon „lubi” przewodność na poziomie ok. 1500 µS/cm (mikrosiemensów na cm). Zaczyna kwitnąć w przedziale 2400-5500 µS/cm.

Biogeny są pożywką dla glonów, również dla „złotej algi” i sprzyjają ich rozwojowi. Do wód płynących trafiają najczęściej z działalności rolniczej i ze ścieków komunalnych, zwłaszcza tzw. zrzutami burzowymi, które są częstsze w sezonie letnim, kiedy deszczówka jest odprowadzana kanalizacją, gdzie miesza się z innymi ściekami. Dlatego obecność azotu i fosforu jest systematycznie monitorowana, w ramach monitoringu interwencyjnego, przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ).

Pilotaż automatycznego monitoringu Odry, realizowany przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), jest finansowany z programu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 

Obserwowana od kilkudziesięciu lat i nasilająca się w ostatnich latach. Towarzyszą jej znaczące wzrosty średnich temperatur, zarówno w okresie letnim jak i zimowym. Wydłużające się okresy bez opadów oraz bezśnieżne zimy, mają decydujący wpływ na zasilanie rzek i zasoby wodne. Utrzymujące się wysokie temperatury przyspieszają parowanie wody ze środowiska, zaburzają cykl jej obiegu, bezpośrednio wpływają na stan rzek. Postępujący wzrost średniej temperatury powietrza i wód potwierdzają dane i liczne badania naukowe. Ocieplenie ma zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ na jakość wód, co m.in. sprzyja zakwitom glonów.

Ma bezpośredni wpływ na stan wody w rzekach i poziom wód gruntowych. Głównie za sprawą bezśnieżnych zim i zmiany struktury opadów – wydłużających się okresów bez opadów i towarzyszących im upałów w sezonie wiosenno-letnim, w Polsce rok po roku występuje susza hydrologiczna. Susza i towarzyszące jej niskie stany wód, tzw. niżówki oraz wysokie nasłonecznienie, sprzyjają rozwojowi „złotej algi”. Informacje o suszy w Polsce i dane są dostępne na stronie Internetowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowego Instytutu Badawczego (IMGW-PIB) 

Opracowane przez Instytut Ochrony Środowiska - PIB są opublikowane na stronie internetowej instytutu: www.ios.edu.pl

Dokumenty można pobrać w postaci PDF. Raport Wstępny z 30 września 2022 r. zawiera analizę zjawiska śnięć z 2022 roku, z wyjaśnieniem przyczyny, opisem sytuacji hydrologiczno-meteorologicznej, wynikami badań histopatologicznych ryb, analizami parametrów wody oraz pierwszymi wnioskami z badań „złotej algi”. Ważnym elementem Raportu wstępnego są rekomendacje zespołu ekspertów, które były wdrażane niezwłocznie od momentu ukazania się pierwszego raportu. Najważniejsze z nich to monitoring ciągły wód (co zostało zrealizowane) oraz kontrole zrzutów ścieków do Odry (służby środowiskowe przeprowadziły ich 300). Zespół ekspercki kontynuował prace badawcze, działa do tej pory, a zostanie rozwiązany w momencie, kiedy przedstawi sprawozdanie końcowe ze swoich prac.

Raport Końcowy z 31 marca 2023 r.

Powstał dla uzupełnienia Raportu Wstępnego. Ten raport zawiera m.in. analizę dotyczącą zrzutów do Odry z podziałem na województwa oraz wielokierunkową analizę sytuacji na Odrze na tle danych z lat ubiegłych i analizę strat w ichtiofaunie.

Na stronie internetowej Instytutu Ochrony Środowiska – PIB są dostępne również raporty z eksperymentów naukowych przeprowadzonych w 2023 roku, związanych z badaniami nad skutecznością środków neutralizujących „złotą algę”. Dostępne metody dają pozytywne rezultaty, ale nie likwidują całkowicie inwazyjnego glonu. Poza tym mogą być stosowane pod ścisłą kontrolą naukową w zamkniętych akwenach, nie otwartej rzece.

Ponadto przeprowadzone są działania usprawniające sposoby zarządzania rzutów wód kopalnianych: IMGW-PIB tworzy dynamiczny model hydrologiczny we współpracy z innymi resortami, który umożliwi „widzenie się” zrzutów, po to, aby uniknąć kumulacji zanieczyszczeń w rzece.

Badania i analizy naukowe związane m.in. z metodami mitygacji „złotej algi” prowadzi Instytut Ochrony Środowiska - Pańtwowy Instytut Badawczy (IOŚ-PIB). Raporty z badań dotyczących Odry są dostępne na stronie internetowej Państwowego Instytutu Ochrony Środowiska.

Międzyresortowy Zespół do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze tworzą resorty: klimatu i środowiska, infrastruktury, energii, aktywów państwowych, rolnictwa oraz spraw wewnętrznych, z udziałem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. W ramach posiedzeń Zespołu analizowane są rozwiązania systemowe, które umożliwią realizację inwestycji w systemy odsalania i oczyszczania wód. Analiza ta obejmuje działania zmierzające do obniżenia zasolenia wód rzeki Odry, w tym odsalanie wód kopalnianych przez zakłady wydobywcze oraz zwiększenie możliwości retencyjnych przez zakłady wydobywcze, jak i aspekty dotyczące ograniczania zawartości biogenów w wodach śródlądowych oraz hydromorfologii rzeki Odry.

Celem Grupy Roboczej jest przeciwdziałanie kumulacji ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód poprzez retencjonowanie, ograniczenie rzutów oraz wykorzystanie możliwości gospodarki wodnej, by zapobiegać pogorszeniu dotychczasowych parametrów wody. W skład grupy roboczej wchodzą przedstawiciele Wód Polskich, IMGW-PIB, GIOŚ, Ministerstwa Energii, Ministerstwa Klimatu i Środowiska oraz zakładów wydobywczych.

• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) - odpowiada za monitoring wód i analizuje dane.
• Instytut Ochrony Środowiska - PIB - prowadzi działania naukowo-badawcze, przy udziale innych instytutów badawczych, m.in. IMGW-PIB oraz Instytutu Rybactwa Śródlądowego - PIB, także z udziałem ekspertów z zagranicy, m.in. z Uniwersytetu Wiedeńskiego, z USA z Texas Tech University, i z The University of Manchester w Wielkiej Brytanii. Pod redakcją Instytutu powstały oba raporty Zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze.
• Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska - koordynuje prace naukowo-badawcze, prowadzi nadzór nad postępowaniami dot. szkody w środowisku.
• Inspekcja Ochrony Środowiska - prowadzi kierunkowe kontrole podmiotów w zakresie m.in. przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i przestrzegania decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska, w tym z usług wodnych, czyli m.in. pozwoleń wodnoprawnych i zintegrowanych, przestrzegania zakresu, częstotliwości oraz sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji i jej wpływu na stan środowiska.
• Wody Polskie (Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie) - są administratorem wód w Polsce, prowadzą m.in. kontrole pozwoleń wodno-prawnych i wylotów do rzek, czopują nielegalne wyloty, przeprowadzają wizje terenowe, oceniając stan wód, ściśle współpracują z inspektoratami ochrony środowiska i innymi służbami.
  
  Przedstawiciele wymienionych instytucji uczestniczą w obradach Międzyresortowego Zespołu ds. Odry, który koordynuje działania związane z ryzykiem zakwitów „złotej algi”.