Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku

Punkt rozdziału wód Wisły na dwa główne ramiona: Nogat i Wisłę właściwą, zwany Cyplem lub Narożnikiem Montowskim, był od dawna jednym z kluczowych punktów w działalności człowieka na Wiśle, zaś sposób rozdziału wód powodował w przeszłości liczne zatargi. Na tym odcinku Wisły układ rzeki zmieniał się wielokrotnie.

W dawnych czasach Nogat stanowił jedno z głównych ramion delty Wisły. Jeszcze ok. 1550 roku ok. 87% wód wiślanych spływało Nogatem. W XVI w. rozpoczął się jednak proces obniżania się lustra wody w Nogacie – grożący z czasem wyschnięciem rzeki. Chcąc temu zapobiec, miasta Gdańsk i Elbląg dążyły do stałej regulacji układu nurtu rzecznego, m.in. przez przekopanie kanału pomiędzy Wisłą a Nogatem.

W 1553 r. przekopano kanał pod Białą Górą, co uratowało Nogat od wyschnięcia. Wówczas jednak większość wód zaczęła płynąć Nogatem, a Wisła przestała być żeglowna na odcinku Biała Góra – Gdańsk. Wywołało to wieloletnie spory o wodę, której niedobór stał się uciążliwy dla mieszkańców Gdańska, a nadmiar szkodliwy dla miejscowości położonych nad Nogatem. Spory doprowadziły w 1612 r. do decyzji o budowie tamy regulującej podział wód Wisły w stosunku do Nogatu jak 2:1. Tama ta spełniała swoje zadanie do czasu wojen szwedzkich (połowa XVII w.). Zniszczenie jej przyniosło ponownie niekorzystny układ stosunków wodnych: Wisłą popłynęło 1/3 a Nogatem 2/3 przepływu. Dopiero jednak od 1830 r. podjęto ponownie zdecydowane próby w kierunku regulacji Wisły na dolnym odcinku.

W 1848r zatwierdzono projekt, w myśl którego odgałęzienie Nogatu od Wisły przeniesiono 4 km poniżej Białej Góry do m. Piekło, przekopując kanał i wznosząc drewniany jaz przeciw krze lodowej oraz system wałów przeciwpowodziowych (z tzw. wielkim upustem, służącym do odprowadzenia wód Liwy do Nogatu). Prowadzone pomiary wykazały podział wód pomiędzy Wisłą a Nogatem w stosunku 4:1. W 1879 r. podwyższono wał przeciwpowodziowy Wisły i przebudowano wielki upust. Kolejne radykalne decyzje zapadły w 1888 r. po przerwaniu wału przeciwpowodziowego i zalaniu kotliny elbląskiej.

W latach 1889 – 1895 uregulowano ujście Wisły, wykonując tzw. przekop oraz odcinając Wisłę Elbląską (Szkarpawę) i Wisłę Gdańską (Martwą Wisłę) śluzami w Gdańskiej Głowie i Przegalinie.

Mocą kolejnej decyzji w 1900 r. postanowiono wykonać regulację Nogatu. Regulacja Nogatu to praktycznie całkowite odcięcie dopływu z Wisły do Nogatu. Obecnie Nogatem płynie do 30 m3/s (co stanowi ok. 3% przepływu średniego Wisły). 

Obecny stan węzła wodnego Biała Góra ukształtował się w XIX – XX w. Z połowy XIX w (1852r) pochodzi tzw. wielki upust – najstarszy element węzła (przebudowany w 1879r). Prace przy budowie właściwego, obecnie eksploatowanego stopnia rozpoczęto w sierpniu 1912r, zakończono w 1915r. Najpóźniej powstała obecnie nieużywana mała śluza w ujściu Liwy do Nogatu (wybudowana w latach 30-tych XX-tego wieku dla potrzeb żeglugi niewielkich jednostek rzeką Liwą).

Jaz Biała Góra usytuowany jest w korpusie prawego wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły, biegnącego w poprzek Nogatu.

Jego zadaniem jest:

• alimentacja dopływów ze zlewni własnej Nogatu wodami rzeki Wisły w okresie, kiedy poziom wody w Wiśle jest wyższy niż poziom wody w Nogacie
• piętrzenie wód rz. Wisły w okresie prowadzenia przez rzekę Wisłę wód powodziowych
• piętrzenie wód rz. Nogat w okresie kiedy stan wody Wisły jest niższy od poziomu wód w Nogacie

Jaz posiada konstrukcję betonową oblicowaną cegłą klinkierową o trzech światłach. Każde z trzech świateł jazu posiada podwójne stalowe zasuwy (od strony Nogatu i od strony Wisły). Do 1996r mechanizm podnoszenia zasuw posiadał napęd ręczny, obecnie jest to napęd elektryczny.

Podstawowe dane techniczne jazu:

Charakterystyczne poziomy wody na górnym stanowisku stopnia:

• niska woda żeglugowa: 6,42 m n.p.m.  Kr (180 cm)
• wysoka woda żeglugowa: 10,52 m n.p.m.  Kr (590 cm)                                                
• stan ostrzegawczy: 10,62 m n.p.m.  Kr (600 cm)
• stan alarmowy: 11,62 m n.p.m.  Kr (700 cm)

Charakterystyczne poziomy wody na dolnym stanowisku stopnia:

• niska woda żeglugowa: 6,42 m n.p.m.  Kr (180 cm)
• wysoka woda żeglugowa: 6,82 m n.p.m.  Kr (220 cm)                                      
• minimalny poziom piętrzenia: 6,20 m n.p.m.  Kr (158 cm)
  (war. wyjątkowe – spływ wód powodziowych rzeką Liwą)

Śluza Biała Góra jest śluzą komorową o konstrukcji betonowej, oblicowanej cegłą klinkierową z wrotami wspornymi dwuskrzydłowymi z mechanizmami o napędzie ręcznym. Komora jest napełniana i opróżniana przez kanały obiegowe, umieszczone symetrycznie w głowie górnej i dolnej. Zamknięcia kanałów stanowią zasuwy o napędzie ręcznym.

Śluza ma nietypową konstrukcję dzięki czterem parom wrót wspornych (po dwie pary w głowie górnej i dolnej), które umożliwiają śluzowania jednostek zarówno przy stanach Wisły wyższych jak i niższych niż w Nogacie. Wrota śluzy to wrota wsporne dwuskrzydłowe, konstrukcji stalowej o poszyciu jednostronnym z blachy stalowej łączonej na nity. Bezpośrednio do głowy górnej śluzy przylega głowa wrót przeciwpowodziowych.

Śluzę wybudowano w latach 1912 - 1915.

Podstawowe parametry śluzy:

Wrota osadzone są w konstrukcji betonowej przyległej bezpośrednio do głowy śluzy komorowej. Stanowią one zabezpieczenie nisko położonych obszarów Żuław Elbląskich przed zalewem od strony Wisły.
Konstrukcja wrót: wsporne dwuskrzydłowe, konstrukcja z kształtowników stalowych o poszyciu z blachy stalowej łączonej na nity, otwieranie i zamykanie wrót za pomocą lin stalowych nawijanych na bębny o napędzie ręcznym.
Podstawowe dane techniczne wrót przeciwpowodziowych:

• klasa budowli: I
• światło wrót:  9,55 m
• rzędna przyczółków: 18,37 – 18,44 m Kr               
• rzędna dna komory: 3,88 m Kr
• długość komory: 21,21 m
• rzędna górnej krawędzi wrót: 18,06 m Kr

Stopień został wybudowany w latach 1914 - 1916 r. W latach trzydziestych XX w. na stopniu dobudowano elektrownię wodną. Stopień Szonowo jest reprezentatywny i charakterystyczny dla wielu obiektów z przełomu XIX/XX w., znajdując wiele analogii czy to na Odrze, czy Kanale Bydgoskim. Do czasów współczesnych zachował oryginalną konstrukcję i zasady działania.

Jaz Szonowo usytuowany jest w korpusie zapory ziemnej, biegnącej w poprzek Nogatu. Jego zadaniem jest utrzymywanie poziomu stanowiska górnego zgodnie z obowiązującym pozwoleniem wodnoprawnym. Jaz posiada konstrukcję betonową o dwóch światłach. Każde z dwóch świateł jazu posiada podwójne stalowe zasuwy. Zasuwa górna podnoszona jest przez drabinki – wciągarkę, zaś dolna podnoszona jest na linie stalowej nawijanej na bęben. Każda z zasuw dodatkowo zabezpieczona jest łańcuchem. Przepławka dla ryb, przykryta stalową kratą uniemożliwiającą dostęp dla osób postronnych, znajduje się po prawej stronie jazu, stanowiąc z jego przyczółkiem wspólną konstrukcję betonową. Jaz poddany został generalnemu remontowi w latach 1996 – 98.

Śluza Szonowo jest śluzą komorową o konstrukcji betonowej, oblicowanej cegłą klinkierową z wrotami wspornymi dwuskrzydłowymi z mechanizmami o napędzie ręcznym. Komora jest napełniana i opróżniana przez kanały obiegowe, umieszczone symetrycznie w głowie górnej i dolnej. Zamknięcia kanałów stanowią zasuwy o napędzie ręcznym. Wrota górne i dolne komory posiadają konstrukcję stalową nitowaną. We wrotach znajdują się zastawki (w górnych po 1 na każde skrzydło, w dolnych po 2 na skrzydło), służące do płukania obiektu. Na wrotach znajdują się kładki komunikacyjne. Śluza została poddana remontowi kapitalnemu w 1996 roku.

Stopień został wybudowany w latach 1914 - 1916 r. W latach trzydziestych XX w. na stopniu dobudowano elektrownię wodną. Stopień Rakowiec jest reprezentatywny i charakterystyczny dla wielu obiektów z przełomu XIX/XX w., znajdując wiele analogii czy to na Odrze, czy Kanale Bydgoskim. Do czasów współczesnych zachował oryginalną konstrukcję i zasady działania. Śluza została poddana remontowi kapitalnemu w latach 1993 i 2006. 

Jaz Rakowiec usytuowany jest w korpusie zapory ziemnej, biegnącej w poprzek Nogatu. Jego zadaniem jest utrzymywanie poziomu stanowiska górnego zgodnie z obowiązującym pozwoleniem wodnoprawnym. Jaz posiada konstrukcję betonową o dwóch światłach. Każde z dwóch świateł jazu posiada podwójne stalowe zasuwy. Zasuwa górna podnoszona jest przez drabinki – wciągarkę, zaś dolna podnoszona jest na linie stalowej nawijanej na bęben. Każda z zasuw dodatkowo zabezpieczona jest łańcuchem. Przepławka dla ryb znajduje się po prawej stronie jazu, stanowiąc z jego przyczółkiem wspólną konstrukcję betonową. Przepławka jest przykryta kratą stalową uniemożliwiającą dostęp do przepławki. Długość konstrukcji wynosi 26,5m.

Śluza Rakowiec jest śluzą komorową o konstrukcji betonowej, oblicowanej cegłą klinkierową z wrotami wspornymi dwuskrzydłowymi z mechanizmami o napędzie ręcznym. Komora jest napełniana i opróżniana przez kanały obiegowe, umieszczone symetrycznie w głowie górnej i dolnej. Zamknięcia kanałów stanowią zasuwy o napędzie ręcznym. Wrota górne i dolne komory posiadają konstrukcję stalową nitowaną. We wrotach znajdują się zastawki (w górnych po 1 na każde skrzydło, w dolnych po 2 na skrzydło), służące do płukania obiektu. Na wrotach znajdują się kładki komunikacyjne. 

Stopień został wybudowany w latach 1912 - 1915. Stopień Michałowo jest reprezentatywny i charakterystyczny dla wielu obiektów z przełomu XIX/XX w., znajdując wiele analogii czy to na Odrze, czy Kanale Bydgoskim. W 2011 roku wybudowano w Michałowie elektrownię wodną o mocy 0,48 MW. Do czasów współczesnych Stopień Michałowo zachował oryginalną konstrukcję i zasady działania. 

Jaz Michałowo usytuowany jest w korpusie zapory ziemnej, biegnącej w poprzek Nogatu. Jego zadaniem jest utrzymywanie poziomu stanowiska górnego zgodnie z obowiązującym pozwoleniem wodnoprawnym. Jaz posiada konstrukcja betonową.. Zasuwa górna podnoszona jest przez drabinki - wciągarkę, zaś dolna podnoszona jest na linie stalowej nawijanej na bęben. Każda z zasuw dodatkowo zabezpieczona jest łańcuchem. Przepławka dla ryb, przykryta kratą stalową uniemożliwiającą dostęp osób postronnych, znajduje się po prawej stronie jazu, stanowiąc z jego przyczółkiem wspólną konstrukcję betonową. 

Śluza w Michałowie jest typową śluzą komorową, w konstrukcji betonowej, ściany komory śluzy wykończone są cegłą klinkierową, to charakterystyczna budowla z przełomy XIX i XX wieku, tego typu obiekty występują także na Odrze, Kanale Bydgoskim oraz Kanale Augustowskim. Komora śluzy jest napełniana i opróżniana wodą za pośrednictwem kanałów obiegowych. Kanały zamykane są zasuwami o napędzie ręcznym. Śluza posiada dwuskrzydłowe wrota obsługiwane ręcznie, za pośrednictwem mechanizmu ślimakowego. Nad wrotami znajdują się kładki komunikacyjne umożliwiające przedostanie się na drugi brzeg. Długość użytkowa komory wynosi 57,00 metry, szerokość użytkowa 9,54 m., długość całkowita śluzy wynosi zaś 77,38 metra. Różnica poziomów na śluzie Szonowo wynosi 2.40 metra. Przed wrotami śluzy, od strony północnej i południowej  znajduje się awanport z dalbami, przy których można zacumować w oczekiwaniu na śluzowanie.