Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim

Czym są substancje rakotwórcze, mutagenne i reprotoksyczne?

Substancja rakotwórcza to substancja lub mieszanina substancji powodująca powstanie raka lub zwiększająca częstotliwość jego występowania.Substancje mutagenne - substancje, powodujące zwiększone występowanie mutacji w populacjach komórek lub organizmów.
Substancje reprotoksyczne - substancje działające szkodliwie na rozrodczość, co oznacza niekorzystny wpływ na funkcje rozrodcze i płodność u dorosłych mężczyzn i kobiet oraz na rozwój potomstwa w następstwie narażenia na substancję lub mieszaninę. Zgodnie z rozporządzeniem CLP jako działanie szkodliwe na rozrodczość uważa się również wpływ substancji/mieszanin na laktację lub oddziaływanie szkodliwe na dzieci karmione piersią.

Z dniem 29 czerwca 2024 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy. Powiązana jest ona z wdrożeniem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 z dnia 9 marca 2022 r. zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Dyrektywa 2022/431 rozszerzyła ochronę dotyczącą pracowników przed zagrożeniem na czynniki rakotwórcze i mutagenne podczas pracy o działanie substancji reprotoksycznych. W związku z tym, w znowelizowanym art. 222 Kodeksu pracy, dodano czynniki reprotoksyczne do obecnie obwiązujących regulacji dotyczących czynników rakotwórczych i mutagennych.

Najważniejsze zmiany to:

• definicja substancji reprotoksycznych;
• rozszerzenie przepisów dotyczących dotychczas jedynie kancerogenów i mutagenów o substancje reprotoksyczne;
• rozszerzenie i doprecyzowanie obowiązków pracodawców zatrudniających pracowników przy pracach z ww. czynnikami;
• nowe wymogi dotyczące zakresu informacji gromadzonych w rejestrze prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z określonymi w rozporządzeniu substancjami, mieszaninami, czynnikami i procesami technologicznymi, w szczególności zmiany w sposobie zgłaszania liczby pracowników zatrudnionych przy tych pracach, i związana z tym zmiana wzoru „Informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym” zamieszczonego w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

Pracodawca przekazuje właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy, informację o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. Obowiązek wynikający z § 6 ust. 2 ww. rozporządzenia, należy spełnić niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia, na druku według wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do ww. rozporządzenia.

Obowiązki pracodawcy związane z występowaniem w środowisku pracy substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym  określone są w :

• Kodeksie pracy ( t.j.Dz.U.2025.277 )  w szczególności w art. 222, 229 § 5;
• rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz. U. z 2024r., poz. 1126);
• rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r.  r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (t.j. Dz. U. z 2023r., poz. 419 ze zm.).

Wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym stanowi:

1. substancje chemiczne lub mieszaniny spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze, mutagenne lub reprotoksyczne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353.1 z 31.12.2008, ze zm.), zwanego dalej ”rozporządzeniem nr 1272/2008”,
2. czynniki fizyczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym – promieniowanie jonizujące (X, α, β, γ, neutrony),
3. procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:

• produkcja auraminy,
• prace związane z narażeniem na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, obecne w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych,
• prace związane z narażeniem na pyły, dymy i aerozole tworzące się podczas wypalania i elektrorafinowania surówek miedziowo-niklowych,
• produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów,
• prace związane z narażeniem na pył drewna,
• prace związane z narażeniem na krzemionkę krystaliczną – frakcję respirabilną powstającą w trakcie pracy,
• prace związane z narażeniem przez skórę na działanie olejów mineralnych użytych wcześniej w silnikach spalinowych wewnętrznego spalania w celu smarowania i schładzania części ruchomych silnika,
• prace związane z narażeniem na spaliny emitowane z silników Diesla.

Podstawa prawna:

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz. U. z 2024 r., poz. 1126).

Załączniki:

• Obowiązujący od 28 lipca 2024 r. obowiązuje NOWY WZÓR FORMULARZA - Informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym” zamieszczonego w załączniku nr 2 do rozporządzenia;
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz. U. z 2024r., poz. 1126).