Dialog Społeczny

Rady Społeczno-Gospodarcze to instytucje, które na trwałe wpisały się w ustrój państw europejskich. Chociaż mają one przede wszystkim charakter konsultacyjny, opiniodawczy, odgrywają znaczną rolę w budowaniu porozumienia w kluczowych kwestiach dotyczących rozwoju społeczno-gospodarczego państwa, pomiędzy różnymi środowiskami i grupami społecznymi.

W składzie Rad mogą zasiadać przedstawiciele partnerów społecznych (związków zawodowych i organizacji pracodawców), innych grup społecznych (np. rolnicy, przedstawiciele wolnych zawodów, środowiska naukowego) i organizacji pozarządowych, a także przedstawiciele rządu. Za „kolebkę” instytucji o charakterze doradczym uznaje się Francję – pierwszą taką instytucją była Rada Handlową powołana przez Henryka IV (przełom XVI/XVII). W następnych stuleciach Francja wiodła prym w rozwoju tych instytucji. 

Po zakończeniu II Wojny Światowej, w krajach Europy Zachodniej nastąpił dynamiczny rozwój instytucji o charakterze doradczym – Rad Społeczno-Gospodarczych. W Europie Wschodniej natomiast pojawiły się one dopiero po przemianach ustrojowych związanych z upadkiem „Bloku Wschodniego”.

Powstała w 1946 roku we Francji Rada Ekonomiczna i Społeczna była pierwszą instytucją po II WŚ, która miała pełnić rolę doradczą w sprawach społecznych i gospodarczych. W 1948 roku w Belgii utworzono Krajową Radę Pracy. Dwa lata później w Holandii powołano Radę Społeczno-Ekonomiczną, zaś w 1952 roku powstała w Belgii Centralna Rada Gospodarcza. Ponadto, na podstawie Traktatu powołującego Europejską Wspólnotę Gospodarczą z dnia 25 marca 1957 roku, utworzono Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Wkrótce, w krajach Unii Europejskiej, powstały kolejne rady społeczno-gospodarcze lub instytucje o podobnych zadaniach: 1957 – Włochy: Krajowa Rada Gospodarki i Pracy; 1962 – Dania: Rada Gospodarcza; 1962 – Wielka Brytania: Krajowa Rada do Spraw Rozwoju Gospodarczego (istniała do 1992 roku); 1963 – Austria: Rada do Spraw Gospodarczych i Społecznych 1966 – Luksemburg: Rada Gospodarcza i Społeczna; 1973 – Irlandia: Krajowa Rada Gospodarcza i Społeczna; 1991 – Portugalia: Rada Gospodarcza i Społeczna; 1992 – Hiszpania: Rada Gospodarcza i Społeczna; 1994 – Grecja: Rada Gospodarczo-Społeczna (OKE); 1998 – Finlandia: Rada Gospodarcza.

W krajach Europy Środkowej i Wschodniej instytucje o charakterze konsultacyjnym lub konsultacyjno-negocjacyjnym zaczęły rozwijać się po 1990 roku, po wprowadzeniu demokratycznego ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. W ich skład wchodzili (i w niektórych przypadkach dalej wchodzą) przedstawiciele związków zawodowych, organizacji pracodawców i rządu.

Rady Społeczno-Gospodarcze funkcjonujące w krajach UE różnią się od siebie podstawami prawnymi, wielkością, sposobem wybierania / wyznaczania członków, składem, strukturą organizacyjną, zakresem kompetencji i formami działania.

Rady Społeczno-Gospodarcze mogą być powoływane na mocy ustawy np. Centralna Rada Gospodarcza i Krajowa Rada Pracy w Belgii, Rada Społeczno-Gospodarcza Republiki Bułgarii, Grecka Rada Społeczno-Gospodarcza, Rada Społeczno-Gospodarcza w Hiszpanii, Maltańska Rada ds. Rozwoju Społeczno-Gospodarczego. Są też przypadki, w których Rada Społeczno-Gospodarcza działa bez podstawy prawnej (np. Węgierska Rada Gospodarczo-Społeczna czy Austriacka Rada Społeczno-Gospodarcza). Mamy również przykład krajów – Rumunii czy Francji, które wpisały do swojej Konstytucji istnienie Rady Społeczno-Gospodarczej.

Należy zaznaczyć, że Rady Społeczno-Gospodarcze działają w oparciu o regulaminy, który m.in. określają skład, strukturę organizacyjną, czas trwania kadencji Rady, zakres zadań, sposób podejmowania decyzji.

Elementem, który różni Rady Społeczno-Gospodarcze w państwach UE to wielkość tych instytucji. Z jednej strony mamy Rady, których liczba członków przekracza 200, z drugiej zaś strony są takie, których skład osobowy wynosi zaledwie kilkanaście osób. Rady, które posiadają największą liczbę członków to: Rada Gospodarcza, Społeczna i Środowiskowa Republiki Francuskiej - 233. Poprzez przekształcenie Rady Gospodarczo-Społecznej w Radę Gospodarcza, Społeczną i Środowiskową oraz poprzez zwiększenie liczny spraw, którymi może się zajmować, zwiększono również liczbę członków Rady (33 nowych członków reprezentujących związki i fundacje środowiskowe). Krajowa Rady Gospodarki i Pracy we Włoszech - 121, Rada Społeczno-Gospodarcza Wielkiego Księstwa Luksemburga – 70, Rada Gospodarcza i Społeczna Portugalii – 66, Hiszpańska Rada Społeczno-Gospodarcza – 61. Do Rad o najmniejszej liczbie członków można zaliczyć Trójstronną Radę Republiki Litwy – max 15, Austriacką Radę Doradcza ds. Społeczno-gospodarczych – 21, a także Radę porozumienia społeczno-gospodarczego Republiki Czeskiej – 22.  

Porównując strukturę organizacyjną Rad Społeczno-Gospodarczych funkcjonujących w poszczególnych krajach UE możemy wskazać typową strukturę. Składa się ona z: Przewodniczącego / Prezesa, Prezydium / Zarząd, Sekretariatu, Komisji / Zespołów. Komisje czy Zespoły funkcjonujące w ramach Rad mogą mieć charakter stały bądź tymczasowy tj. powoływane do przeanalizowania, rozwiązania konkretnego problemu przygotowania projektów, jeżeli wymaga tego sytuacja.

Możemy przyjąć uproszczony podział Rad na dwie grupy, ze względu na skład:

• Rady, w których skład wchodzą przedstawiciele rządu, organizacji pracodawców, związków zawodowych i innych organizacji społecznych czy naukowych;
• Rady, które skupiają tylko przedstawicieli organizacji pracodawców i związków zawodowych i innych organizacji.

Państwa z Europy Środkowo-Wschodniej w większości zaliczają się do tej pierwszej grupy. Trójstronna Rada Republiki Litwy składa się z przedstawicieli związków zawodowych, organizacji zrzeszających pracodawców oraz rządu. Podobnie wygląda sytuacja na Słowacji, gdzie Rada na rzecz partnerstwa społeczno-gospodarczego Republiki Słowacji skupia przedstawicieli rządu, związków zawodowych i pracodawców. Czechy to kolejny kraj, w którym funkcjonuje Rada zrzeszająca przedstawicieli partnerów społecznych rząd. Nie wszystkie jednak kraje Europy Środkowo-Wschodniej możemy zaliczyć do tej grupy. W skład Węgierskiej Rady Społeczno-Gospodarczej wchodzą przedstawiciele krajowych związków zawodowych, organizacji pracodawców, izb, inwestorów, organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz przedstawiciele świata nauki. Rada ta forum, które jest niezależne od rządu (przedstawiciele rządu nie wchodzą w skład Rady, ale mogą brać udział w jej posiedzeniach).

Natomiast kraje Europy Zachodniej przede wszystkim prezentują model Rad bez przedstawicieli rządu. Dla przykładu Centralna Rada Gospodarcza w Belgii skupia przedstawicieli związków zawodowych i pracodawców sektora prywatnego, a także pracowników naukowych dobranych przez organizacje członkowskie. Natomiast w skład Greckiej Rady Społeczno-Gospodarczej wchodzą trzy grupy o identycznej liczbie członków. Pierwsza z tych grup reprezentuje pracodawców, druga pracowników, trzecia zaś przedstawicieli innych kategorii rolników, wykonawców wolnych zawodów, samorząd oraz konsumentów. Hiszpańska Rada Społeczno-Gospodarcza skupia przedstawicieli wybieranych przez najbardziej reprezentatywne organizacje związków zawodowych, przedstawicieli wybieranych przez najbardziej reprezentatywne organizacje zrzeszające pracodawców oraz przedstawicieli m.in. sektora rolniczego, organizacji rybołówstwa morskiego. Członkowie rządu mogą brać udział w sesjach, pod warunkiem, że odpowiednio wcześniej powiadomią o tym prezesa lub zostaną zaproszeni przez Radę. Mogą oni wygłaszać przemówienie przez zgromadzeniem (inni przedstawiciele władz oraz urzędnicy rządowi mogą również zostać zaproszeni lub upoważnieni do wzięcia udziału w sesji, w celu przekazania przez nich informacji lub odpowiedzi na pytania w kwestiach, za które są odpowiedzialni). Z kolei Austriacka Rada Doradcza ds. Społeczno-Gospodarczych składa się z przedstawicieli partnerów społecznych tj.: Federalna Izba Gospodarcza, Federalna Izba Pracy, Konfederacja Związków Zawodowych oraz Stały Komitet Prezesów Izb Rolniczych.

Zakres działania Rad Społeczno-Gospodarczych w poszczególnych krajach UE sprowadza się do szeroko ujętych kwestii społecznych, gospodarczych, finansowych i ochrony środowiska. Natomiast różnią się one od siebie kompetencjami, które obejmują sporządzanie badań i raportów, analizowanie i wydawanie opinii dokumentów rządowych, projektów ustaw, doradzanie przy ustalaniu strategii i polityki społeczno-gospodarczej kraju oraz przy łagodzeniu sporów pomiędzy partnerami społecznymi.

Interesującym przykładem jest Włoska Krajowa Rada Gospodarki i Pracy, która nie tylko sporządza raporty o ogólnych, sektorowych i lokalnych tendencjach na rynku pracy i bierze udział w procesie opracowywania ustawodawstwa UE oraz jego wdrażaniu, ale także posiada uprawnienia do składania projektów ustaw do Parlamentu Włoskiego. Jest to jeden z nielicznych przykładów nadania takiej kompetencji. Należy zaznaczyć, że Rady Społeczno-Gospodarcze mogą podejmować działania, zarówno na wniosek rządu, jego członków lub z własnej inicjatywy.

Podejmowanie decyzji w Radach Społeczno-Gospodarczych odbywa się w różny sposób. Na przykład na Litwie Rada przyjmuje decyzje w drodze konsensusu. Wszelkie bezsporne wnioski ze strony członków Rady są odnotowywane w odpowiedniej części protokołu dotyczącej danej decyzji. W przypadku nieosiągnięcia porozumienia rozbieżne opinie są uwzględniane w protokole z sesji. Rada może wyrazić zgodę na przeprowadzenie dodatkowych dyskusji w przypadku, gdy porozumienie nie zostało osiągnięte. Podobnie wygląda sytuacja w Rumunii, gdzie decyzje Sesji Plenarnej są przyjmowane w drodze konsensusu partnerów społecznych. Jednak w przypadku nieosiągnięcia konsensusu decyzje są poddawane pod głosowanie i przyjmowane większością trzech czwartych członków Rady Społeczno-Gospodarczej obecnych na posiedzeniu. W Słowenii swoich reprezentantów w Radzie oddzielnie wybierają partnerzy społeczni i rząd.

Jak już zostało wspomniane Rady Społeczno-Gospodarcze funkcjonujące w krajach UE można podzielić na te, w których skład wchodzą przedstawiciele partnerów społecznych oraz rządu, oraz te, które, skupiają wyłącznie przedstawicieli partnerów społecznych. Dla tej pierwszej grupy charakterystyczne jest m.in. to, że są finansowane z budżetu danego państwa i to rząd dba o odpowiednie warunki ich funkcjonowania. Na przykład, administracja Rady Słowenii jest prowadzona przez rząd, a konkretnie przez sekretariat generalny, który upewnia się także, czy zagwarantowane zostały odpowiednie warunki pracy i niezbędne wsparcie techniczne. Fundusze na działanie pochodzą z budżetu państwa i są przydzielane przez rząd. Innym przykładem jest Sekretariat Trójstronnej Rady Republiki Litwy, który jest klasyfikowany jako jednostka budżetowa w ramach Ministerstwa Zabezpieczenia Społecznego i Pracy. Funkcjonowanie Sekretariatu jest finansowane z budżetu państwa. Taki sam model finansowania występuje również w Bułgarii.

Natomiast Rady Społeczno-Gospodarcze zrzeszające tylko przedstawicieli partnerów społecznych zazwyczaj mają swoje budżety. Jako przykład może nam posłużyć Holenderska Rada Społeczno-Gospodarcza (SER), która jest instytucją niezależną od rządu i jest finansowana ze środków sektora prywatnego (ministrowie biorą udział we wszystkich posiedzeniach SER oraz w większości niejawnych posiedzeń komisji i grup roboczych jako obserwatorzy). Interesującym jest to, że z argumentów wysuwanych przez SER korzysta również parlament w swojej debacie z rządem. Również Centralna Rada Gospodarcza w Belgii jest instytucją, której funkcjonowanie opiera się na środkach własnych.

Kolejnym interesującym przykładem jest Austriacka Rada Doradcza ds. Społeczno-Gospodarczych. Ze względu na jej nieformalną strukturę nie posiada ona wiążącego, spisanego regulaminu, nie ma także własnej siedziby i budżetu (pochodzi on po 1/3 od zrzeszonych organizacji). Zasady będące de facto regulaminem Rady, zostały wypracowane z czasem, w oparciu o precedensy, jednakże nie są one prawnie wiążące. Zasadniczo mandat członków jest nieograniczony pod względem czasowym, natomiast może zostać w każdej chwili cofnięty przez organizację, do której należą.

Wybór na członków Rad Społeczno-Gospodarczych może odbywać się w różny sposób. Zarówno przez same organizacje tworzące daną Radę, jak i przy udziale władz państwowych. Do Greckiej Rady Społeczno-Gospodarcza członkowie są wybierani przez same podmioty reprezentujące pracodawców, pracowników oraz przedstawicieli innych kategorii (m.in. rolnicy). Z kolei w Belgii członkowie Centralnej Rady Gospodarczej są wyznaczani przez organizacje społeczne, ale jego władze już przez organ państwowy. Po konsultacji z Radą to Król wyznacza Przewodniczącego. W Hiszpanii rząd wyznacza członków Rady, którzy wcześniej zostali wybrani przez organizacje partnerów społecznych.

Ścieżka wyboru do poszczególnych organów Rad jest niejednokrotnie determinowana przez ustrój danego państwa. Na przykład do Rady Społeczno-Gospodarczej Wielkiego Księstwa Luksemburga przedstawiciele pracodawców i pracowników są wybierani przez Radę Ministrów, korzystając z rekomendacji najbardziej reprezentatywnych organizacji zawodowych. Natomiast Przewodniczący i dwoje wiceprzewodniczących są wybierani przez Wielkiego Księcia, po konsultacji z Radą. We Włoszech,  część członków Krajowej Rady Gospodarki i Pracy wyznaczanych jest m.in. przez Prezydenta Republiki i Premiera. Prezydent Włoch wyznacza Przewodniczącego Rady. W Bułgarii Przewodniczący jest wybierany przez Parlament na wniosek Rady Ministrów oraz po wcześniejszym uzgodnieniu tego wniosku z grupami, które są reprezentowane w Radzie.

Warto odnotować, że Rady, które powstały w Europie Zachodniej, wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym na świecie, poszerzały zakres swoich kompetencji. Najlepszym tego przykładem jest Francja. Do obszarów, którymi zajmowała się Rada Gospodarczo-Społeczna Republiki Francuskiej dodano kwestie ochrony środowiska i w 2008 r. przekształcono ją w Radę Gospodarczą, Społeczną i Środowiskową. W krajach Europy Wschodniej również można dostrzec dostosowywanie się Rad Społeczno-Gospodarczych do zmieniającej się rzeczywistości.