Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia im. W. Żeleńskiego w Krakowie

Władysław Żeleński

kompozytor, pedagog, organizator życia muzycznego, pianista, dyrygent, recenzent

 

Życie rodzinne

Władysław Żeleński urodził się 6 lipca 1837 roku w Grodkowicach pod Krakowem. Był drugim synem Marcjana - właściciela ziemskiego i Kamili z Russockich. Dwukrotnie żonaty, po raz pierwszy na ślubnym kobiercu stanął w kwietniu 1872 roku. Jego wybranką była Wanda Grabowska. Związek małżeński trwał prawie 32 lata. Zakończyła go śmierć Wandy w 1904 roku. Towarzyszką ostatnich lat życia kompozytora była Tekla z Symonowiczów, z którą związał się Żeleński w 1907 roku. Z pierwszego związku przyszło na świat trzech synów: Stanisław Gabriel, Tadeusz (wybitny polski literat, znany pod pseudonimem Boy) i Edward. Władysław Żeleński zmarł 23 stycznia 1921 roku w Krakowie. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim.

Talent muzyczny i edukacja

Żeleński pochodził z rodziny z tradycjami muzycznymi. Jego talent dostrzeżono we wczesnym dzieciństwie. Pierwsze lekcje muzyki pobierał Żeleński po przybyciu do Krakowa. Jego nauczycielem fortepianu został wówczas Kazimierz Wojciechowski. Następnie, umiejętności pianistyczne chłopca doskonalił Jan Germasz. Równolegle lekcji śpiewu i kompozycji udzielał Żeleńskiemu Franciszek Mirecki - jedna z najważniejszych postaci krakowskiego świata muzycznego tamtych czasów. Kolejnym etapem muzycznej edukacji Żeleńskiego była Praga (1859). Uczestniczył tam w zajęciach wybitnego pianisty Aleksandra Dreyschocka oraz lekcjach kompozycji i gry na organach Józefa Krejciego - znakomitego pedagoga i dyrektora praskiego konserwatorium. W celu uzupełnienia swego muzycznego wykształcenia udał się Żeleński w 1866 roku do Paryża. Pobierał tam nauki u Napoleona Henryka Rebera i Bertolda Damckego. Wykształcenie ogólne zdobywał Żeleński m.in. jako uczeń gimnazjum św. Anny w Krakowie. Na żądanie matki po jego ukończeniu w 1857 roku rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Ich uwieńczeniem było uzyskanie tytułu doktora filozofii na uniwersytecie w Pradze.

Kompozytor

Żeleński zaczął komponować już jako uczeń krakowskiego gimnazjum. Powstały wtedy dwa kwartety smyczkowe, jedno trio na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, a także Uwertura na orkiestrę. Ta ostatnia została zaprezentowana na koncercie, który odbył się 29 lipca 1857 roku w Collegium Minus Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Gołębiej. Był to podwójny debiut Żeleńskiego: kompozytorski i dyrygencki. Uwertura zyskała przychylność zarówno publiczności jak i recenzentów muzycznych. Następne lata przyniosły kolejne kompozycje i koncerty. Katalog dzieł Żeleńskiego obejmuje m.in. 2 symfonie, uwerturę charakterystyczną na wielką orkiestrę pt. W Tatrach, szereg kompozycji kameralnych tj. 4 kwartety smyczkowe, 2 sonaty na skrzypce i fortepian oraz liczne kompozycje na fortepian solo. W 1903 roku powstał Koncert fortepianowy Es-dur op. 60, którego rękopis znajduje się w posiadaniu PSM II st. w Krakowie. Wśród dzieł wokalno-instrumentalnych na uwagę zasługują 4 opery: Konrad Wallenrod wg poematu Adama Mickiewicza, Goplana wg Balladyny Juliusza Słowackiego, Stara baśń wg powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego i opera Janek, której treść nie została oparta na żadnym pierwowzorze literackim lecz na historii z życia górali tatrzańskich. Żeleński był również autorem wielu pieśni na głos z fortepianem do tekstów poetów polskich. To one, ze względu na śpiewne melodie, oryginalność języka muzycznego i obecność pierwiastków narodowych, docierały do najszerszej grupy odbiorców. Żeleński uważał zawód kompozytora za posłannictwo. Dał temu wyraz w przemówieniu wygłoszonym na uroczystości czterdziestolecia działalności artystycznej (Kraków, grudzień 1897), kiedy powiedział „poświęciłem swą twórczość dla swego Narodu”. Był jednym z głównych przedstawicieli neoromantyzmu w muzyce polskiej. Jego twórczość jest syntezą tradycji muzyki klasycznej i pierwiastków narodowych. Oceniając dorobek twórczy tego kompozytora należy zwrócić uwagę na kontekst historyczny jego działalności. Urodzony jeszcze za życia Fryderyka Chopina i Karola Lipińskiego, współczesny Stanisławowi Moniuszce i Henrykowi Wieniawskiemu poświęcił się głównie kompozycjom kameralnym i orkiestrowym, znacznie wzbogacając skromnie reprezentowany ówcześnie repertuar na taką właśnie obsadę. Autor monografii Żeleńskiego, Zdzisław Jachimecki widział w Żeleńskim „ogniwo” łączące epokę Moniuszki z pokoleniem Ignacego Paderewskiego i kompozytorów „Młodej Polski”. W XX wieku nieco zapomniany i krytykowany za zbytni akademizm, jest obecnie coraz częściej doceniany za mistrzostwo kontrapunktyczne i narodowy charakter swojej muzyki. Do repertuaru koncertowego na stałe weszła uwertura W Tatrach, która stała się „muzyczną wizytówką” Żeleńskiego.

Pedagog

Obok kompozycji, drugą, równie ważną dziedziną aktywności Żeleńskiego była praca pedagogiczna. W 1872 roku, po śmierci Stanisława Moniuszki objął stanowisko profesora harmonii w Konserwatorium Warszawskim. Od 1881 roku aż do śmierci piastował funkcję dyrektora Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. W kontaktach z uczniami był szorstki i wymagający. Z natury porywczy i despotyczny, budził strach i szacunek. Nie pozwalał na eksperymenty. Dbał o wierność regułom kontrapunktu i harmonii. W 1912 roku w dowód uznania zasług Żeleńskiego dla krzewienia i rozwijania kultury muzycznej w Krakowie nadano mu honorowe obywatelstwo miasta. Miłość do sztuki i miłość do ojczyzny leżały u podstaw wszelkiej jego działalności.

Bibliografia

Jachimecki Zdzisław, Władysław Żeleński, Kraków, PWM, 1987.

Przybylski Tadeusz, Z dziejów nauczania muzyki w Krakowie. Od czasów średniowiecza do czasów współczesnych, Kraków, Musica Iagellonica, 1994.

Reiss Józef, Almanach muzyczny Krakowa. 1780-1914, t. I, Kraków, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 1939.

Reiss Józef, Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, Kraków, PWM, 1958.

Żeleński Władysław w: Encyklopedia muzyki, red. Andrzej Chodkowski, Warszawa, PWN, 1995.

opracowała: Romana Zaitz