Rzeki pełne życia - renaturyzacja w praktyce
08.10.2025
Wzdłuż malowniczej Pilicy dzieje się coś wyjątkowego. Dzięki dofinansowaniu ze środków unijnych rzeka Pilica odzyskuje swój naturalny charakter, a wraz z nią - całe otaczające ją środowisko. To nie tylko dobra wiadomość dla przyrody, ale także dla rolników, mieszkańców i turystów. Czym właściwie jest renaturyzacja rzek i dlaczego warto o niej mówić?
W piątym odcinku podcastu „PoWody do rozmowy – prostym językiem o gospodarce wodnej”, głos w tej sprawie zabrali Monika Kłosowicz z Wydziału Renaturyzacji i Innowacji w Wodach Polskich oraz Mariusz Biernacki, kierownik projektu LIFE Pilica.
https://open.spotify.com/episode/5QErijUbyRdIlREd4XkSYN
Renaturyzacja – zwrot ku naturze z korzyścią dla człowieka
Poprzez przywracanie naturalnych mechanizmów rzekom, renaturyzacja poprawia jakość wód, zwiększa retencję, czyli zdolność zatrzymywania wody oraz ogranicza skutki ekstremalnych zjawisk – powodzi i susz. Naturalna dolina rzeczna działa jak gąbka – wchłania wodę podczas opadów, a oddaje ją w czasie suszy. Dzięki temu zmniejsza się również ryzyko powodzi i poprawia dostępność wody w okresach suchych. To naturalna regulacja wspierająca zrównoważoną gospodarkę wodną.
Renaturyzacja to proces przywracania rzekom i ich dolinom naturalnych cech, utraconych wskutek wieloletniej ingerencji człowieka. Obejmuje nie tylko samo koryto rzeki, lecz także całą dolinę – tereny zalewowe, starorzecza oraz naturalną roślinność. Jej celem jest odtworzenie procesów przyrodniczych, takich jak meandrowanie, samooczyszczanie wód czy zatrzymywanie wody w krajobrazie.
Renaturyzacja przynosi korzyści nie tylko środowisku. Dla rolników oznacza stabilniejsze warunki upraw, a dla mieszkańców – większe bezpieczeństwo. Zyskuje również turystyka. Zrenaturyzowane rzeki stają się atrakcyjne dla kajakarzy, wędrowców i miłośników przyrody. Powracają ptaki, płazy, owady, a cały ekosystem zaczyna znów tętnić życiem.
Dlaczego rzeki potrzebują naszej pomocy?
Historia ingerencji człowieka w doliny rzeczne sięga wieków. Już w XII wieku zakony cystersów prowadziły działania melioracyjne, a w XVI wieku Olędrzy – osadnicy z Niderlandów – przekształcali tereny zalewowe, by móc je użytkować rolniczo. Po II wojnie światowej melioracja stała się powszechnym narzędziem przekształcania krajobrazu pod kątem produkcji rolnej.
Melioracja to proces regulowania stosunków wodnych na określonym obszarze, mający na celu zapewnienie odpowiedniego nawodnienia dla upraw. Dzięki zastosowaniu urządzeń melioracyjnych możliwe jest zarówno odprowadzanie nadmiaru wody, jak i zatrzymywanie jej w czasie suszy. W przeszłości zbyt intensywne działania hydrotechniczne, skoncentrowane wyłącznie na odwadnianiu, często prowadziły do zaniku naturalnych funkcji rzek.
Przez dekady rzeki były przekształcane – prostowano ich koryta, budowano wały, prowadzono melioracje. Wszystko po to, by dostosować je do potrzeb rolnictwa, energetyki czy osadnictwa. Niestety, te działania często prowadziły do degradacji środowiska wodnego. Dziś coraz częściej dostrzegamy, że to właśnie przyroda powinna być głównym „użytkownikiem” rzek – i to ona wymaga naszej troski.
Renaturyzacja – nie zawsze i nie wszędzie
W teorii można by powiedzieć, że każdą rzekę da się „przywrócić naturze”, jednak w praktyce sprawa jest znacznie bardziej złożona. Rzeki przepływają przez różnorodne tereny – miejskie, rolnicze, przemysłowe – z których każdy ma swoje ograniczenia. W miastach brakuje przestrzeni, a na obszarach rolniczych funkcjonują budowle hydrotechniczne, niezbędne do prowadzenia upraw. Dlatego decyzje o renaturyzacji muszą być dobrze przemyślane.
Choć renaturyzacja kojarzy się z „powrotem do natury”, często wymaga konkretnych inwestycji. Czasem możliwe jest całkowite usunięcie przeszkód, innym razem konieczna okazuje się budowa infrastruktury – np. przepławek dla ryb (specjalnych konstrukcji umożliwiających swobodne przemieszczanie się rybom i innym organizmom wodnym), kanałów omijających zapory czy połączeń koryta rzeki ze starorzeczami (dawnymi odcinkami rzeki, które zostały odcięte). Ważne jest, aby uwzględniać potrzeby wszystkich użytkowników wód – zarówno ludzi, jak i przyrody.
Renaturyzacja nie oznacza powrotu do stanu sprzed wieków za wszelką cenę – chodzi o to, by rzeka wyglądała naturalnie i pełniła swoje funkcje ekologiczne, nawet jeśli niektóre zmiany są kompromisem między naturą a człowiekiem.
Program LIFE – unijne wsparcie dla środowiska
Program LIFE to jedyny instrument finansowy Unii Europejskiej w całości poświęcony ochronie środowiska i klimatu. Wspiera projekty przeciwdziałające negatywnym skutkom działalności człowieka, od zanieczyszczenia wód po zmiany klimatyczne.
Dzięki programowi LIFE możliwa jest realizacja projektów skupionych na ochronie siedlisk, gatunków wodnych oraz poprawie jakości wód. Ważnym elementem jest innowacyjność – wiele przedsięwzięć powstaje w ramach konsorcjów, które łączą instytucje naukowe, organizacje pozarządowe i administrację publiczną. Taka współpraca umożliwia tworzenie rozwiązań dostosowanych do lokalnych uwarunkowań.
LIFE Pilica – jak chronić zlewnię rzeki na obszarze 9 tys. kilometrów kwadratowych
Jednym z przykładów skutecznego wykorzystania programu LIFE jest projekt LIFE Pilica, obejmujący rozległy obszar – niemal 9 tys. km2. To teren zlewni Pilicy, która jest największym lewobrzeżnym dopływem Wisły. Projekt opiera się na Planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły – jednym z najważniejszych dokumentów planistycznych w polskiej gospodarce wodnej. Jego celem jest poprawa stanu środowiska w całej zlewni przez działania, które wspierają naturalne procesy wodne, chronią siedliska i gatunki oraz zwiększają retencję.
Zlewnia to obszar, z którego wody opadowe i gruntowe spływają do jednej rzeki lub jeziora. Można ją sobie wyobrazić jak wielką miskę – wszystko, co do niej wpadnie, trafia do jednego punktu. W przypadku Pilicy tym punktem jest właśnie ta rzeka, a cały teren wokół niej – to jej zlewnia.
LIFE Pilica pokazuje, jak kompleksowe podejście może przynieść korzyści zarówno przyrodzie, jak i lokalnym społecznościom. Realizowane działania obejmują:
- przywracanie ciągłości cieków wodnych, czyli umożliwienie swobodnego przepływu wody i migracji organizmów,
- ograniczanie wpływu ścieków na jakość wód – w 33 gminach wdrożono aplikację do ewidencji ścieków, która pomaga kontrolować ich przepływ od gospodarstw domowych do oczyszczalni,
- adaptację do zmian klimatu – w pięciu miastach opracowano i wdrożono plany retencjonowania wody, np. przy szkołach czy drogach,
- edukację rolników – eksperci prowadzą szkolenia z zakresu gospodarki nawozowej, pokazując, że odpowiednie planowanie to nie tylko korzyść dla środowiska, ale też oszczędność dla gospodarstw,
- zwiększanie zdolności gleby do magazynowania wody – przez odpowiednie zabiegi agrotechniczne, rolnicy mogą poprawić strukturę gleby i zatrzymać więcej wody na polach.
W projekcie wykorzystywane są nowoczesne technologie, takie jak rośliny oczyszczające wody opadowe czy ekologiczne rozwiązania łączące technikę z przyrodą. W ramach LIFE Pilica realizowane są również działania inwestycyjne, ale obok nich prowadzone są także prostsze, tzw. „miękkie” działania – np. sadzenie drzew wzdłuż rzek, które w przyszłości mogą wspierać naturalne kształtowanie koryta.
Dzięki współpracy wielu instytucji możliwe jest wdrażanie rozwiązań skutecznych i dostosowanych do lokalnych warunków. Kluczową rolę w realizacji projektu odgrywa współpraca Wód Polskich z samorządami – na obszarze zlewni Pilicy znajdują się aż 93 gminy położone na terenie 5 województw.
Jednym z filarów projektu jest edukacja – zarówno rolników, jak i lokalnych społeczności. Eksperci uczestniczą w wydarzeniach takich jak sprzątanie rzek, prowadzą warsztaty i szkolenia. Dzięki takim działaniom mieszkańcy lepiej rozumieją, jak ich codzienne decyzje wpływają na stan środowiska wodnego.
Co każdy z nas może zrobić dla rzek?
Renaturyzacja to nie tylko duże inwestycje – to także codzienne decyzje, które podejmujemy jako obywatele. Każdy z nas może włączać się w lokalne inicjatywy, takie jak sprzątanie rzek, sadzenie drzew czy udział w konsultacjach społecznych dotyczących planów zagospodarowania przestrzennego. Każdy z nas może też świadomie korzystać z przyrody, czyli przede wszystkim nie zaśmiecać otoczenia oraz nie dewastować cennych przyrodniczo terenów. Rolnicy mogą pozostawić tereny zalewowe nad rzekami naturze, co przyniesie korzyści zarówno środowiskowe, jak i ekonomiczne. Turyści powinni zwracać uwagę na wpływ swojej aktywności na środowisko. Czasem warto zrezygnować z chwilowej wygody, by nie szkodzić delikatnym ekosystemom.
Renaturyzacja to nie tylko troska o przyrodę – to inwestycja w naszą wspólną przyszłość. Korzyści odczuwają wszyscy: rolnicy, mieszkańcy, samorządy i turyści. Dzięki takim działaniom możemy przeciwdziałać skutkom suszy i powodzi, poprawiać jakość wód oraz prowadzić zrównoważoną gospodarkę wodną.
