Rys historyczny
Historia nieodpłatnej pomocy prawnej jest tak dawna jak historia prawników, ale nie tak dawna jak historia samego prawa. Prawo pojawiło się wówczas, gdy rozwój społeczny doprowadził do powstania organizacji państwowej. Początkowo panowało prawo zwyczajowe, które miało charakter niesformalizowany. Za jeden z najstarszych przykładów prawa pisanego, skodyfikowanego uznawany jest kodeks Hammurabiego - powstał prawdopodobnie ponad trzy i pół tysiąca lat temu. Pomimo dalszego rozwoju prawa w pisanej formie ludzie długo musieli radzić sobie bez prawników. O sukcesach w kolejnych procesach decydowały indywidualne zdolności oratorskie lub umiejętności pozamerytoryczne.
Chociaż to starożytni Grecy stworzyli podstawowe dla cywilizacji zachodniej koncepcje państwa, polityki, sprawiedliwości czy rządów prawa, i już greccy sofiści (V i IV wiek p.n.e.) dostrzegali społeczną rolę, jaką pełnią mówcy występujący w imieniu ludu lub broniący własnych przekonań, to właściwej genezy powstania zawodów prawniczych należy dopatrywać się dopiero w starożytnym Rzymie. Współczesne zawody adwokata i radcy prawnego wywodzą się z rzymskich zawodów: advocatus i cognitor.
Advocatus był pełnomocnikiem strony procesowej. Zawód ten polegał na udzielaniu porad dotyczących prawa i pomocy w toku postępowania zarówno przed sądami cywilnymi, jak i karnymi.
Wydawałoby się naturalnym, że najpierw pojawia się zawód, a następnie sposób jego wykonywania w formie nieodpłatnej. Współcześnie kojarzymy adwokatów jako wysoko opłacanych profesjonalistów, którzy od czasu do czasu pracują nieodpłatnie, społecznie. Tymczasem pomoc prawna na początku ukształtowała się właśnie jako usługa bezpłatna. Po pewnym czasie zadowolony klient decydował się uiszczać dobrowolną zapłatę. Wreszcie profesjonalizacja usług spowodowała, że prawnicy zdecydowali się co do zasady pracować za wynagrodzeniem.
Z łaciny pochodzi stosowany również współcześnie zwrot pro bono (pro bono publico czyli „dla dobra publicznego”). Określenie to oznacza usługi profesjonalne wykonywane dobrowolnie i bezpłatnie, w interesie publicznym.
Modelowy przykładem funkcjonowania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej jest legal aid (pomoc prawna) z Wielkiej Brytanii. Zapewnia on świadczenie pomocy na poziomie lokalnym oraz państwowym, zarówno na etapie przedsądowym jak i sądowym. Jego filarami są organizacje pozarządowe, których działalność finansowana jest przez państwo.
W Polsce do 2015 r. nieodpłatna pomoc prawna zapewniana była przez szereg prywatnych inicjatyw, głównie samych prawników działających pro bono, ale również biura poselskie i senatorskie. Na podobnej idei osadziły się studenckie kliniki prawa. Od 1 października 1997 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczęła działalność pierwsza w Polsce Uniwersytecka Poradnia Prawna. Kolejne tego typu inicjatywy zostały zrzeszone w ramach Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych.
Wreszcie za uzasadnione zostało stworzenie uniwersalnego systemu bezpłatnych porad prawnych oraz poradnictwa obywatelskiego dla osób, które z uwagi na swój status materialny lub sytuację życiową nie mają możliwości uzyskania odpłatnej pomocy prawnej. Efektem tego było uchwalenie ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie oraz edukacji prawnej. To pierwsza w Polsce regulacja prawna, która określiła organizację systemu nieodpłatnej pomocy oraz główne zasady jej udzielania.
Ustawa z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2018 poz. 1467) wprowadził do systemu nieodpłatnej pomocy nieodpłatne poradnictwo obywatelskie oraz nieodpłatną mediację. Prawie dwa lata później Ustawą z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz. U. 2020 poz. 875) udostępniono wszystkim obywatelom możliwość korzystania z porad nieodpłatnej pomocy w czasie pandemii w trybie zdalnym, czyli przy użyciu środków komunikowania się na odległość tj. telefon lub komunikator internetowy (np. Skype lub Teams).