Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w m. st. Warszawie

Szczepionki to jedno z największych odkryć w historii medycyny. Dzięki nim udało się niemal całkowicie wyeliminować niektóre choroby zakaźne, a wiele innych przestało stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia.

Działanie szczepionek czyli co, jak i dlaczego?

Kiedy organizm po raz pierwszy styka się z obcym drobnoustrojem, uruchamia skomplikowany mechanizm obronny polegający m.in. na wytworzeniu przeciwciał. Proces ten trwa kilka dni, jednak przy szybko rozwijającej się chorobie czas ten może być zbyt długi, a szerzące się zakażenie może powodować powikłania zagrażające zdrowiu i życiu. Na przygotowanie układu odpornościowego do walki z konkretnym patogenem pozwalają szczepienia ochronne. Dzięki nim organizm dużo wcześniej uczy się rozpoznawać zagrożenie i reagować na nie, nie wywołując przy tym samej choroby lub powodując jej łagodny przebieg. Komórki odpornościowe nie tylko produkują przeciwciała, lecz także tworzą tzw. pamięć immunologiczną, co pozwala w przyszłości szybko i skutecznie zwalczyć realne zagrożenie.

Rodzaje szczepionek

Można zaszczepić się szczepionką jednoskładnikową (monowalentną), która chroni tylko przed jedną chorobą lub szczepionką wieloskładnikową (poliwalentną), która chroni przed kilkoma chorobami. Dzięki nim wystarczy jedno szczepienie zamiast kilku osobnych, przykładem jest szczepionka 6 w 1, która zabezpiecza przed sześcioma różnymi chorobami.

Szczepionki można podzielić na te, które zawierają żywe, ale osłabione drobnoustroje. Dzięki czemu nie wywołują choroby, a uczą organizm jak się przed nią bronić. Dają silną i długotrwałą odporność, ale mogą powodować mocniejsze reakcje po szczepieniu. Przykładem jest szczepionka BCG przeciw gruźlicy, szczepionka MMR przeciw odrze, śwince, różyczce oraz donosowa szczepionka przeciw grypie. Drugim rodzajem szczepionek są szczepionki zabite (inaktywowane). Zawierają one drobnoustroje, które zostały zabite lub ich oczyszczone fragmenty. Są bezpieczne także dla osób z osłabioną odpornością. Do tej grupy należą m.in. szczepionki DTP (błonica, tężec, krztusiec), IPV (poliomyelitis), Hib (haemophilus influenzae typu b).

Szczepionki to bezpieczne i dokładnie przebadane preparaty, które przygotowują układ odpornościowy do walki z konkretnym patogenem. Można je podawać na różne sposoby: doustnie, domięśniowo, podskórnie lub śródskórnie.

Czy szczepionki są bezpieczne?

Zanim szczepionka zostanie dopuszczona do użytku musi przejść długą i dokładną drogę badań. Najpierw sprawdza się ją w badaniach laboratoryjnych i na zwierzętach. Potem prowadzi się badania kliniczne na ochotnikach – w kilku fazach. Dopiero, gdy wszystkie testy potwierdzą jej jakość, szczepionka może zostać zarejestrowana i dopuszczona na rynek. Dzięki temu mamy pewność, że szczepionka jest skuteczna i bezpieczna.

Dawno, dawno temu…

Pierwsze próby zabiegów medycznych przypominających szczepienia (wariolizacji) stosowano w Indiach i Chinach w XVI wieku. Miały one na celu uodparnianie ludności przeciwko ospie prawdziwej – chorobie, która już w 400 r. n.e. występowała w Indiach. Możliwości przemieszczania się na duże odległości spowodowała, że została ona zawleczona do Chin, Turcji, a w 581 r. pojawiła się w Europie. Wariolizacja polegała na wprowadzaniu do organizmu zdrowego pacjenta materiału zakaźnego  pobranego od osób przechodzących ospę w sposób łagodny. Metoda ta obarczona była wysokim ryzykiem i często doprowadzała do śmierci, a nawet do wybuchu epidemii. Przełom nastąpił w 1796 r., kiedy angielski lekarz Edward Jenner zauważył, że osoby, które przeszły ospę krowią (krowiankę), nie chorowały na ospę prawdziwą. Jenner, aby potwierdzić teorię, podał ośmioletniemu chłopcu materiał zakaźny z ospy krowiej. Chłopiec przechorował krowiankę, po czym lekarz zaszczepił go materiałem zakaźnym ospy prawdziwej. Dziecko nie zachorowało, co stało się dowodem skuteczności nowej metody ochrony, nazwanej szczepieniem.

Ostatni naturalny przypadek tej choroby odnotowano w 1977 roku. Z kolei w 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła, że ospa prawdziwa, będąca jedną z największych plag ludzkości na przestrzeni wieków, została całkowicie wyeliminowana (eradykowana) dzięki szczepionce opracowanej przez Edwarda Jennera.

Ponadto XIX i XX w. to okres najintensywniejszego rozwoju wakcynologii. Stworzono szczepionki przeciwko wielu chorobom zakaźnym, m.in. wściekliźnie, gruźlicy, błonicy, krztuścowi, tężcowi, polio, odrze, śwince, różyczce, ospie wietrznej, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B, durowi brzusznemu, grypie oraz pneumokokom. Opracowano programy szczepień ochronnych, których wprowadzenie w większości krajów świata doprowadziło do zahamowania zachorowań na choroby zakaźne. Programy szczepień do dzisiaj są jednym z najważniejszych filarów ochrony zdrowia publicznego.

Szczepienia dziś…

Choroby zakaźne były jedną z głównych przyczyn zgonów wśród dzieci na całym świecie. Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciw odrze w Polsce na tę chorobę zapadały prawie wszystkie dzieci. Ponadto epidemie pojawiały się regularnie, co 2-3 lata. W tym okresie umierało 200-300 dzieci, a ciężkie powikłania wymagały długotrwałej hospitalizacji. W 1973 roku liczba zachorowań wynosiła 196 109, natomiast w 2024 roku spadła do 272. W przypadku błonicy przed wprowadzeniem szczepień ochronnych liczba zachorowań w 1952 roku wynosiła 40 654, a w 2024 roku odnotowano 1 przypadek.  Ogromne postępy osiągnięto również w walce z polio. Na chorobę Heinego – Medina tzw. nagminne porażenie dziecięce wywoływane przez wirusa polio w roku 1958 zachorowało 6 090 osób, a w roku 2024 w Polsce całkowicie wyeliminowano tę chorobę. 

Dzięki szczepieniom udało się znacznie zmniejszyć liczbę zachorowań i uratować miliony ludzi. Współczesna medycyna pokazuje że, szczepienia są jednym z najskuteczniejszych sposobów ochrony przed chorobami zakaźnymi, czy powikłaniami takimi jak zapalenie mózgu, uszkodzenie układu nerwowego, trwała niepełnosprawności, a nawet śmierć.

Kalendarze szczepień

Choć szczepienia, najczęściej kojarzone z dziećmi, są ważne na każdym etapie życia. Zostały opracowane również kalendarze szczepień dla dorosłych, seniorów, kobiet w ciąży, czy pacjentów z różnymi schorzeniami np. zaburzeniami odporności, chorobami układu oddechowego, cukrzycą, czy zakażonych HIV. Ich zakres i terminy reguluje kalendarz szczepień ochronnych, który co roku aktualizuje Główny Inspektorat Sanitarny i Ministerstwo Zdrowia.

W pierwszych latach życia układ odpornościowy dziecka dopiero się rozwija dlatego, aby zapewnić mu wsparcie, tak ważne jest wykonanie w tym okresie szczepień obowiązkowych i zalecanych.

Do szczepień obowiązkowych należą szczepienia przeciw:

• gruźlicy (BCG)
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B)
• błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP)
• poliomyelitis (IPV)
• Haemophilus influenzae typu B (Hib)
• pneumokokom
• odrze, śwince i różyczce (MMR)
• rotawirusom

Do szczepień zalecanych należą szczepienia przeciw:

• meningokokom
• ospie wietrznej
• grypie
• human Papillomavirus (HPV)
• COVID-19
• kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM)
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu WZW A

Należy również pamiętać, że w okresie dorastania niektóre szczepienia wymagają dawek  przypominających, podtrzymujących odporność. W kalendarzu szczepień dla młodzieży znajdują się m.in.

• dawka przypominająca w 14 r. ż.  Tdap  (błonica, tężec, krztusiec),
• szczepienie przeciwko HPV (zalecane, refundowane dla dzieci 9–14 lat),
• szczepienie przeciwko tężcowi i błonicy w 19 r.ż. (Tdap), ewentualne uzupełnienia wcześniejszych dawek, jeśli zostały pominięte

Szczepienia dawką przypominającą dotyczą także osób dorosłych. Odporność po niektórych szczepieniach wykonanych w dzieciństwie z czasem maleje, dlatego niezbędne są dawki przypominające:

• co 10 lat dawka przypominająca przeciw błonicy tężcowi i krztuścowi (Tdap), szczególnie ważne dla osób mających kontakt z niemowlętami,
• szczepienie przeciw grypie – coroczne, zwłaszcza dla osób starszych i przewlekle chorych,
• szczepienie przeciw COVID-19 – zgodnie z zaleceniami,
• przeciw pneumokokom i półpaścowi – zalecane dla osób 65+,
• przeciw WZW A i B – dla podróżujących, pracowników ochrony zdrowia i innych grup ryzyka,
• szczepienia w medycynie podróży (szczepienia obowiązkowe i zalecane).

Dlaczego szczepienia są ważne?

Szczepienia są ważne nie tylko dlatego, że chronią jednostkę – ich siła tkwi także w odporności populacyjnej (zbiorowiskowej). Jeśli większość społeczeństwa jest zaszczepiona, choroby zakaźne mają mniejsze szanse się rozprzestrzeniać. W dobie globalnych podróży i migracji, utrzymywanie wysokiego odsetka osób zaszczepionych, zmniejsza ryzyko rozprzestrzeniania się choroby, a więc i wybuchu epidemii. Dzięki odporności populacyjnej chroni się również tych, którzy nie mogą być zaszczepieni ponieważ są za mali na szczepienie (niemowlęta) lub chorują przewlekle np. osoby z osłabionym układem odpornościowym. Dzięki szczepieniom ochronnym możemy zadbać o zdrowie nasze oraz naszych bliskich.