Michał Czaykowski - Mehmed Sadık Paşa
04.06.2020
Michał Czaykowski, znany również jako Mehmed Sadyk Pasza, był bez wątpienia jedną z najbarwniejszych postaci należących do polskiej emigracji porozbiorowej w Imperium Osmańskim. Odznaczył się jako utalentowany działacz niepodległościowy, jak również powieściopisarz. W Paryżu Czaykowski związał się z Hotelem Lambert - czołowym ugrupowaniem skupiającym polską emigrację polityczną we Francji, któremu przewodniczył Książę Adam Czartoryski. W 1841 r. Czartoryski wybrał Czaykowskiego na szefa tworzonej Agencji Głównej Polskiej Misji Wschodniej i wysłał do Stambułu. Jednym z głównych celów Agencji było zmniejszanie wpływów Rosji wśród Słowian mieszkających w osmańskich granicach. Czaykowski oficjalnie przybył nad Bosfor jako francuski szlachcic, Michel Czayka, członek-korespondent Instytutu Historycznego w Paryżu z misją prowadzenia badań historycznych i etnograficznych wśród bałkańskich Słowian. W rzeczywistości stworzył on dogodne warunki dla działalności politycznej polskiej emigracji w państwie osmańskim i położył trwałe fundamenty dla istnienia „Polski nad Bosforem”.
Czaykowski dzieciństwo i lata młodzieńcze spędził w Berdyczowie (dziś Ukraina) w tradycji kozackiej szlachty, co odcisnęło trwały ślad na jego wyobraźni, twórczości i znalazło odbicie w działalności politycznej. Czaykowski wziął udział w powstaniu listopadowym jako dowódca oddziału kozaków w pułku kawalerii Karola Różyckiego. Po upadku powstania wyemigrował do Francji, gdzie rozpoczął działalność literacką. Jego powieści, m.in. Powieści kozackie, Wernyhora czy Kirdżali, powstały z tęsknoty do ojczyzny i były gloryfikacją Kozaczyzny. Okres twórczości Czaykowskiego zbiegł się w czasie z ogromnym zainteresowaniem Bliskim Wschodem w Europie, co zyskało mu znaczną popularność, a jego powieści przetłumaczone zostały na kilka języków. Wśród jego książek szczególne miejsce zajmuje Wernyhora, gdyż przyczyniła się do rozpowszechnienia przekonania, że Polska odzyska niepodległość, „gdy muzułmanin konia w polskiej rzece napoi.”
W Paryżu Czaykowski związał się z Hotelem Lambert - czołowym ugrupowaniem skupiającym polską emigrację polityczną we Francji, któremu przewodniczył Książę Adam Czartoryski. W 1841r. Czartoryski wybrał Czaykowskiego na szefa tworzonej Agencji Głównej Polskiej Misji Wschodniej i wysłał do Stambułu. Jednym z głównych celów Agencji było zmniejszanie wpływów Rosji wśród Słowian mieszkających w osmańskich granicach.
Towarzyszką i doradczynią Czaykowskiego podczas pobytu w Stambule była młodzieńcza miłość Juliusza Słowackiego, Ludwika Śniadecka. Oboje poświęcili się służbie polskiej, a ich dom przez lata był faktyczną siedzibą Agencji Polskiej i punktem zbornym rosnącej kolonii polskiej na Perze (dziś Beyoğlu).
Czaykowski odegrał kluczową rolę w 1849 roku, kiedy rozstrzygała się kwestia wydania Rosji i Austrii uczestników Wiosny Ludów na Węgrzech, wśród których znalazło się wielu Polaków, m.in. Generał Józef Bem.
Z powodu rosnących wpływów Czaykowskiego w państwie osmańskim ambasada rosyjska domagała się od Porty wydania go Rosji lub ekstradycji. Aby móc pozostać, przeszedł na islam w grudniu 1850 r. i przyjął imię Mehmed Sadyk („sadyk” – wierny, lojalny). Decyzja ta spotkała się z krytyką znaczącej części polskiej emigracji w Paryżu. Choć jako muzułmanin musiał zrezygnować z funkcji szefa agencji, Czaykowski pozostał w kręgu zwolenników Hotelu Lambert a osmańscy dygnitarze nadal uważali go za reprezentanta sprawy polskiej na Wschodzie.
Podczas wojny krymskiej (1853 – 1856), jako generał osmański, Mehmed Sadyk Pasza zorganizował ze Słowian dowodzonych przez polskich oficerów Pułk Kozaków Sułtańskich, który brał udział w walkach w bałkańskich prowincjach imperium. Po zakończeniu wojny Sadyk został odznaczony Orderem Medżidije, a Kozacy Sułtańscy pełnili służbę garnizonową w Bułgarii, Tesalii i Libanie.
Postawa Czaykowskiego podczas powstania styczniowego (1863-1864) w zupełności poróżniła go z polską emigracją nad Bosforem. Choć nie czynił on przeszkód swoim żołnierzom, którzy chcieli uzyskać dymisję i włączyć się do walk powstańczych, nie wspierał oficjalnie powstania, uważając się przede wszystkim za osmańskiego generała.
Po śmierci Ludwiki Śniadeckiej w 1866 r., Czaykowski załamał się. Niepowodzeniem skończyły się także jego osmańsko-kozacze koncepcje. Zrezygnowany Sadyk zaczął skłaniać się ku rosyjskiemu Panslawizmowi, przeciw któremu walczył przez całe swoje życie. W 1870 r. podał się do dymisji z osmańskiego wojska, a dwa lata później pogodzony z carem wyjechał do Rosji. Krok ten spotkał się z potępieniem zarówno wśród polskiej emigracji, jak i wśród osmańskich rządzących. W 1886 r. osamotniony Michał Czaykowski – Mehmed Sadyk Pasza popełnił samobójstwo.
Syn Czaykowskiego, Władysław – Muzaffer Pasza (1843 – 1907), na polecenie ojca przybył do Stambułu i wstąpił do Pułku Kozaków Sułtańskich. Następnie przez lata służył w armii osmańskiej. W 1901 r. mianowano go gubernatorem Libanu.