Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Bydgoszczy

Zmiany klimatu stanowią główny czynnik napędzający procesy pustynnienia na świecie. Rosnące globalne temperatury prowadzą do zwiększenia zdolności ewaporacyjnej atmosfery, co intensyfikuje utratę wilgoci związaną z ewapotranspiracją. Proces ten jest dodatkowo modulowany przez sezonowe wzorce opadów, spływ powierzchniowy, magazynowanie wody oraz interakcje z roślinnością. Aktualizowane wzorce pogodowe, charakteryzujące się długotrwałymi suszami przeplatanymi intensywnymi opadami, dodatkowo pogłębiają problem. Podczas gdy susze pozostawiają ziemię odwodnioną przez lata, intensywne opady wypłukują wierzchnią warstwę gleby zamiast ją zasilać. 

 

Cały świat mierzy się z problemem pustynnienia i suszy 

W wyniku zmian klimatycznych współczesne dane naukowe przedstawiają dramatyczny obraz degradacji gruntów na świecie. Według najnowszych analiz, rocznie degradacji ulega obszar o powierzchni równej połowie terytorium Unii Europejskiej, czyli około 4,18 mln km2. Eksperci szacują, że co sekundę zdrowa gleba o powierzchni czterech boisk piłkarskich ulega degradacji, co przekłada się na 100 mln hektarów rocznie. 

Globalna gospodarka już teraz ponosi straty rzędu 878 mld dolarów rocznie w wyniku pustynnienia, degradacji gruntów oraz przeciwdziałania skutkom suszy. Liczba i długość trwania okresów suszy wzrosła od 2000 roku o 29%, a prognozy wskazują, że do 2050 roku skutki susz będą odczuwać trzy czwarte światowej populacji. Dramatycznym przykładem ekspansji obszarów pustynnych jest Sahara - największa pustynia świata. Od 1920 roku jej powierzchnia powiększyła się o ok. 10%, a jeśli uwzględnimy zmiany sezonowe, to w okresie letnim ekspansja sięga nawet 16%. Proces ten niszczy stopniowo Sahel, prowadząc do wysychania jezior takich jak jezioro Czad. 

Na poziomie globalnym zagrożenie pustynnieniem dotyka już około 60 krajów zamieszkiwanych przez miliard ludzi. Szczególnie dotknięte są regiony Afryki Subsaharyjskiej, centralnych prowincji Chin czy części Ameryki Południowej. Również Europa nie pozostaje obojętna na te globalne trendy. Prognozy klimatyczne wskazują, że do 2100 roku, przy utrzymaniu wysokiego poziomu emisji gazów cieplarnianych, aż 15% terytorium Europy może przejść do klasy o wyższym wskaźniku suchości. Degradacja gleb w Europie postępuje z powodu kilku kluczowych czynników: zmian klimatycznych, urbanizacji, pożarów, susz oraz intensywnych opadów. 

W Polsce, pomimo pozornie umiarkowanego klimatu, obserwuje się permanentną suszę letnią od 2011 roku. Straty spowodowane suszą w 2018 roku oszacowano na ponad 2,6 mld złotych, z czego straty rolnictwa wyniosły około 1,55 mld złotych. 

 

Jak walczymy z suszą w Polsce? 

Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie opracowało pierwszy w Polsce strategiczny dokument w zakresie walki z suszą - Plan przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). Dokument wszedł w życie w formie rozporządzenia ministra właściwego ds. gospodarki wodnej w 2021 roku. PPSS definiuje cztery kluczowe cele szczegółowe: skuteczne zarządzanie zasobami wodnymi dla zwiększenia dostępnych zasobów wodnych, zwiększanie retencjonowania (magazynowania) wód, edukację w zakresie suszy i koordynację działań powiązanych z suszą oraz stworzenie mechanizmów realizacji i finansowania działań służących przeciwdziałaniu skutkom suszy. 

W ramach realizacji PPSS, Wody Polskie zrealizowały już 55 inwestycji o wartości 150 mln zł. Wśród zrealizowanych zadań znajdują się większe, takie jak np. kompleksowa modernizacja zbiornika Ruda koło Mławy, dzięki której przywrócono pierwotną zdolność retencyjną zbiornika, a także mniejsze zadania w zlewniach małych rzek, w tym zlewniach rolniczych zagrożonych suszą. Przykładem jest odbudowa urządzeń hydrotechnicznych na rzekach Rgilewka, Tralalka i Struga Kiełczewska czy Kanale Bylice i Kanale Dzierzbickim, dzięki której zwiększono zdolności retencyjne tych cieków. 

Ważnym elementem planu są też działania edukacyjne prowadzone pod hasłem „Stop Suszy!”, której celem jest zwiększenie świadomości na temat suszy i potrzeby racjonalnego gospodarowania wodą - poprzez promowanie małej retencji, oszczędzania wody, zakładania łąk kwietnych zamiast trawników oraz stosowania roślin odpornych na suszę - by zatrzymywać wodę tam, gdzie spadnie. W ramach działań edukacyjnych powstał również dedykowany portal stopsuszy.pl, który jest cennym źródłem informacji o tym jak przeciwdziałać suszy.  

PPSS został opracowany na lata 2021-2027 i podlega aktualizacji co najmniej raz na sześć lat. W 2024 roku Wody Polskie rozpoczęły prace nad aktualizacją dokumentu pod hasłem „Stop Suszy! Start Retencji!". Kluczowym elementem aktualizacji będzie wskazanie aspektów zarządzania ryzykiem suszy, tj. wskazanie działań operacyjnych, które należy wdrożyć w przypadku wystąpienia suszy. Takie podejście jest spójne z europejskimi wytycznymi, unowocześniając myślenie w zakresie gospodarowania wodą. Aktualizacja PPSS będzie odbywać się przy udziale społeczeństwa, a do konsultacji projektu nowego planu będą zaproszeni wszyscy interesariusze: naukowcy, przedstawiciele administracji, przedsiębiorcy, rolnicy oraz indywidualni mieszkańcy. W końcu tylko dzięki szerokiej współpracy użytkowników wód możemy w pełni zadbać o stan naszych zasobów wodnych. 

 

Retencja na wsi i edukacja najmłodszych 

Wody Polskie realizują działania zwiększające retencję wody również w ramach wdrażania założeń do Programu Kształtowania Zasobów Wodnych (zPKZW), którego celem jest przeciwdziałanie skutkom suszy i poprawa lokalnego bilansu wodnego. Prace te obejmują m.in. budowę i modernizację jazów, zastawek i przepustów, które pozwalają na czasowe zatrzymywanie wody w rzekach, kanałach i rowach. Dzięki temu woda spływa wolniej, co pomaga ją zatrzymać tam, gdzie spadła. Program przywraca też dwufunkcyjność systemów melioracyjnych – umożliwiają one zarówno odwadnianie pól przy nadmiarze wody, jak i ich nawadnianie w czasie suszy. W latach 2020–2024 zakończono 411 takich zadań, remontując ponad 1182 urządzenia wodne i poprawiając nawodnienie na około 45 000 hektarów gruntów rolnych. 

Aby te działania były skuteczne, potrzebna jest współpraca z samorządami i spółkami wodnymi, które zrzeszają rolników – to oni gospodarują większością terenów zlewni w Polsce. Ich zaangażowanie jest kluczowe, bo to właśnie rolnicy korzystają z efektów tych programów. Wspieranie naturalnej retencji wody można osiągnąć m.in. przez ograniczenie upraw na glebach organicznych, przywracanie terenów podmokłych i odbudowę małych zbiorników wodnych. 

Wody Polskie dbają też o edukację – program „Aktywni Błękitni – szkoła przyjazna wodzie” uczy dzieci i młodzież, jak ważna jest ochrona zasobów wodnych i jak przeciwdziałać skutkom suszy. W ramach programu organizowane są lekcje w szkołach i wycieczki do obiektów hydrotechnicznych. 

 

Pamiętaj o wodzie w Światowym Dniu Walki z Pustynnieniem i Suszą 

Światowy Dzień Walki z Pustynnieniem i Suszą obchodzimy corocznie 17 czerwca, by zastanowić się nad jednym z najpilniejszych wyzwań środowiskowych naszych czasów. Święto to zostało ustanowione przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 30 stycznia 1995 roku w odpowiedzi na tragiczne susze, które nawiedziły Afrykę Subsaharyjską na przełomie lat 60. i 70. XX wieku, pochłaniając ponad 200 tysięcy istnień ludzkich i miliony zwierząt. 

Data 17 czerwca nie jest przypadkowa – tego dnia w 1994 roku w Paryżu przyjęto Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (UNCCD). Jest ona jedynym prawnie wiążącym międzynarodowym instrumentem poświęconym problemowi degradacji ziemi. Głównym celem konwencji jest zwalczanie pustynnienia i łagodzenie skutków susz poprzez efektywne działania na wszystkich poziomach, wspierane przez współpracę międzynarodową.  

Polska przystąpiła do konwencji 17 listopada 2001 roku. Dziś, po ponad dwóch dekadach, susza staje się coraz większym wyzwaniem, ale mamy już konkretne narzędzia, by jej przeciwdziałać. Wody Polskie realizują Plan przeciwdziałania skutkom suszy, oparty na czterech filarach: lepszym zarządzaniu wodą, zwiększaniu retencji, edukacji oraz wsparciu finansowym. Dzięki tym działaniom poprawia się bilans wodny, a dzieci i młodzież uczą się, jak dbać o wodę i środowisko. 

Pamiętajmy jednak, że kluczem do sukcesu jest współpraca wszystkich interesariuszy – od instytucji państwowych, poprzez samorządy i przedsiębiorców, po indywidualnych obywateli. Tylko poprzez skoordynowane działania na wszystkich poziomach możliwe będzie skuteczne przeciwdziałanie skutkom suszy i adaptacja do zmieniających się warunków klimatycznych. 

Niech hasło „Przywróć ziemię - odblokuj możliwości" będzie kolejnym impulsem do działań na rzecz przywracania zdegradowanym terenom ich naturalnych funkcji retencyjnych i produktywnych. To nasza inwestycja w przyszłość, która przyniesie korzyści ekonomiczne, środowiskowe i społeczne.