Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Radomsku

Objawy

Odra rozpoczyna się 2-4 dniowym okresem zwiastunów niespecyficznych objawów: złe samopoczucie, kaszel, katar, zapalenie spojówek z łzawieniem oraz narastającą gorączką dochodzącą nawet do temperatury ponad 40,00C. W tym stadium zachorowanie jest zazwyczaj mylnie rozpoznawane jako przeziębienie lub grypa. Następnie u 80% chorych, na 2-3 dni przed wysypką, na przekrwionej błonie śluzowej policzków pojawiają się 1-2 mm białawe plamki Koplika, które bledną po wystąpieniu wysypki. Przeważnie 14 dnia od zakażenia (3-4 dzień choroby) pojawia się rumieniowa, nieswędząca, plamisto-grudkowa wysypka (nie pęcherzykowa). Wysypka odrowa zaczyna się na linii włosów oraz za uszami, rozprzestrzenia się w dół tułowia i kończyn z zajęciem powierzchni dłoniowych rąk i podeszw stóp. Wykwity często zlewają się. Gorączka zwykle ustępuje po 4-5 dniach od wystąpienia wysypki, która zanika w takiej kolejności, w jakiej się pojawiła. Po wysypce pozostają przebarwienia, może wystąpić złuszczenie naskórka. Powiększenie węzłów chłonnych i śledziony, biegunka oraz wymioty należą do często występujących objawów. Przedłużająca się gorączka nasuwa podejrzenie powikłań. Choroba zazwyczaj trwa około 10 dni.
Odra ma cięższy przebieg u dorosłych niż u dzieci, objawiając się wyższą gorączką, bardziej nasiloną wysypką.

Drogi szerzenia

Do zarażenia dochodzi drogą kropelkową, powietrzną lub przez bezpośredni kontakt z wydzieliną jamy nosowo-gardłowej lub moczem zakażonej osoby. Wirus wydalany jest już na 1-3 dni przed wystąpieniem gorączki i kaszlu u osoby zakażonej, czyli około 5 dni przed pojawieniem się wysypki i do 3 dni po jej wystąpieniu. Jeżeli uległo się zakażeniu, wówczas po około 7-18 dniach wystąpi gorączka (przeciętnie 10 dni) a następnie wysypka (po około 14 dniach od zakażenia). Zachorowanie na odrę nie powoduje nosicielstwa.

Powikłania po odrze

Powikłania w przebiegu odry występują w zakresie dróg oddechowych, ośrodkowego układu nerwowego oraz przewodu pokarmowego. Najczęstszym powikłaniem u małych dzieci jest zapalenie ucha środkowego. Dość często dochodzi do zapalenie płuc wymagającego leczenia szpitalnego, zwłaszcza u dorosłych. Do powikłań odry ze strony przewodu pokarmowego należą: biegunki, zapalenie wątroby, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenie jelita krętego i okrężnicy oraz zapalenie węzłów chłonnych krezki. Bardzo groźne są powikłania neurologiczne – zapalenie mózgu i/lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Ryzyko powikłań neurologicznych wzrasta z wiekiem, powyżej 10 roku życia jest 2-3 krotnie większe. Odległym powikłaniem odry jest podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE) którego objawy ujawniają się po kilku – kilkunastu latach od zakażenia.

Źródła zakażenia

W Polsce najczęstszym źródłem zakażeń pozostają przypadki importowane z innych krajów. Od kilku lat rejestruje się w Polsce sporadyczne ogniska zachorowań na odrę występujące najczęściej w środowiskach osób nieszczepionych. W takich sytuacjach podejmowane są działania mające na celu zaszczepienie p/odrze nieszczepionych osób ze styczności z chorym lub podejrzanym o zachorowanie.

Szczepienia

Szczepienia w Polsce wprowadzono w latach 1972-1974, nie cieszyły się one jednak wielkim zainteresowaniem. Na początku szczepienia wykonywano żywą szczepionką atenuowaną. Do obowiązkowego programu szczepień, szczepienia przeciwodrowe dla dzieci w wieku 13-15 miesięcy wprowadzono w 1975 r. W pierwszych latach realizacji szczepień zainteresowanie szczepieniami nie było duże, wielu rodziców odrzucało lub opóźniało ich wykonanie. Dopiero w 1978 r. zaszczepiono zgodnie z kalendarzem szczepień 50% podlegających szczepieniu dzieci. W 1991 r. wprowadzono do kalendarza szczepień drugie szczepienie przeciwko odrze w 8 roku życia, a później przesunięto drugą dawkę na 7 rok życia. W 2004 r. zastąpiono monowalentną szczepionkę przeciwko odrze refundowaną szczepionką trójwalentną. Od 2005 r. schemat szczepień przeciw odrze obejmował podanie pierwszej dawki (podstawowej) w 13-15 miesiącu życia oraz drugiej dawki (przypominającej) w 10 roku życia. W 2019 r. schemat zmodyfikowano - pierwszą dawkę zaleca się w 13-14 miesiącu życia, drugą w 6 roku życia. Stosuje się żywą, atenuowaną skojarzoną szczepionkę przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR lub Priorix). Zaszczepienie pełnym cyklem wzbudza powstanie swoistych przeciwciał (serokonwersję) u około 95% szczepionych i prawdopodobnie zapewnia odporność na całe życie Jedynie w rzadkich przypadkach udokumentowano zanikanie odporności poszczepiennej. Również przechorowanie odry daje trwałą odporność.

Obowiązek szczepień

Obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym ma charakter powszechny, podlegają mu osoby przebywające na terenie Polski. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1, lit. b ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi z dnia 5 grudnia 2008 r. (Dz.U. z 2018 r., poz. 151 ze zm.) „Osoby przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są obowiązane na zasadach określonych w ustawie do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym”. Obowiązek szczepień wynika zatem wprost z przepisu prawa, a uwolnić od niego mogą jedynie konkretne przeciwskazania lekarskie do szczepień. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz.U. z 2018 r., poz. 753 ze zm.) wskazuje przedział wiekowy do wykonania szczepień, a w § 5 odsyła w kwestii doprecyzowania konkretnego momentu szczepienia do Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego, o którym mowa w art. 17 ust. 11 ustawy z dnia 5 grudnia 2008r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. (Dz.U. z 2018 r., poz. 151 ze zm.) Obecnie zgodnie z programem Szczepień Ochronnych na 2019 rok (Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego) szczepienie przeciwko odrze jest obowiązkowe i nieodpłatne dla dzieci. Jako szczepienie zalecane dedykowane jest osobom nieszczepionym przeciwko odrze, śwince i różyczce w ramach szczepień obowiązkowych, szczególnie osobom pracującym w środowiskach dziecięcych (przedszkola, szkoły, przychodnie, szpitale). U osób, u których nie zostało udokumentowane przeprowadzenie szczepienia lub istnieją wątpliwości co do stanu uodpornienia, przeprowadzenie szczepienia może być poprzedzone oznaczeniem poziomu przeciwciał odpornościowych. Badanie poziomu przeciwciał w klasie IgG p/odrze w celu sprawdzenia stanu immonologicznego - potwierdzenia wcześniejszego przechorowania bądź wykonania szczepień przeciwko odrze można wykonać m.in. w Laboratorium Mikrobiologii i Parazytologii WSSE w Poznaniu (Nowowiejskiego 60). Osobom urodzonym w roku 1957 i wcześniej nie zaleca się szczepień uzupełniających, żyły one w czasie epidemii odry, wtedy gdy nie było zarejestrowanych szczepionek przeciwko tej chorobie. Osoby te z dużym prawdopodobieństwem chorowały na odrę. Badania wskazują, że 95-98 % osób urodzonych przed 1957 r. jest odpornych na odrę gdyż przechorowanie odry powoduje nabycie stałej odporności przeciwko tej chorobie. 

Program eliminacji odry

Polska, podobnie jak 51 innych krajów Regionu Europejskiego od 1998 r. prowadzi program Eliminacji Odry koordynowany przez Europejskie Biuro Regionalne (WHO). W ramach tego programu wszystkie podejrzenia lub zachorowania na odrę są zgłaszane przez lekarza diagnozującego chorego do Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Od chorego pobiera się materiał do badań laboratoryjnych w kierunku wykryciu swoistych przeciwciał klasy IgM w surowicy (czas od wystąpienia wysypki do pobrania próbki krwi powinien mieścić się w przedziale od 7 do 45 dni, przy czym najwyższe miano obserwuje się w 8 dniu) oraz izolacji wirusa z próbek klinicznych. Badania są wykonywane bezpłatnie przez Narodowe Laboratorium ds. Diagnostyki Odry i Różyczki znajdujące się w Zakładzie Wirusologii NIZP-PZH.
Zgodnie ze strategią eliminacji odry konieczne jest utrzymywanie dobrego wykonawstwa szczepień oraz wzmożony nadzór nad podejrzeniami/ zachorowaniami na odrę oraz ścisłe monitorowanie przypadków wtórnych w ogniskach, zwłaszcza z wśród grup etnicznych o niskim stanie zaszczepienia (potencjalny rezerwuar wirusa odry). W ciągu roku należy nadać laboratoryjnie przynajmniej jeden przypadek podejrzany na odrę na 100 tys. mieszkańców, czyli w Polsce około 400 przypadków rocznie (wykrywanie przeciwciał odrowych w klasie IgM). Należy również utrzymać odsetek zaszczepionych (dwoma dawkami) na poziomie powyżej 95%.

Szczepienia ochronne przeciwko odrze są uważane za najskuteczniejszą metodę zapobiegania tej chorobie.

O możliwości wykonania szczepienia ochronnego u danej osoby decyduje lekarz po przeprowadzeniu badania kwalifikacyjnego. Osoby po 50 roku życia z dużym prawdopodobieństwem przechorowały odrę. Przechorowanie odry daje trwałą odporność na całe życie. Jeśli nie ma się pewności co do przechorowania odry można zgłosić się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej w celu uzgodnienia zasadności wykonania badania w kierunku przeciwciał przeciwko odrze w klasie IgG.

Szczepienia przeciwko odrze przeprowadza się szczepionką skojarzoną przeciwko odrze, śwince i różyczce. Wszystkie zarejestrowane szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce dopuszczone są do stosowania także u osób dorosłych. Szczepionkę podaje się zgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego.

1. U dzieci z zaległym obowiązkowym szczepieniem ochronnym przeciwko odrze należy uzupełnić to szczepienie. Szczepienia u osób do ukończenia 19 lat są bezpłatne.
2. Osoby, u których udokumentowane jest podanie dwóch dawek szczepionki przeciwko odrze są uodpornione przeciwko tej chorobie.
3. Osoby, u których udokumentowane jest podanie jednej dawki szczepionki przeciwko odrze mogą otrzymać drugą dawkę szczepionki, która podawana jest po upływie co najmniej 4 tygodni od podania pierwszej dawki.
4. Osoby, u których nie jest udokumentowane szczepienie przeciwko odrze  mogą poddać się szczepieniu.

Szczepienia u osób dorosłych są wykonywane jako szczepienia zalecane, tzn. osoba szczepiona ponosi koszt preparatu szczepionkowego, zaś badanie kwalifikacyjne i zabieg podania szczepionki są wykonywane bezpłatne w poradni podstawowej opieki zdrowotnej do której zadeklarowana jest dana osoba i która ma podpisaną umowę z NFZ na wykonywanie szczepień ochronnych.

Zalecenia dla podmiotu leczniczego, do którego zgłosi się osoba z podejrzeniem zachorowania na odrę:

1. Każdy przypadek podejrzenia odry powinien być niezwłocznie w ciągu 24 godzin zgłoszony przez lekarza do właściwego Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego.
2. Osobę chorą należy poinformować o konieczności izolacji i wykonania badań w kierunku odry. Badania te są wykonywane bezpłatnie w ramach Programu Eliminacji Odry i Różyczki WHO. Szczegółowe informacje o sposobie pobierania i warunków transportu materiału do badań podane są na stronie internetowej Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny.