Polska w RPA

Od końca XVII wieku potęga polityczna i gospodarcza Rzeczypospolitej Obojga Narodów zaczęła szybko i głęboko podupadać. Otoczona wrogami Rzeczpospolita nie była w stanie zareagować na agresję sąsiadów. Zniszczenie kraju i jego gospodarki wiązało się także z zawirowaniami politycznymi i degradacją polityczno-społecznej instytucji Rzeczypospolitej.

Sto lat później Rzeczpospolita przeżywała głęboki wewnętrzny kryzys polityczny. Władza wykonawcza nie była w stanie przeciwstawić się sąsiednim krajom, co wzmocniło ich strefy wpływów. W połowie XVIII wieku formalnym władcą Rzeczypospolitej był król Polski, który był jednocześnie wielkim księciem litewskim. Jednak najbardziej wpływową postacią na scenie politycznej i de facto władcą był ambasador cara Rosji w Warszawie.

Opłakana sytuacja Rzeczypospolitej umocniła ruch domagający się reform. Ruch ten był częścią wspaniałego wieku oświecenia i jego osiągnięć filozoficznych i naukowych. Reformatorzy byli pod wpływem francuskich encyklopedystów i rewolucji amerykańskiej.

Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1772 r. dał zaborcom: Rosji, Prusom i Austrii kontrolę nad 30% terytorium Rzeczypospolitej i połową jej ludności.

Strata była głębokim szokiem, ale także dała nowy, silny impuls dla ruchu reformistycznego. W ciągu następnych dwudziestu lat Rzeczpospolita była świadkiem daleko idących przemian i reform oświaty, infrastruktury, przemysłu i części systemu politycznego. Reformy polityczne zostały zablokowane przez trzy sąsiednie mocarstwa, które nie były zainteresowane silną Rzeczpospolitą, a wręcz przeciwnie, były za utrzymaniem państwa polsko-litewskiego w stanie anarchii.

Odrodzony parlament przyjął 3 maja 1791 r. historyczną Konstytucję Wspólnoty Narodów, uznaną za pierwszą w Europie i drugą na świecie (po USA). Reprezentował nową, odważną ideę moralną opartą na wartościach oświeceniowych.

Artykuł V Konstytucji brzmi: Wszelka władza w społeczeństwie ludzkim ma swoje źródło w woli ludu.

Innymi słowy, oznacza to, że zamiast wspierać interesy nielicznych, rząd musi stawiać naród na pierwszym miejscu. Jak ważne i dzisiaj jest to stwierdzenie.

Nowa konstytucja Rzeczypospolitej nie była bynajmniej dokumentem radykalnym. Łączył on republikę monarchiczną z przejrzystym podziałem władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej.

Monarcha miał rządzić przy pomocy rządu złożonego z pięciu ministrów. Konstytucja wprowadziła równość polityczną między mieszczanami i szlachtą oraz zapewniła rządowi ochronę chłopów. Był to kompromis polityczny, ale także bardzo nowoczesne rozwiązanie, które zmieniło ustrój Rzeczypospolitej, dając dużą szansę na jej polityczną i gospodarczą odbudowę.

Sąsiedzi Rzeczypospolitej, a zwłaszcza Rosja, zareagowali ostrą wrogością na przyjęcie konstytucji. Drugi i trzeci rozbiór Rzeczpospolitej (1793 r. i 1795 r.) ostatecznie zakończyły suwerenną egzystencję Polski i Litwy aż do końca I wojny światowej w 1918 roku.

Przez 123 lata okupacji Konstytucja 3 Maja pomogła utrzymać przy życiu polskie i litewskie dążenia do odzyskania suwerenności. Pamięć o Konstytucji i ruchach reformatorskich pozostawała inspiracją dla kilku pokoleń, a także dla bohaterskich bojowników o niepodległość, takich jak marszałek Józef Piłsudski.  Dzięki nim, w 1918 r., po wojnie i rewolucji, wskutek których trzy zaborcze zostały fatalnie osłabione, Polska odzyskała Niepodległość.

W istocie Konstytucja 3 maja otworzyła nową perspektywę historyczną dla obydwu narodów. W XIX w. idee narodowe na Litwie rozwijały się początkowo powoli, później z coraz większym impetem. Urzeczywistnieniem wysiłków i wolnościowych dążeń narodu litewskiego była proklamacja przywrócenia niepodległego państwa litewskiego w dniu 16 lutego 1918 r.

Dziś zarówno Polska, jak i Litwa, jako suwerenne państwa cieszą się dobrym sąsiedztwem i członkostwem w Unii Europejskiej.


Tekst: Andrzej Kanthak, Ambasador RP w RPA i Dainius Junevičius, Ambasador Republiki Litewskiej w Republice Południowej Afryki w RPA