Tryb zamówienia z wolnej ręki, jako niekonkurencyjny tryb udzielenia zamówienia, może być zastosowany tylko w przypadkach określonych w ustawie z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1710 z późn. zm., dalej jako: „ustawa Pzp”).

Przesłanki zastosowania tego trybu dla postępowań o wartości równej lub przekraczającej progi unijne określa art. 214 ust. 1 ustawy Pzp, natomiast dla postępowań o wartości mniejszej niż progi unijne –  art. 305 ustawy Pzp. Wskazane podstawy warunkujące zastosowanie tego trybu nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej.

Tryb z wolnej ręki charakteryzuje się daleko idącym odformalizowaniem oraz przyśpieszeniem procedury udzielenia zamówienia publicznego w okolicznościach świadczących o braku rzeczywistej konkurencji w zakresie zamawianych usług, dostaw lub robót budowlanych lub w innych szczególnych, określonych ustawą Pzp okolicznościach, uzasadniających celowość i konieczność szybkiego wyboru wykonawcy.

 

I. Konieczność natychmiastowego wykonania zamówienia jako przesłanka trybu zamówienia z wolnej  ręki (art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp)

Jedną z sytuacji umożliwiającą udzielenie zamówienia w trybie z wolnej ręki jest sytuacja wyjątkowa, przejawiająca się wystąpieniem okoliczności powodujących konieczność natychmiastowego wykonania zamówienia (art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp). Przesłanka ta, na podstawie art. 305 pkt 1 ustawy Pzp, ma zastosowanie również w postępowaniach o wartości mniejszej niż progi unijne.

Zgodnie z treścią art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp, zamawiający może udzielić zamówienia z wolnej ręki, jeżeli ze względu na wyjątkową sytuację niewynikającą z przyczyn leżących po stronie zamawiającego, której nie mógł on przewidzieć, wymagane jest natychmiastowe wykonanie zamówienia, a nie można zachować terminów określonych dla innych trybów udzielenia zamówienia. Dla zastosowania trybu z wolnej ręki na ww. podstawie  konieczne jest łączne spełnienie następujących przesłanek:

• wyjątkowa sytuacja,
• przyczyny powstania tej sytuacji nie leżą po stronie zamawiającego,
• sytuacji tej zamawiający nie mógł przewidzieć,
• wymagane jest natychmiastowe wykonanie zamówienia,
• nie można zachować terminów określonych dla innych trybów udzielenia zamówienia.

Pomiędzy wymienionymi powyżej warunkami powinien zachodzić związek przyczynowo-skutkowy oraz związek czasowy.

Przez wyjątkową sytuację należy rozumieć – zgodnie z zasadą ściślej interpretacji wyjątków – wyłącznie sytuacje wykraczające poza normalne warunki życia gospodarczego i społecznego, które wymagają podjęcia natychmiastowych działań zabezpieczających lub podjęcia innych niestandardowych działań w następstwie zaistniałej sytuacji. Wyjątkowa sytuacja niewynikająca z przyczyn leżących po stronie zamawiającego to przesłanka o charakterze obiektywnym, co oznacza, że okoliczności uzasadniające jej wystąpienie muszą wynikać z przyczyn niezawinionych, niezależnych od zamawiającego, a zatem powyższe zdarzenia nie mogą być spowodowane przez działania bądź zaniechania zamawiającego.

Cechą charakterystyczną zamówienia udzielanego na podstawie art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp jest konieczność natychmiastowego wykonania zamówienia. Na gruncie tego przepisu konsekwencją wystąpienia wyjątkowej sytuacji musi być bowiem konieczność natychmiastowego podjęcia działań niezbędnych do ograniczenia bezpośrednich skutków wystąpienia zdarzenia nieprzewidzianego, np. usunięcia bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, a więc natychmiastowego wykonania zamówienia. Określenie „natychmiast” wskazuje na maksymalny priorytet i szybkość jeszcze większą, niż w trybie pilnym. Z przesłanki określonej w art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp, można zatem skorzystać jedynie w sytuacjach wyjątkowych, wymagających od zamawiającego szczególnie szybkiej reakcji.

W powyższym kontekście ważne jest odróżnienie pilności udzielenia zamówienia publicznego od konieczności natychmiastowego wykonania zamówienia. Nie wszystkie zamówienia, które powinny być udzielone w trybie pilnym, wymagają natychmiastowego wykonania. Dla udzielania zamówień w trybie pilnym ustawodawca przewidział bowiem inny niż wolna ręka tryb, mianowicie negocjacje bez ogłoszenia (zob. art. 209 ust. 1 pkt 4 ustawy Pzp – dla postępowań o wartości równej lub przekraczającej progi unijne, art. 301 ust. 1 pkt 3 ustawy Pzp – dla postępowań o wartości mniejszej niż progi unijne).

W myśl art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp, aby możliwe było zastosowanie trybu zamówienia z wolnej ręki, konieczność natychmiastowego wykonania musi być konsekwencją okoliczności, których wcześniej nie dało się przewidzieć. Przez niemożność przewidzenia określonej sytuacji bądź zdarzenia należy rozumieć bardzo niskie prawdopodobieństwo jej wystąpienia. Zasadniczo nieprzewidywalne będą przypadki obejmujące zdarzenia losowe, w czym mogą mieścić się sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu ludzkiemu. Ponadto, wystąpienie okoliczności, której zamawiający nie mógł przewidzieć, musi powodować konieczność natychmiastowego wykonania zamówienia.

Należy również podkreślić, że udzielenie zamówienia w ww. trybie może nastąpić tylko w sytuacji, gdy zamawiający nie ma możliwości zachowania terminów przewidzianych dla jakiegokolwiek innego trybu udzielenia zamówienia, przewidzianego w ustawie Pzp, z uwagi na natychmiastową potrzebę realizacji zamówienia.

 

II. Zastosowanie art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp do udzielenia zamówień związanych z ochroną zdrowia i ratowaniem życia ludzkiego

Z powyższego wynika, że dla zastosowania art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp konieczne jest m.in. wystąpienie wyjątkowej sytuacji i natychmiastowej potrzeby wykonania zamówienia, przez którą należy rozumieć konieczność ochrony jakiegoś interesu, który może doznać uszczerbku w przypadku zbyt długiego oczekiwania na realizację zamówienia. Przykładem takim może być ochrona zdrowia i ratowanie życia ludzkiego, w tym – co do zasady  – konieczność zakupu leku niezbędnego dla ochrony zdrowia i ratowania życia ludzkiego, jeżeli lek ten należy podać w jak najkrótszym czasie i nie ma możliwości zachowania terminów określonych dla innych trybów udzielenia zamówienia. W takim przypadku natychmiastowe wykonanie zamówienia będzie się wiązało z koniecznością podjęcia niezwłocznej terapii w celu ratowania życia pacjentów.

Podkreślić przy tym należy, że ustawowa możliwość zastosowania trybu zamówienia z wolnej ręki nie zwalnia zamawiających z należytego planowania zamówień i przeprowadzania postępowań w trybach konkurencyjnych, co również dotyczy zakupu leków niezbędnych do ochrony zdrowia i życia ludzkiego. Konieczność udzielenia zamówienia z wolnej ręki na podstawie art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp nie może bowiem wynikać z przyczyn leżących po stronie zamawiającego (np. zaniedbania w planowaniu postępowań, zwlekanie ze wszczęciem postępowania o udzielenie zamówienia publicznego w innym trybie, nieprawidłowe oszacowanie zapotrzebowania). Zamawiający, będący podmiotami profesjonalnymi, świadczącymi usługi medyczne, w tym obejmujące czynności ochrony zdrowia, a także ratowania zdrowia i życia ludzkiego, powinni dochować należytej staranności przy planowaniu i udzielaniu zamówień na leki. Jednakże w praktyce niewątpliwie występują sytuacje niespodziewane, niewynikające z przyczyn leżących po stronie zamawiającego i od niego niezależne, które można zakwalifikować jako spełniające przesłanki do udzielenia zamówienia w trybie z wolnej ręki na podstawie art. 241 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp. W takich wypadkach zastosowanie trybu zamówienia z wolnej ręki jest uzasadnione.    
 

III. Podsumowanie

Mając na względzie powyższe, w sytuacji, w której konieczny jest zakup leku związanego z ochroną zdrowia i ratowaniem życia ludzkiego, z uwagi na fakt, że lek ten należy podać w jak najkrótszym czasie i jednocześnie nie ma możliwości zachowania terminów określonych dla innych trybów udzielenia zamówienia, z przyczyn niezależnych od zamawiającego, znajduje uzasadnienie udzielenie zamówienia w trybie z wolnej ręki na podstawie art. 214 ust. 1 pkt 5 ustawy Pzp. Jednocześnie ostateczna ocena możliwości zastosowania ww. trybu pozostaje w gestii zamawiającego. Powinna ona uwzględniać wszystkie okoliczności faktyczne i prawne towarzyszące udzieleniu takiego zamówienia, w tym czas, którym zamawiający dysponuje na jego wykonanie.