Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie

Zbiorniki budowane na rzekach pełnią różne funkcje. Zbiornik retencyjny to budowla hydrotechniczna, która magazynuje nadmiar wody, szczególnie podczas wezbrań. Taki zbiornik ma dużą tzw. warstwę przeciwpowodziową, czyli rezerwuar wolnej przestrzeni, którą można w razie potrzeby wypełnić, gdyż jego głównym i nadrzędnym zadaniem jest ochrona przeciwpowodziowa. Na co dzień poziom wody w zbiorniku jest niski, ale gdy nadchodzi fala wezbraniowa, może on przyjąć bardzo dużą ilość wody. Dzięki temu możliwe jest kontrolowane „wygładzenie” przechodzącej fali i ochrona przed zalaniem terenów zurbanizowanych.

Czy zbiornik retencyjny musi zawsze piętrzyć wodę?

Zbiornikiem na wodę w mikroskali jest nawet beczka na deszczówkę. To nie oznacza, że będąc pustą przestaje pełnić swoją funkcję – jest przecież gotowa na przyjęcie wody z opadu deszczu, jak tylko zacznie padać. Podobnie jest ze zbiornikami retencyjnymi – są zawsze gotowe na przyjęcie wody, tylko w różnej skali, w zależności od przeznaczenia zbiornika. Zbiornikami gromadzącymi stale wodę są tzw. zbiorniki mokre. Zbiornikami, które wodę gromadzą jedynie w okresie opadów i wezbrań, a na co dzień ich czasza jest pozbawiona wody, są to zbiorniki suche.

Zbiornik mokry stale piętrzy wodę. Oprócz ochrony przeciwpowodziowej może pełnić również inne funkcje, jak zaopatrzenie w wodę, energetyka, czy rekreacja. Przykładem zbiornika mokrego jest Zbiornik Jeziorsko na Warcie, czy Zbiornik Sulejów na rzece Pilicy. Jeśli w takim zbiorniku przez większość czasu utrzymuje się wysoki poziom wody, a warstwa robocza jest niewielka, nie klasyfikujemy go jako zbiornika przeciwpowodziowego. Wówczas mówimy o zbiorniku wielofunkcyjnym, którego przykładem jest Zbiornik Włocławski.

Z kolei w zbiorniku suchym woda pojawia się jedynie podczas wezbrań. Na co dzień jego czasza jest sucha, porośnięta roślinnością niską (łąkową). Gdy dochodzi do intensywnych opadów, zbiornik zostaje wypełniony wodą w sposób kontrolowany. Takimi zbiornikami na rzece Odrze są: zbiornik Racibórz Dolny i polder Buków, które razem są w stanie przechwycić ponad 240 mln m3 wody wezbraniowej.

Instrukcja gospodarowania wodą, czyli jak bezpiecznie użytkować zbiornik

Każde urządzenie techniczne ma instrukcję obsługi - nie inaczej jest ze zbiornikiem wodnym. Budowla hydrotechniczna również musi działać zgodnie z precyzyjnymi zasadami. To właśnie one zawarte są w instrukcji gospodarowania wodą, czyli dokumencie określającym sposób bezpiecznego użytkowania zbiornika.

W instrukcji znajdziemy m.in. poziomy piętrzenia:

• normalny poziom piętrzenia (NPP) - poziom, który powinien być utrzymywany w typowych warunkach
• maksymalny poziom piętrzenia (Max PP) - najwyższy dopuszczalny poziom wody w zbiorniku
• minimalny poziom piętrzenia - poziom, poniżej którego nie należy schodzić w standardowych warunkach.

W instrukcji zawarte są również informacje o przepływach, czyli ilości wody, która powinna być odprowadzana ze zbiornika - zarówno w czasie powodzi, jak i w okresach suszy.  Jest to swoisty zbiór zasad, których muszą przestrzegać operatorzy zbiorników. Ich celem jest jedno - zapewnienie bezpiecznego i stabilnego funkcjonowania całej budowli hydrotechnicznej.  

Od piętrzenia do zrzutu – jak w praktyce zarządza się zbiornikiem?

Zarządzanie gospodarką wodną na zbiorniku retencyjnym polega na równowadze między piętrzeniem (gromadzeniem wody), a zrzutem (kontrolowanym odpływem). W czasie intensywnych opadów kluczowe jest odpowiednie przygotowanie zbiorników oraz sterowanie odpływem, by nie dopuścić do zalania terenów niżej położonych, a także zbyt szybko nie wyczerpać możliwości retencyjnych w zbiorniku.

Kierownicy zbiorników działają w ścisłym kontakcie z Centrami Operacyjnymi Ochrony Przeciwpowodziowej Wód Polskich oraz analizują sytuację hydrologiczną nie tylko lokalnie, ale w całym regionie – nierzadko także w kontekście sąsiednich państw. Zarządzanie zbiornikami to złożony, interdyscyplinarny proces, który odbywa się według procedur określonych w instrukcji gospodarowania wodą.

Dlaczego nie opróżnia się mokrych zbiorników „do zera”?

Często pojawia się pytanie, czy przed spodziewanymi opadami nie należałoby całkowicie opróżnić zbiornika. Choć mogłoby się wydawać to słuszne, w rzeczywistości jest to niepotrzebne, ale także niebezpieczne i technicznie niemożliwe.

Dlaczego?

1. Zbiorniki mokre pełnią także inne funkcje – m.in. zaopatrują mieszkańców w wodę. Całkowite ich opróżnienie oznaczałoby przerwy w dostawach wody do wielu miejscowości. Ponadto istotny jest aspekt środowiskowy – całkowite wylanie wody zabiłoby życie biologiczne w takim zbiorniku.
2. Zbyt gwałtowne obniżenie poziomu wody może osłabić konstrukcję zbiornika, a także wywołać niekorzystne zjawiska w gruncie, zagrażające jego stabilności.
3. Zbiornik to część rzeki - nie da się go opróżnić tak, jak nie da się "spuścić" rzeki. To układ naczyń połączonych. Tak jak nie da się opróżnić Zatoki Gdańskiej bez opróżnienia Bałtyku, tak samo zbiornik jest zasilany nieustannie przez rzekę.
4. Woda stanowi integralną część konstrukcji zbiornika – działa jak boczne podparcie zapór. Usunięcie tej wody może zaburzyć stateczność konstrukcji.
5. Opróżnienie całkowite w obliczu niepewności prognoz, zarówno meteorologicznych jak i hydrologicznych, mogłoby doprowadzić do późniejszego braku możliwości odbudowania piętrzenia i przywrócenia pozostałych funkcji zbiornika.

Wszystkie te aspekty – w tym tempo zrzutu i dopuszczalne poziomy opróżniania – są ściśle określone w instrukcji gospodarowania wodą. Jej przestrzeganie to obowiązek każdego kierownika zbiornika.

Czym jest rezerwa powodziowa?

W sytuacji zagrożenia najważniejszym elementem zabezpieczenia przeciwpowodziowego jest pojemność powodziowa – potocznie rezerwa powodziowa, czyli przestrzeń między normalnym a maksymalnym poziomem piętrzenia. To właśnie ta rezerwa służy do magazynowania nadmiaru wody.

W wyjątkowych sytuacjach, np. gdy prognozy wskazują na silne opady, operatorzy mogą uprzednio obniżyć poziom wody w zbiorniku, by powiększyć rezerwę powodziową. Mówimy wtedy o tzw. „ponad 100% rezerwy”.

Jak zbiorniki pomagają w czasie zagrożenia?

Fala wezbraniowa ma swoją długość, czyli czas trwania wezbrania i wysokość, to jest maksymalny poziom wody. Zbiornik retencyjny nie eliminuje tej wody, ale ma za zadnie spłaszczyć falę wezbraniową.

Dzięki kształtowaniu szczytu fali i przetrzymaniu go w zbiorniku wydłuża się czas trwania wezbrania, ale jej maksymalny punkt będzie niższy. W efekcie zmniejszamy zagrożenie przelania się wody przez wały przeciwpowodziowe i ogranicza zagrożenie dla terenów położonych w dolinie rzeki.

Prosto o gospodarce wodnej – „PoWody do rozmowy”

Zbiorniki retencyjne i zasady ich działania to temat trudny, ale kluczowy dla naszego bezpieczeństwa. Właśnie dlatego poświęcamy mu pierwszy odcinek nowego podcastu „PoWody do rozmowy”.  

Rozmawiamy z Mateuszem Zwierzyńskim – kierownikiem Centrum Operacyjnego Ochrony Przeciwpowodziowej Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Andrzejem Sadowskim – ekspertem ds. ochrony przed powodzią i suszą z Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Mówimy prostym językiem, bez technicznego żargonu – z pasją i troską o wspólne bezpieczeństwo. Bo gospodarka wodna to sprawa nas wszystkich – i warto ją rozumieć.

• https://open.spotify.com/show/2eMP9guN4awYSK3eKViwWG

Zapis rozmowy w formie wywiadu można przeczytać na profilu Wód Polskich na LinkedIn: https://www.linkedin.com/pulse/co-naprawd%C4%99-dzieje-si%C4%99-w-zbiorniku-retencyjnym-wody-polskie-h5egf/?trackingId=S2ST%2F2ucGbhIh4OmY0QkyA%3D%3D