Dostępność cyfrowa

Audyt ekspercki pozwala stwierdzić, czy w momencie badania strona internetowa lub aplikacja mobilna jest zgodna z ustawą z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych (dalej: ustawa o dostępności cyfrowej).

Audyty eksperckie mogą być różne, w zależności od celu, dla którego ich potrzebujesz:

• badanie pełne strony internetowej lub aplikacji mobilnej pod kątem spełniania przepisów ustawy o dostępności cyfrowej / zgodności z WCAG / z normą EN 301 549 - aby na przykład na podstawie raportu z takiego pełnego audytu eksperckiego zaplanować i podjąć właściwe działania,
• badanie dostępności cyfrowej wybranych stron internetowych lub elementów, a inne strony internetowe możesz badać w inny sposób, na przykład samodzielnie,
• badanie dostępności cyfrowej procesu - na przykład jakiejś całej e-usługi: obsługa wniosku – od wyszukania go, przez wypełnienie, wysłanie, aż po uzyskanie potwierdzenia. W takim badaniu sprawdzane są także zewnętrzne elementy, na przykład możliwość zapłacenia, potwierdzenie lub wysłanie hasła w formie SMS-a lub e-maila itp.)

Możesz go potrzebować w różnych sytuacjach, na przykład:

• gdy chcesz poznać i ocenić stan dostępności cyfrowej strony internetowej lub aplikacji mobilnej, w których dostępność cyfrowa nie była wcześniej brana pod uwagę - czyli jesteś na początku drogi, aby na przykład dowiedzieć się, co wymaga dostosowania i w jaki sposób, czy lepiej dostosować stronę internetową / aplikację mobilną do obowiązujących przepisów ustawy o dostępności cyfrowej czy może wykonać nową, która od początku będzie spełniać obowiązujące wymogi dostępności cyfrowej,
• gdy otrzymujesz nową stronę internetową lub aplikację mobilną, których wykonanie zakładało przestrzeganie zasad dostępności cyfrowej i chcesz się upewnić, czy je prawidłowo zrealizowano,
• gdy tworzysz bardzo duży portal czy system, możesz po każdym etapie weryfikować z ekspertem prawidłowość realizacji dostępności cyfrowej (aby nie powielać ewentualnych problemów na kolejnych etapach).

Wynikiem audytu eksperckiego jest raport, który zawiera najczęściej:

• informacje co, kiedy, przez kogo i jaki sposób zostało zbadane,
• ocenę ogólną dostępności cyfrowej,
• sprawozdanie z przeprowadzonych badań z użytkownikami z niepełnosprawnościami,
• uporządkowaną listę błędów dostępności cyfrowej,
• sugestie, w jaki sposób poprawić błędy,
• informacje o znaczeniu (wadze) znalezionych problemów,
• sugestie o kolejności wprowadzenia poprawek.

Szczegółowy zakres audytu i raportu ustal zawsze przed jego rozpoczęciem.

W Polsce nie ma oficjalnie uznanych instytucji, które skupiają ekspertów z zakresu dostępności cyfrowej.

Nie oznacza to, że nie ma w Polsce kompetentnych ekspertów. Być może znajdziesz osobę z potrzebnymi kompetencjami wśród pracowników podmiotu publicznego, w którym pracujesz. Jeśli nie, możesz poszukać eksperta zewnętrznego.

Aby określić oczekiwania wobec eksperta-audytora, możesz oprzeć się na wymaganiach, na przykład określonych w Obwieszczeniu Ministra Cyfryzacji z dnia 16 listopada 2020 r. w sprawie włączenia kwalifikacji rynkowej „Audytowanie dostępności stron internetowych zgodnie ze standardem WCAG (Web Content Accessibility Guidelines)” do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (PDF). Te wymagania dobrze definiują niezbędne umiejętności. Jednak przy wyborze eksperta postaw przede wszystkim  na doświadczenie w audycie oraz (ewentualnie) na wsparcie techniczne w likwidacji znalezionych błędów.

Wobec eksperta możesz określić na przykład wymagania, które dotyczą zrealizowanych w ciągu 24 miesięcy co najmniej pięciu pełnych audytów stron internetowych lub aplikacji mobilnych zakończonych przyjętymi przez zamawiającego raportami. Możesz też zażądać referencji lub poprosić o przykładowe wcześniejsze raporty z badania dostępności cyfrowej w podobnym zakresie. W ten sposób sprawdzisz, w jakim stopniu są one zrozumiałe i w jakim zakresie spełniają Twoje potrzeby. Pamiętaj, że do audytu eksperckiego (badania) nie wystarczy zestawić wyniki, które można uzyskać przy użyciu narzędzi do automatycznego wykrywania błędów dostępności cyfrowej.

Przeczytaj też nasz artykuł: Jak dbać o dostępność cyfrową w umowach i zamówieniach publicznych.

To właściciel strony internetowej i aplikacji mobilnej ma największą wiedzę na temat tej strony lub aplikacji, jej struktury, szablonów i wagi informacji, które zawiera. Informacje te są kluczowe dla odpowiedniego zaplanowania audytu eksperckiego i warto przekazać je już na samym początku ekspertowi-audytorowi.

Ustal sposób badania i zakres raportu

Zastanów się, jak szczegółowy ma być audyt ekspercki. Może on łączyć w sobie różne formy badawcze, na przykład:

• analizę automatyczną,
• analizę ręczną,
• testy z użyciem technologii asystujących,
• testy z użytkownikami.

Określ czy raport z audytu ma jedynie stwierdzać stan dostępności, czy też ma wskazywać niezbędne zmiany i poprawki. Jeśli ekspert ma przygotować w raporcie rekomendacje i wskazówki niezbędnych działań - ustal razem z nim ich szczegółowość oraz sposób ich prezentacji (szablon).

Nie ma jednego, obowiązującego szablonu dla raportu z audytu dostępności cyfrowej. Twórcy wytycznych WCAG (od angielskiego Web Content Accessibility Guidelines) przygotowali do analizy zgodności z tymi wytycznymi przykładowy wzór szablonu raportu WAI (dalej: szablon WAI) . Ekspert może mieć jednak swój własny szablon, który powinien przedstawić przy ustalaniu zakresu audytu i raportu lub przed przystąpieniem do pracy.

Określ co ekspert ma zbadać na stronie internetowej

Audyt ekspercki nie oznacza, że ekspert-audytor musi przebadać każdą pojedynczą podstronę i wskazać każdy pojedynczy błąd. Nie będzie to zasadne, szczególnie przy dużych stronach lub aplikacjach mobilnych, ponieważ takie badanie trwałoby bardzo długo. Przy badaniu strony internetowej dobór próbki podstron do sprawdzenia nie może być jednak całkowicie przypadkowy. Najlepiej, jeśli wybór podstron do audytu ustalisz we współpracy z ekspertem. Dobór może być różny w zależności od tego, czy audyt będzie pełny czy cząstkowy.

Podmioty publiczne najczęściej korzystają z pełnego audytu. Próbka badawcza do pełnego audytu eksperckiego powinna zawierać (jeśli to możliwe):

• podstronę startową,
• podstronę logowania (utwórz profil użytkownika dla eksperta i ewentualnie dla testerów, którzy wezmą udział w audycie),
• mapę strony,
• podstronę z informacjami kontaktowymi,
• podstrony z formularzami kontaktowymi, szczególnie te, które mają zabezpieczenie typu CAPTCHA,
• podstronę pomocy,
• podstronę z informacjami prawnymi,
• co najmniej jedną podstronę istotną dla każdego rodzaju usługi, które świadczy strona internetowa,
• podstronę z formularzem zaawansowanego wyszukiwania,
• podstronę z wynikami wyszukiwania,
• deklarację dostępności,
• podstrony, które wyraźnie mają inny wygląd od pozostałych lub zawierają innego rodzaju treści niż większość podstron,
• co najmniej jeden dokument do pobrania - istotny dla każdego rodzaju usługi, którą świadczy strona internetowa,
• co najmniej jeden materiał multimedialny, na przykład film,
• losowo wybrane podstrony, których liczba zależy od wielkości badanego serwisu www (osoba odpowiedzialna za przeprowadzanie audytu dostępności może samodzielnie oszacować tę liczbę).

Pełny audyt ekspercki nie powinien opierać się jedynie na badaniach przeprowadzonych na jednej przeglądarce. Powinien badać stronę internetową na wszystkich najpopularniejszych przeglądarkach. Jeśli jest to możliwe, powinien brać pod uwagę również różne systemy operacyjne (np. Windows, Linux, macOS).

Wskaż też ekspertowi ewentualne procesy, czyli ciągi działań, które użytkownik badanej strony wykonuje, aby osiągnąć jakiś cel. Na przykład na stronie przewoźnika kolejowego może to być proces zakupu biletu, a na stronie banku wykonanie przelewu. Szczególną uwagę zwróć na ewentualne połączenia z rozwiązaniami zewnętrznymi, które są niezbędne do realizacji zadania czy procesu. Dobrym przykładem takiego połączenia są strony internetowe, na których płaci się za pomocą modułów do płatności. W takiej sytuacji określ, czy ekspert oraz ewentualnie testerzy z niepełnosprawnościami mają badać również dostępność cyfrową tych modułów. Ekspert powinien w takim przypadku badać całość procesu pod kątem jego dostępności cyfrowej, a nie tylko osobno poszczególne jego elementy.

Określ co ekspert ma zbadać w aplikacji mobilnej

Aplikacje mobilne są zazwyczaj programami, które realizują konkretne, jasno określone działania. Dlatego do audytu nie wybieraj pojedynczych ekranów. W pełnym audycie eksperckim powinny zostać zbadane konkretne procesy realizowane za ich pomocą. Ekspert powinien dobrze zapoznać się z aplikacją. Wspieraj go w tym i wskaż mu wszystkie ścieżki i procesy.

Szczególną uwagę zwróć na trzy aspekty dostępu do aplikacji mobilnych:

1. Logowanie użytkownika (login i hasło, konto testowe itp.) i możliwości skorzystania z całości aplikacji po zalogowaniu. Utwórz profil użytkownika dla eksperta i ewentualnie dla testerów, którzy wezmą udział w audycie. Udostępnij dane do logowania. Omów z ekspertem szczegółowo możliwe ścieżki i procesy.
2. Możliwe powiązania procesów z innymi aplikacjami. Na przykład w przypadku aplikacji mObywatel, aby poprawnie sprawdzić wszystkie procesy, trzeba skorzystać z aplikacji mWeryfikator oraz z aktywacji przez profil zaufany lub za pomocą dowodu osobistego z warstwą elektroniczną.  Może to mieć wpływ na koszt audytu.
3. Inne aspekty dostępu do aplikacji mobilnej, na przykład związane z lokalizacją. Może to być ważne w przypadku aplikacji, których działanie zależy od miejsca, w którym ją uruchamiamy, jak na przykład aplikacje, które pomagają zwiedzać muzea.

Jeśli jednak uznasz, że aplikację mobilną należy badać w podobny sposób jak stronę internetową, to warto do pełnego badania wybrać:

• ekran startowy,
• ekran konfiguracji aplikacji po jej zainstalowaniu,
• ekran logowania,
• ekran z informacjami kontaktowymi,
• ekran pomocy,
• ekran, który zawiera informację prawną,
• co najmniej jeden ekran ważny dla każdego rodzaju usługi, którą świadczy aplikacja mobilna,
• funkcjonalność wyszukiwania,
• ekran, który zawiera deklarację dostępności,
• co najmniej jeden dokument do pobrania (stosownie do sytuacji) - istotny dla każdego rodzaju usługi.

Wymagaj określenia wagi błędów

Audyt ekspercki może łączyć różne metody badawcze. Dlatego na koniec może pojawić się wiele wniosków i problemów. Ustal z ekspertem-audytorem sposób oceniania wagi znalezionych błędów, czyli w jakiej kolejności je naprawiać. Do oceny wagi każdego znalezionego błędu ekspert powinien brać pod uwagę jego kontekst, jego znaczenie dla użytkowników, zarówno niepełnosprawnych, jak i ogólnie dla użytkowników. Błędy można na przykład podzielić na:

1. Kluczowe, czyli takie, których obecność powoduje, że nie da się poprawnie skorzystać z informacji lub usług oferowanych na stronie internetowej albo w aplikacji mobilnej.
2. Istotne, czyli takie, których obecność znacznie utrudnia skorzystanie z informacji lub usług, które oferuje strona internetowa lub aplikacja mobilna.
3. Nieistotne, czyli takie, których obecność nie uniemożliwia większości użytkownikom niepełnosprawnym skorzystania z informacji lub usług oferowanych na stronie internetowej albo w aplikacji mobilnej, ale jest niespełnieniem wymagań dostępności cyfrowej.

Raport z audytu eksperckiego powinien w zrozumiały sposób wyjaśniać zasady przeprowadzonego audytu i prezentować wyniki według (ustalonego wcześniej) szablonu.

Zawartość raportu

Raport powinien odzwierciedlać wymagania i zakres ustalonego audytu.

Informacje powinny być sformułowane w sposób maksymalnie zrozumiały dla osób, które nie rozumieją słownictwa i pojęć branżowych.

Oprócz opisów ewentualnych błędów powinien zawierać także informacje techniczne oraz między innymi: kiedy był wykonany, za pomocą jakich narzędzi, na jakich przeglądarkach internetowych. Dzięki takim informacjom łatwiej porównasz wyniki kolejnych audytów oraz określisz przyczyny problemów.

Jeśli zamawiasz pełny audyt, możesz oczekiwać, że raport będzie zawierać, co najmniej następujące elementy:

• Wstęp, który zawiera:
  • adres strony internetowej lub nazwę aplikacji mobilnej,
  • wykaz wybranych do audytu podstron lub procesów, które były badane,
  • przedział czasu, kiedy wykonano testy,
  • zakres audytu (np. ocena dostępności cyfrowej dla potrzeb aktualizacji deklaracji dostępności, szczegółowe badanie zgodności strony internetowej z ustawą z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, badanie zgodności aplikacji mobilnej z normą europejską EN 301549 itp.),
  • opis przyjętej metodyki audytu, czyli w jaki sposób było prowadzone badanie,
  • informacje na temat wyboru testerów z niepełnosprawnościami, włącznie z uzasadnieniem,
  • informacje o procesach i procedurach poddanych audytowi, zarówno przez eksperta, jak i przez testerów z niepełnosprawnościami,
  • spis ewentualnych problemów, które pojawiły się podczas audytu i mogły mieć wpływ na jego przebieg.
• Listę użytych podczas badania narzędzi, w tym:
  • przeglądarek internetowych,
  • systemów operacyjnych,
  • rodzajów urządzeń mobilnych,
  • technologii asystujących.
• Podsumowanie wyników, które zawiera:
  • ogólną ocenę poziomu dostępności cyfrowej audytowanej strony internetowej lub aplikacji mobilnej,
  • sugestię kolejności naprawy błędów, w zależności od ich wagi i ewentualnego wpływu na procesy lub procedury,
  • krótką informację o wynikach audytu z testerami z niepełnosprawnościami.
• Szczegółowe omówienie błędów - zaprezentowanie tej części zależy od eksperta (i ewentualnych wcześniejszych ustaleń) oraz sposobu, w jaki prowadził audyt. Jeśli oprze się na szablonie WAI, to błędy zgrupuje według struktury wytycznych WCAG (choć może je przedstawić również w innej kolejności). Przy każdym wskazanym błędzie możesz dostać informacje (w zależności od ustalonego z ekspertem zakresu audytu i szczegółowości raportu), takie jak:
  • opis błędu wraz z wyjaśnieniem, dlaczego jest to błąd, w jakiej sytuacji może utrudnić czy uniemożliwić korzystanie ze strony internetowej lub aplikacji mobilnej;
  • ewentualny zrzut ekranu, aby wskazać i wyjaśnić błąd;
  • odniesienie, jeśli jest to możliwe: do załącznika do ustawy o dostępności cyfrowej lub wytycznych WCAG, lub normy EN 301 549, lub inne wyjaśnienie przyczyn, że dany element lub problem to błąd dostępności cyfrowej;
  • ewentualne szczegółowe rekomendacje, jak naprawić błąd (w zależności od ustalonego z ekspertem zakresu audytu i szczegółowości raportu). Mogą to być wskazówki ogólne i odniesienia do różnorodnych narzędzi, które pozwalają rozwiązać problem, szczegółowe wskazówki, jak należy zmienić kod strony internetowej lub aplikacji mobilnej. Pamiętaj jednak, że ekspert-audytor, pomimo znajomości zasad tworzenia stron internetowych lub aplikacji mobilnych, może nie być doświadczonym programistą czy webmasterem, a jego rekomendacje muszą wdrażać specjaliści;
  • ocena wagi błędu z odpowiednim wyjaśnieniem i ewentualną sugestią o pilności jego naprawy.
• ewentualne sprawozdanie z audytu z testerami z niepełnosprawnościami, który zawiera:
  • przedział czasu, kiedy wykonano testy,
  • rodzaje niepełnosprawności poszczególnych testerów wraz z informacją o technologiach asystujących, z których korzystali w trakcie audytu,
  • opis ścieżki (scenariusz), przez którą przeszedł tester podczas audytu,
  • komentarz testera z oceną dostępności cyfrowej,
  • komentarz eksperta-audytora jako podsumowanie i aby wyjaśnić komentarz testera (jeśli jest to niezbędne),
  • wnioski z przeprowadzonych testów i wyjaśnienia, jak powinny być rozumiane.

Po wdrożeniu rekomendacji z audytu eksperckiego możesz zlecić temu samemu ekspertowi  ponowny audyt ekspercki (audyt weryfikujący), aby sprawdzić skuteczność naprawy błędów dostępności cyfrowej. Audyt weryfikujący zazwyczaj jest prostszy od audytu podstawowego i najczęściej nie wymaga już udziału testerów z niepełnosprawnościami (chyba że jest to niezbędne, aby rzetelnie ocenić dostępność cyfrową, bo na przykład zmiany wynikały ze specyficznych uwag, które zgłaszali testerzy i chcesz sprawdzić, jak oceniają wdrożone rozwiązania).

Raport z audytu weryfikującego zazwyczaj uzupełnia raport podstawowy. Zwykle znajdziesz w nim:

• przedział czasu, kiedy przeprowadzono audyt,
• jakie błędy poprawiono,
• których błędów nie poprawiono,
• informację o ewentualnych nowych błędach (wykrytych podczas audytu np. które powstały przy wprowadzaniu zmian),
• ewentualne wyniki audytu z testerami z niepełnosprawnościami,
• podsumowanie i ewentualne rekomendacje dla dalszych działań.

Pamiętaj, że raport z audytu eksperckiego opisuje stan dostępności cyfrowej w momencie badania. Przy szybko zmieniających się stronach internetowych i aplikacjach mobilnych raport może szybko stać się nieaktualny.

Rozpocznij pracę z wynikami badania najszybciej, jak to możliwe.

Przekaż raport do wszystkich osób zainteresowanych i zaangażowanych w badaną stronę internetową lub aplikację mobilną. Możesz także zorganizować spotkanie dla innych pracowników, żeby pokazać im wyniki i powiedzieć, jakie działania będziecie w związku z tym podejmować w najbliższym czasie.

---