Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Rzeszowie

Woda do spożycia zawiera wiele różnych substancji, głównie składniki mineralne pochodzenia naturalnego, które są wręcz nieodzowne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Sporadycznie, w wodzie mogą pojawić się substancje niepożądane, pogarszające jej właściwości lub też szkodliwe dla zdrowia.

Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi musi być wolna od substancji szkodliwych, bakterii chorobotwórczych oraz nadmiernych ilości powszechnie występujących w niej składników (żelaza, manganu, chlorków, siarczanów azotanów, azotynów, wapnia i magnezu). Powinna być przy tym klarowna, bezbarwna, nie posiadać zapachu oraz mieć przyjemny i orzeźwiający smak.

Problem bezpieczeństwa zdrowotnego wody w Polsce reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. (Dz. U. 2017, poz. 2294) w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, uwzględniające przepisy Dyrektywy Rady Unii Europejskiej 98/83/WE. W rozporządzeniu zostały ściśle określone wymagania mikrobiologiczne oraz fizykochemiczne, jakim powinna odpowiadać woda przeznaczona do spożycia.

Fekalny charakter stwierdzanych w wodzie zanieczyszczeń mikrobiologicznych, powinien być sygnałem dla władz samorządowych do przeanalizowania gospodarki ściekowej na podległym terenie. Na bezpieczeństwo zdrowotne wody wpływa odpowiednia ochrona źródeł  i zasobów wodnych i powinna być priorytetem w stosunku do stosowanych procesów uzdatniania  zanieczyszczonej wody.

Woda przeznaczona do konsumpcji i używania w gospodarstwie domowym "jest bezpieczna dla zdrowia ludzkiego, jeżeli jest wolna od mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów w liczbie stanowiącej potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego".

 

Escherichia coli - znajduje się w dużych ilościach w odchodach ludzkich i zwierzęcych. Ponadto występuje w ściekach surowych i oczyszczonych, glebie oraz w wodzie naturalnej zanieczyszczonej fekaliami pochodzenia ludzkiego, rolniczego lub od dzikich zwierząt i ptaków. Jest to najbardziej przydatny wskaźnik zanieczyszczenia kałowego, potwierdza obecność odchodów w wodzie. Obecność w wodzie Escherichia coli świadczy o świeżym zanieczyszczeniu kałem oraz wskazuje na niewłaściwą dezynfekcję wody lub wtórne zanieczyszczenie w sieci wodociągowej. Bakteria ta wrażliwa jest na chlorowanie, nie przeżywa długo w wodach naturalnych. Wykrycie tych drobnoustrojów powinno skłaniać do dalszych działań, w tym pobrania kolejnych próbek wody do badań i poszukiwania potencjalnych przyczyn zanieczyszczenia np.: niewłaściwego uzdatniania wody, nieszczelności systemu dystrybucyjnego.

Dopuszczalna wartość dla parametru - 0 jtk/100 ml.

 

Paciorkowce kałowe (Enterokoki) – wraz z bakteriami grupy coli stanowią wskaźnik jakości uzdatniania systemów wodnych lub uszkodzenia systemu dystrybucji. Ich obecność w badanej próbce świadczy o zanieczyszczeniu wody fekaliami odległymi w czasie. Charakteryzują się dłuższą przeżywalnością w wodzie i są bardziej odporne na działanie chloru niż bakterie grupy coli. Wykrycie tych drobnoustrojów podobnie jak w przypadku Escherichia coli powinno skłaniać do poszukiwania potencjalnych przyczyn zanieczyszczenia np.: niewłaściwego uzdatniania wody, nieszczelności systemu dystrybucyjnego. Wskaźnika tego używa się do badania jakości wody po naprawach wykonywanych w systemach dystrybucyjnych lub po podłączeniu nowych przewodów wodociągowych.

Dopuszczalna wartość - 0 jtk/100 ml.

 

Bakterie grupy coli – są to głównie bakterie pochodzenia kałowego. Do systemu dystrybucji wodnej mogą przedostawać się ze ścieków, gleby lub rozkładającego się materiału roślinnego. Stwierdzenie ich obecności w wodzie sugeruje nieodpowiednie jej uzdatnienie, wtórne zanieczyszczenie lub nadmierną zawartość substancji odżywczych w uzdatnionej wodzie. Bakterie z grupy coli to parametr niepożądany w wodzie. Kiedy wartość graniczna zostaje przekroczona, to należy doprowadzić do obniżenia tego parametru, ale jego obecność nie ma znaczenia zdrowotnego. Wobec powyższego bakterie z grupy coli mają wartość jako wskaźnik (ale wskaźnik ograniczony), mogą być natomiast stosowane w celu oceny czystości i szczelności systemów dystrybucyjnych oraz potencjalnej obecności biofilmu. 

Dopuszczalna wartość - 0 jtk/100 ml.

 

Clostridium perfringens – stanowią wskaźnik prawidłowości prowadzonych procesów uzdatniania wody (tj. koagulacja, sedymentacja i filtracja, ponieważ powinny być wyeliminowane właśnie na tych etapach uzdatniania) oraz zanieczyszczenia wody ściekami. Clostridium perfringens znajduje się zwykle w odchodach, jednakże w mniejszych ilościach niż Escherichia coli. Może być wskaźnikiem informującym o odległym w czasie zanieczyszczeniu kałowym. Przetrwalniki tych bakterii mogą przetrwać w wodzie znacznie dłużej niż bakterie z grupy coli i są bardziej odporne na dezynfekcję. Najbardziej skuteczną metodą eliminacji tej bakterii jest promieniowanie UV. Cechą charakterystyczną tych organizmów jest zdolność do długiego przeżywania w środowisku. Jest to przede wszystkim problem wód powierzchniowych, dlatego obowiązujące przepisy sanitarne nakładają obowiązek kontroli Clostridium w wodach powierzchniowych, bądź zmieszanych z wodami podziemnymi. Clostridium perfringens, może wywoływać zatrucia pokarmowe, ale również zakażenia ran czy zakażenia szpitalne. Do zatrucia dochodzi w wyniku spożywania żywności, bądź wody skażonej sporami, które są niestety bardzo odporne na temperaturę i dezynfekcję.

Dopuszczalna wartość - 0 jtk/100 ml.

 

Legionella - występuje powszechnie w naturalnym środowisku wodnym i w glebie. Pałeczki Legionella stanowią grupę drobnoustrojów powszechnie przenoszonych przez wodę. Zachorowania na legionellozę (postać kliniczna choroby legionistów - zapalenie płuc i gorączka Pontiac – objawami przypominająca grypę) związane są zwykle z przebywaniem w okolicy chłodni kominowych oraz z korzystaniem z urządzeń wytwarzających aerozole wodne, w instalacjach ciepłej wody i w ośrodkach spa. Stanowią one główne źródła zakażenia ludzi (zakażenie następuje jedynie przez wdychanie aerozolu). Drobnoustroje te są wrażliwe na dezynfekcję. Istotnym elementem kontroli jest sprawdzanie temperatury wody.

Powinna ona o ile to możliwe, mieścić się poza zakresem 20-50 ^oC, co zapobiega namnażaniu się tych drobnoustrojów.

Do cech organoleptycznych wody należą: mętność, barwa, zapach i smak. Parametry te mogą świadczyć o pochodzeniu wody oraz sugerować rodzaj zawartych w niej związków chemicznych.

 

Barwa - zwykle spowodowana jest obecnością barwnych substancji organicznych, żelaza i innych metali, które są zarówno naturalnymi składnikami wody, jak i produktami korozji rur wodociągowych.

 

Mętność - w wodzie do spożycia wywoływana jest drobnymi cząsteczkami stałymi, które mogą znajdować się w wodzie na skutek nieodpowiedniego uzdatniania lub z powodu unoszenia się cząstek pochodzących z osadów w sieci wodociągowej. Woda o wysokiej mętności może chronić mikroorganizmy przed działaniem dezynfekcyjnym i być przyczyną wzrostu liczby bakterii.

 

Zapach, smak – to parametry organoleptyczne. Smak i zapach nadają wodzie rozpuszczone w niej związki nieorganiczne tj. kwasy, sole, gazy lub organiczne – najczęściej produkty metabolizmu organizmów żywych w wodzie w warunkach naturalnych. Mogą być również ubocznym skutkiem uzdatniania wody (np. chlorowania), a także powstawać w trakcie magazynowania i dystrybucji wody. Nietypowy zapach, smak mogą być wskaźnikiem obecności potencjalnych szkodliwych substancji.  Zapach powinien być akceptowalny przez konsumenta.

Parametry te dostarczają informacji o substancjach chemicznych zawartych w wodzie, zarówno tych, będących składnikami naturalnymi, jak również substancji, których obecność jest niepożądana ze względu na szkodliwość dla zdrowia, jak również wpływ na kondycję instalacji wodociągowej.

 

Odczyn - wyrażany wykładnikiem pH. Odczyn wody ma istotny wpływ na efektywność procesów jej uzdatniania. Zbyt niska wartość pH zwiększa korozyjność wody.

Dla wód przeznaczonych do spożycia wartość pH powinna mieścić się w przedziale 6,5 – 9,5

 

Przewodność - jest miarą podatności wody na przepływ prądu elektrycznego. Jest wywołana obecnością rozpuszczonych w wodze soli oraz amoniaku i dwutlenku węgla. Przewodność elektryczna jest wskaźnikiem informującym o stopniu mineralizacji wody.

Dopuszczalna wartość: 2500 μS/cm

 

Żelazo i mangan - są jednymi z najbardziej rozpowszechnionych metali i zazwyczaj występują w wodzie razem. Zawartość obu pierwiastków w większych stężeniach powoduje brudzenie urządzeń sanitarnych i prania, a także skutkuje zmianami barwy i mętności oraz wywołuje niepożądany smak i zapach wody. Wysoka zawartość żelaza i manganu sprzyja wzrostom bakterii manganowych oraz Żelazowych, tworzących maziste osady pokrywające przewody wodociągowe.

Dopuszczalne wartości: żelazo - 200 μg/l; mangan - 50 μg/l.

 

Twardość - parametr ten zależy od ilości rozpuszczonych w wodzie związków, głównie wapnia i magnezu. Wody bardzo miękkie są szkodliwe dla organizmu, ponieważ wypłukują z organizmu sole wapnia i inne, co powoduje problemy z układem kostnym, zaburzenia pracy mięśni, w tym mięśnia sercowego. Twardość wody w gospodarstwach domowych powoduje wzrost zużycia środków myjących i detergentów oraz tworzenie się kamienia kotłowego.

Dopuszczalna wartość: 60 – 500 mg CaCO₃/l.

 

Jon amonowy - w wodzie do spożycia nie ma bezpośredniego znaczenia zdrowotnego, może on jednak zmniejszać skuteczność dezynfekcji wody, przyczyniać się do powstania azotynów w sieci wodociągowej a także wywoływać zmiany smaku i zapachu wody.

Dopuszczalna wartość - 0,50 mg/l.

 

Azotany i azotyny - są powszechnie występującymi jonami w środowisku człowieka: wodzie, glebie i żywności, co jest konsekwencją naturalnego obiegu azotu, zanieczyszczeń antropogenicznych oraz stosowania ich w przetwórstwie spożywczym. Szkodliwość azotanów wynika z możliwości przekształcenia w azotyny, których nadmierne spożycie wywołuje niedokrwistość. Niska zawartość azotanów w wodzie jest konieczna w przypadku niemowląt. Spożywanie wody z zawartością azotanów powyżej 10 mg/l może powodować u dzieci niedotlenienie.

Dopuszczalne wartości: azotany - 50 mg/l; azotyny - 0,5 mg/l.

 

Chlorki – jon chlorkowy jest powszechnie występującym i naturalnym składnikiem wody. Nadmierne stężenie chlorków w wodzie może świadczyć o zanieczyszczeniu z ścieków przemysłowych oraz miejskich ścieków opadowych zawierających sól stosowaną do odśnieżania, a także z solanek.

Dopuszczalna wartość - 250 mg/l.

 

Fluorki - Fluorki są czasem dodawane do wody w celu zapobiegania próchnicy zębów, a stężenie ich przewyższające wartość dopuszczalną niosą ze sobą ryzyko fluorozy zębów.

Dopuszczalna wartość - 1,5 mg/l.

 

Utlenialność - Jedna z form wyrażania chemicznego zapotrzebowania tlenu. Jest wskaźnikiem zawartości w wodzie substancji organicznych, utleniających się w umownych warunkach pod wpływem KMnO₄. Utlenialność jest oznaczana zwykle w wodach podziemnych, nie zanieczyszczonych. Wysoką utlenialność wód może spowodować obecność w nich związków organicznych pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.

Arsen - w wodach naturalnych może być obecny w wyniku rozpuszczania składników skorupy ziemskiej, zanieczyszczenia spowodowanego przez ścieki przemysłowe lub na skutek stosowania insektycydów w rolnictwie lub gospodarce leśnej. Kontakt z arsenem może powodować różne efekty zdrowotne włączając w to zmiany: dermatologiczne, kardiologiczne. Jest karcynogenem skóry .

Najwyższe dopuszczalne stężenie arsenu – 10 [µg/l].

 

Kadm - dostaje się do środowiska wraz ze ściekami i z obszarowych zanieczyszczeń pochodzących ze stosowania nawozów sztucznych oraz z lokalnego zanieczyszczenia powietrza. Skażenie wody do picia może pochodzić z rur ocynkowanych, spawów i niektórych metalowych elementów uzbrojenia przewodów. Jest metalem bardzo toksycznym dla organizmu człowieka. Posiada zdolności kumulowania się a długotrwałe oddziaływanie na organizm może doprowadzić do: uszkodzenia nerek, wątroby, niedokrwistości, choroby nadciśnieniowej, zwyrodnienia stawów, osteoporozy.

Najwyższe dopuszczalne stężenie kadmu – 5 [µg/l].

 

Miedź  - duże jej ilości w wodach powierzchniowych mogą pochodzić z zanieczyszczenia ich ściekami przemysłu metalurgicznego lub maszynowego. Sole miedzi stosuje się do niszczenia zakwitów w zbiornikach zaporowych, katalizowania procesu utleniania manganu w wodzie oraz zapobiegania rozwojowi śluzu w przewodach wodociągowych. Do zwiększenia stężenia miedzi w wodzie w znacznej mierze mogą przyczynić się miedziane przewody wodociągowe, z którymi styka się woda o właściwościach korozyjnych, zwłaszcza o podwyższonej temperaturze. Wówczas w czasie zastoju wody stężenie miedzi może osiągnąć kilka miligramów na litr, podczas gdy przeciętna zawartość miedzi w wodzie wynosi zaledwie kilka mikrogramów na litr. Większe dawki miedzi szkodzą zdrowiu i mogą wywoływać wymioty, a w efekcie stałego narażenia prowadzą do uszkodzenia wątroby. Wyższe stężenie miedzi skutkuje również pogorszeniem smaku i barwy wody.

Najwyższe dopuszczalne stężenie miedzi – 2 [mg/l].

 

Ołów - może pochodzić z wymywania gruntu zawierającego związki ołowiu, z zanieczyszczeń doprowadzanych ze ściekami przemysłowymi, może dostawać się do wody wskutek korozji rur ołowianych (stosowanych dawniej w wodociągach) lub zbiorników pokrytych farbami zawierającymi związki ołowiu. W okręgach przemysłowych, gdzie znajdują huty metali kolorowych, może dostawać się do wód powierzchniowych z opadami atmosferycznymi. Źródłem ołowiu są spaliny samochodowe. Hamuje biochemiczne procesy rozkładu substancji organicznych, opóźnia przebieg procesów samooczyszczania w wodach powierzchniowych. Ołów pogarsza własności organoleptyczne wody. Ze względu na silne własności toksyczne oraz zdolności kumulowania się w organizmie ludzkim, jest szkodliwy dla zdrowia – wywołuje chorobę zwaną ołowicą. Jest toksyczny dla ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Wpływa na metabolizm wapnia.

Najwyższe dopuszczalne stężenie ołowiu – 10 [µg/l].

 

Nikiel  - wyższe jego stężenie w wodzie może występować na skutek przenikania z armatury wodociągowej oraz przedostawania się z do wody z naturalnych bądź przemysłowych odkładów. Nadmiar niklu w organizmie może skutkować zaburzeniami układu trawiennego i uczuleniami. Ponadto w przypadku stwierdzonego uczulenia, obecność niklu w wodzie wodociągowej może aktywować nawrót zmian lub nasilać wcześniej istniejące objawy. Zawartość niklu w wodzie zależy m.in. od typu rur doprowadzających. W przypadku rur metalowych, więcej niklu zawiera woda gorąca, natomiast jeżeli rury wykonane są z PCV – woda zimna. Z uwagi na możliwość kumulacji niklu i jego gromadzenia się po nocy w rurach wodociągowych, nie należy pić i gotować wody z kranu z pierwszego strumienia. Konieczne jest chwilowe odpuszczenie wody.

Najwyższe dopuszczalne stężenie niklu – 20 [µg/l].

 

Rtęć - jest pierwiastkiem, który wraz z jego wszystkimi związkami wykazuje dużą toksyczność oraz zdolność kumulowania w organizmie ludzkim. Związki rtęci zawarte w wodach mają ujemny wpływ na przebieg samooczyszczania wód wskutek hamowania procesów biochemicznych. Źródłem rtęci w wodach są ścieki przemysłowe z zakładów farmaceutycznych, produkcji pestycydów, produkcji mas plastycznych i przemysłu petrochemicznego, drzewnego, celulozowego, fabryk akumulatorów oraz spływy z pól, na których używano środków ochrony roślin typu rtęciowego. Również może przedostawać się do wód z powietrza, wskutek spalania paliw płynnych i stałych. Rtęć i jej związki łatwo przenikają przez łożysko, stanowiąc duże zagrożenia dla płodu. Rtęć nieorganiczna atakuje głównie nerki, zaś metylortęć oddziałuje głównie na centralny układ nerwowy.

Najwyższe dopuszczalne stężenie rtęci – 1 [µg/l].

Powstają w wodzie do picia głównie na skutek reakcji chloru z naturalnie występującymi składnikami organicznymi i znajdującymi się w wodzie bromkami. Stężenie trihalometanów można ograniczyć poprzez stosowanie wielostopniowego uzdatniania wody, redukującego zawartość organicznych prekursorów trihalometanów. Spośród związków należących do omawianej grupy, w wodzie najczęściej stwierdza się obecność chloroformu.

Chloroform - stężenia w wodzie do picia mogą czasami nawet sięgać kilkaset mikrogramów na litr. Stężenia w otaczającym powietrzu są zwykle niskie, chloroform jest także wykrywany w niektórych pokarmach w stężeniach 1-30 µg/kg. Jest wchłaniany po wprowadzeniu drogą doustną, poprzez inhalację lub przez skórę.

Najwyższe dopuszczalne stężenie THM – 100 [µg/l].
Najwyższe dopuszczalne stężenie chloroformu – 0,03 [mg/l].

 

Chlorany - produkt rozkładu dwutlenku chloru; obecne również w przypadku stosowania podchlorynów do dezynfekcji wody. Dane literaturowe o wpływie chloranów na zdrowie ludzi nie są wystarczające do ustalenia dopuszczalnej wartości. Zaleca się jednak zmniejszenie stężenia chloranów w wodzie, nie wpływając na skuteczność jej dezynfekcji.

 

Chloryny - zgodnie z wytycznymi WHO tymczasowa dopuszczalna wartość chlorynów w wodzie do spożycia wynosi – 200 [g/l] (wartość zaokrąglona). Użycie dwutlenku chloru jako środka dezynfekcyjnego może powodować przekroczenie dopuszczalnej wartości dla chlorynów, jednak trudności w utrzymaniu dopuszczalnej wartości nie powinny skutkować obniżeniem skuteczności dezynfekcji wody.

Najwyższe dopuszczalne stężenie sumy chloranów i chlorynów – 0,7 [mg/l].

 

Bromiany - mogą powstawać w wyniku utleniania jonów bromkowych podczas ozonowania wody i być może podczas działania innych środków utleniających w procesie uzdatniania wody. Wzrost zainteresowania obecnością bromianów w wodach do spożycia został spowodowany wynikami badań toksykologicznych, w wyniku których zostały one zakwalifikowane przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC) do potencjalnych kancerogenów (grupa 2B).

Najwyższe dopuszczalne stężenie bromianów – 10 [µg/l].

 

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA)  - mogą pochodzić ze źródeł naturalnych (pożary lasów) jak i antropogenicznych (produkty niepełnego spalania paliw kopalnych i drewna). Do wody przedostają się wraz z deszczem lub ściekami przemysłowymi. Związki te są także wymywane z gleby i nawierzchni dróg. Mogą również być wypłukane z powłok antykorozyjnych rur wodociągowych. WWA oraz ich metabolity wykazują udowodnione działanie mutagenne i kancerogenne.

Maksymalne sumaryczne stężenie WWA określono na poziomie 0,10 μg/l.

 

Pestycydy - głównym źródłem pestycydów w wodach powierzchniowych jest rolnictwo. W ostatnich latach poświęca się wielką uwagę problemowi pestycydów w wodzie ze względu na ich trwałość jak i zdolność akumulacji w organizmach żywych.

Sumaryczne stężenie pestycydów nie powinno przekraczać 0,50 μg/l.