Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad

Via Appia, Via Flaminia czy też Via Aurelia, to zdecydowanie najbardziej znane drogi z czasów rzymskich. Budowę pierwszej z nich zapoczątkował Appiusz Klaudiusz, za powstaniem drugiej stał Gajusz Flaminiusz, a budowę Via Aurelia przypisuje się Gajuszowi Aureliuszowi Kotta. Przenieśmy się jednak w czasie i przestrzeni, do XIX w. nad Wisłę, gdzie 10 kwietnia 1819 r. powołano do życia Dyrekcję Jeneralną Dróg i Mostów Królestwa Polskiego. Kierowany przez Franciszka Ksawerego Christianiego korpus inżynierów w ciągu niespełna trzech dekad doprowadził do utwardzenia podstawowych traktów, ułatwiając ówczesną komunikację kołową. Wśród nich znalazły się między innymi trakty: brzeski, kaliski, zakroczymski, radzymiński, krakowski czy też lubelski. Dziś bardzo często w ich śladzie biegną współczesne drogi, nierzadko dwujezdniowe, noszące inne oznaczenie. Czasem jest to cyfra, liczba lub kombinacja składająca się z litery i cyfry lub liczby. 

Pierwszą numerację dróg na terenie odrodzonej Polski wprowadzono dwa lata po odzyskaniu niepodległości, za sprawą ustawy z 10 grudnia 1920 r. o budowie i utrzymaniu dróg publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej. W dokumencie tym opisano podział dróg publicznych na następujące kategorie: państwowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne, przy czym o zaliczeniu drogi mającej znaczenie ogólnopaństwowe do pierwszej kategorii decydował Sejm. W załączniku do ustawy znalazł się wykaz dróg państwowych. Pierwszą grupę stanowiły drogi magistralne, łączące stolicę państwa z granicami lub kresami. Drogi te ponumerowano od 1 do 8 i każda nich rozpoczynała się w Warszawie. Od każdej z tych dróg odchodziło kilka odnóg, oznakowanych literami, a łączną długość całej tej grupy wynosiła 4503 km. Numerami od 9 do 17, a w niektórych przypadkach także literami, oznaczono drogi magistralne przechodzące z południa na północ i ich odnogi. Łączna długość tej grupy dróg to 2670 km. Ostatnią, trzecią grupę dróg stanowiły drogi magistralne przechodzące z zachodu na wschód z ich odnogami. Łączna długość tych dróg wynosiła 3327 km, a cała sieć dróg państwowych Rzeczypospolitej Polskiej miała 10 500 km długości. 

Najdłuższą drogą na terenie ówczesnej Polski była trasa magistralna nr 8 rozpoczynającą od skrzyżowania z drogą nr 7 w podwarszawskiej Miłośnie przez Moszczankę, Lublin, Zamość, Bełżec, Żółkiew, Lwów, Złoczów, Tarnopol, Kopyczyńce, Czortków, Berestek, Zaleszczyki do Okopów św. Trójcy przy ujściu Zbrucza do Dniestru. Trasa biegła śladem dawnego traktu lubelskiego oraz zamojskiego i liczyła 684 km długości. Odchodziło od niej osiem odnóg, m.in. Kurów – Puławy – Radom, Piaski – Chełm – Hrubieszów czy też Krasnystaw – Chełm – Włodawa. O 40 km krótsza była droga nr 18 Zwardoń – Żywiec – Sucha – Chyrów – Sambor – Drohobycz – Stryj – Dolina – Stanisławów – Buczacz – Czortków. 

To oznaczenie zmieniło się we wrześniu 1922 r. Drogi odśrodkowe idące w kierunku od Warszawy do granic państwa oznaczono liczbami całymi i nazwami. Było ich 18, a droga nr 1 nazwana traktem gdańskim wiodła z Warszawy przez Płońsk, Sierpc, Golub Dobrzyń i Grudziądz do Gdańska i dalej przez Gdynię do Pucka. W Miłośnie, przez którą tym razem biegła droga nr 4 - trakt brzeski - łącząca Warszawę z Brześciem, rozpoczynała się droga nr 9 - trakt lwowski - prowadząca przez Lublin, Zamość, Lwów, Stanisławów do Jabłonicy na granicy z ówczesną Czechosłowacją. Oprócz wymienionych już trzech traktów mieliśmy jeszcze: kowieński (nr 2), wileński (3), piński (5), chełmski (6), wołyński (7), podolski (8), sandomierski (10), dukielski (11), tarnowski (12), krakowski (13), częstochowski (14), wieluński (15), kaliski (16), poznański (17) i toruński (18). Pozostałe drogi państwowe oznaczone były ułamkami. Długość dróg państwowych wynosiła 17 155 km, z czego 12 493 km miało nawierzchnię bitą, a 4662 km gruntową.

Zakończenie II wojny światowej przyniosło nie tylko zmiany granic Polski, ale również ustroju gospodarczego. W czerwcu 1948 r. zmieniono ustawę o budowie i utrzymaniu dróg publicznych, włączając drogi wojewódzkie do kategorii dróg państwowych. Zachowano podział na drogi powiatowe i gminne. Na sporządzenie nowego wykazu dróg dano pięć lat, a jego opracowaniem zajęli się ministrowie komunikacji, administracji publicznej i ziem odzyskanych, w porozumieniu z ministrami odbudowy i skarbu oraz Prezesem Centralnego Urzędu Planowania – po zasięgnięciu opinii właściwej wojewódzkiej rady narodowej i za zgodą Rady Państwa. Taki wykaz ogłoszono w 1952 r. Pojawiły się w nim cztery odcinki autostrad: 

- Mazurska, od granicy państwa do Elbląga, 

- Pomorska, od ówczesnego Kolbaczewa do drogi Goleniów – Dąbie, 

- Śląska, od podbytomskich Miechowic przez Zabrze, Gliwice do Kleszczowa oraz drugi odcinek od Brzegu przez Wrocław do granicy Polski. 

Wyróżniono drogi odśrodkowe (o numerach od 1 do 19), północ-południe (o numerach od 30 do 34), wschód-zachód (o numerach od 40 do 45), drogi łącznikowe (numer był ułamkiem, gdzie w liczniku wstawiano numer drogi, a w mianowniku liczbę odnogi - od 1/1 do 45/1). Pozostałe drogi miały numer trzycyfrowy, od 100 do 755, a niektóre z nich dodatkowo literę. 

Wspomniana wcześniej przedwojenna droga nr 1 ponownie miała ten sam numer i przebieg, ale kończyła się w Karwi. Przedwojenny nr 9 zachowała droga z Miłosny przez Lublin i Zamość w kierunku Lwowa, ale rozpoczynała się od drogi nr 7 (poprzednio nr 4) prowadzącej z Warszawy przez Siedlce, Białą Podlaską do Terespola. Poprzednia droga nr 6 (trakt chełmski), z Piask przez Chełm, Kowel do Sarn i granicy ze Związkiem Radzieckim kończyła się teraz na granicy w Dorohusku i nosiła nr 8. 

W 1955 r. długość dróg państwowych o nawierzchni twardej wynosiła 71 309 km, z czego 24 526 km miało nawierzchnię ulepszoną (kostkową, klinkierową, betonową, z płyt kamienno-betonowych, bitumiczną). 

Dekret z sierpnia 1958 r. o podziale dróg publicznych przyniósł kolejna zmianę. Tym razem oprócz dróg państwowych pozostały tylko drogi lokalne mające miejscowe znaczenie ekonomiczno-komunikacyjne oraz ulice i place miejskie, osiedlowe i wiejskie. Zaliczenie lub pozbawienie drogi kategorii publicznej następowało w drodze zarządzenia Prezesa Rady Ministrów. 

W grudniu 1960 r. opublikowano nowy wykaz dróg państwowych związany z zaliczeniem danej drogi do klasy technicznej od I do IV. Trzy autostrady znalazły się w I klasie, a do klasy II zaliczono drogi o numerach od 10 do 52. Poprzednia droga nr 1 nosiła teraz nr 10 i miała zmieniony przebieg na odcinku pomiędzy Płońskiem a Gdańskiem, prowadząc przez Mławę, Olsztynek, Ostródę i Elbląg. Droga z Warszawy do Terespola miała teraz nr 13, trasa z Zakrętu przez Lublin do Zamościa i dalej do granicy nr 14, a prowadząca ze stolicy przez Radom, Kielce, Kraków do Zakopanego nr 15. Drogi III klasy technicznej nosiły trzycyfrowe oznaczenie od 100 do 307, a zaliczone do klasy IV nie miały oznaczenia. 

Kolejna zmiana przyszła w marcu 1962 r. po przyjęciu nowej ustawy o drogach publicznych. Obok dróg państwowych i lokalnych pojawiły się drogi zakładowe stanowiące dojazdy od dróg państwowych lub lokalnych do określonych przedsiębiorstw, zakładów, instytucji czy też uspołecznionych gospodarstw i służące przede wszystkim do użytku tych zakładów. Po tym roku, przy drogach państwowych pokrywających się z przebiegiem dróg międzynarodowych przyjętych przez Komisję Gospodarcza ONZ ds. Europy (UNECE), pojawiła się dodatkowa numeracja, z literą E i jedną lub dwoma cyframi. 

W wykazie dróg państwowych zaliczonych do sieci dróg podstawowej, zatwierdzonym w kwietniu 1969 r. przez Eugeniusza Buszmę - dyrektora Centralnego Zarządu Dróg Publicznych, także mamy podział ze względu na klasę techniczną. 

Drogi od I do III klasy technicznej nosiły trzy rodzaje oznakowania. Leżące w ciągach dróg europejskich miały tylko oznakowanie z literą E (bez numeru krajowego), np. E7 Warszawa – Radom – Kielce – Kraków – Wadowice – Bielsko-Biała – Cieszyn czy też E22 Medyka – Przemyśl – Rzeszów – Kraków – Bytom – Opole – Wrocław – Legnica – Trzebiel. Co ciekawe niektóre drogi zapisano jako dwa oddzielne ciągi z tym samym punktem początkowym, np. E8 z Warszawy przez Poznań do Świecka i z Warszawy przez Siedlce do Terespola, E16 z Łodzi przez Częstochowę, Katowice do Cieszyna i z Łodzi przez Włocławek, Toruń do Gdańska i Gdyni. Niektóre z dróg miały oznakowanie z literą T, np. T7 (Kraków) Głogoczów – Myślenice – Jabłonka – Chyżne, T81 (Warszawa) Płońsk – Sierpc – Toruń – Bydgoszcz – Piła – Recz – Szczecin. Pozostałe zaś oznaczenie liczbowe, dwu- lub trzycyfrowe - od 11 do 408. 

Z kolei drogi zaliczone do IV klasy technicznej miały zazwyczaj oznakowanie składające się z małej litery będącej wyróżnikiem województwa (takiej jak rejestracja pojazdu, stosowano jedną z 17 liter) oraz liczby – jedno-, dwu- lub trzycyfrowej, a czasem tylko trzycyfrowej liczby. Dla przykładu oznaczenie a1 nosiła droga z Suwałk do Olecka, s1 z Gliwic przez Miasteczko Śląskie do Częstochowy, k1 z Wieliczki do Dziekanowic, a oznaczenie c1 z Kozienic przez Magnuszew do Góry Kalwarii. Co ciekawe stosowano też małą literę t. W efekcie mieliśmy drogę IV klasy technicznej t12 z Wyszkowa przez Pułtusk do Gołymina oraz drogę z wyższej klasy technicznej T12 Berdyszcze – Chełm – Lublin – Kurów – Puławy – Radom – Opoczno – Piotrków Trybunalski – Łask. 

Drogi zaliczone do V klasy technicznej znakowano małą literą i trzema cyframi. 

W 1970 r. długość dróg państwowych o nawierzchni twardej wynosiła 64 348 km, z czego 56 617 km miało nawierzchnię ulepszoną.

Ten niezwykle skomplikowany system zmienił się z końcem 1985 r. Wcześniej, w marcu tego roku przyjęto nową ustawę o drogach publicznych. Przywrócono podział dróg na krajowe, wojewódzkie, gminne oraz lokalne miejskie, utrzymując drogi zakładowe. Ze względu na stopień dostępności i obsługi przyległego terenu wprowadzono podział na drogi ogólnodostępne, ekspresowe i autostrady. Do dróg krajowych zaliczały się drogi o znaczeniu ogólnokrajowym, obronnym, łączące stolicę z miastami będącymi siedzibami wojewódzkich rad narodowych, drogi stanowiące najważniejsze połączenia międzywojewódzkie oraz inne drogi o istotnym znaczeniu gospodarczym i turystycznym. Zaliczenie danej trasy do kategorii dróg krajowych następowało w drodze uchwały Rady Ministrów na wniosek Ministra Komunikacji przedłożonego w porozumieniu z Ministrem Administracji i Gospodarki Przestrzennej oraz Obrony Narodowej. Stosowną uchwałę przyjęto w grudniu 1985 r., a wprowadzona numeracja uwzględniała zapisy wprowadzone w Umowie europejskiej o głównych drogach ruchu międzynarodowego (AGR). Treść tej umowy, przy której opracowaniu duży udział mieli także Polacy współpracujący z UNECE, przyjęto w Genewie w listopadzie 1975 r., a Polska ratyfikowała ją w listopadzie 1984 r., wprowadzając w życie w lutym 1985 r. 

Przyjęto zupełnie inny niż dotychczas schemat oznaczania tras i ich numeracji. Numer 1 nadano drodze prowadzącej z północy na południe, z Gdańska przez Toruń, Łódź, Piotrków Trybunalski, Częstochowę, Katowice, Tychy, Bielsko-Białą do Cieszyna i granicy. Numer 2 to z kolei droga w osi zachód-wschód, ze Świecka przez Poznań, Konin, Kutno, Sochaczew, Warszawę, Siedlce, Białą Podlaską do Terespola. Drogom w układzie południkowym nadawano nieparzyste numery, licząc pikietaż od północy, a drogom w układzie równoleżnikowym parzyste, licząc pikietaż od zachodu. To były między innymi efekty dostosowania się drogowej administracji do zasad przyjętych umową AGR. 

W nowym wykazie dróg pojawiło się oznaczenie autostrad, a właściwie ich nielicznych odcinków: A2 Września – Sługocin, A4 Krzywa – Wrocław i Chrzanów – Kraków, A6 Kołbaskowo – Szczecin oraz A12 Golnice – Krzywa. Oznaczenie dróg międzynarodowych z literą E umieszczane było już na dodatkowych, zielonych tabliczkach. W efekcie trasa z Gdańska przez Olsztynek, Warszawę, Radom, Kielce, Kraków do Chyżnego stała się drogą nr 7, a trasa z podwarszawskiego Zakrętu do Lublina i dalej przez Zamość do Hrebennego nosiła teraz nr 17. Przypomnijmy, że poprzednio cały szlak z Gdańska przez Warszawę, Lublin i Zamość do Hrebennego nosił oznaczenie europejskie E81. Obecnie Trasa Gdańsk – Warszawa – Kraków – Chyżne ma oznaczenie europejskie E77, a Warszawa – Lublin – Hrebenne - E372. 

Drogi krajowe numerowano od 1 do 993, przy czym brakujące numery w opublikowanym wykazie stanowiły rezerwę. Najwyższym numerem oznakowano drogę z Gorlic przez Nowy Żmigród do Dukli. 

W 1986 r. długość dróg krajowych, zarządzanych przez Generalną Dyrekcję Dróg Publicznych, wynosiła 42 530 km, z czego 42 283 km miało nawierzchnię ulepszoną, a 48 km gruntową. 

Numeracja dróg z czasów PRL przetrwała do III Rzeczpospolitej, a jej ewolucję przyniosła reforma administracyjna kraju przeprowadzona w październiku 1998 r. Wraz z podziałem kraju na 16 województw, utworzeniem samorządu terytorialnego w województwach i powiatach, ograniczono dotychczasową liczbę dróg krajowych, za których utrzymanie miało odpowiadać państwo. Wydzielono sieć dróg wojewódzkich, które przeszły do samorządu województwa i nowo utworzonych zarządów dróg wojewódzkich. Pierwotny wykaz dróg krajowych, ogłoszony w grudniu 1998 r. i obowiązujący od stycznia 1999 r., podpisany przez premiera Jerzego Buzka, nie był jednolity. Zawierał zarówno drogi z oznaczeniem jedno- (w tym autostrady z literą A: A1, A2, A4, A41, A6, i A12), dwu-, trzy-, jak i pięciocyfrowym. Tych ostatnich dróg było dokładnie pięć: 09238 Chruściel – Grzechotki (granica państwa), 34523 Nowe Słowiki – Sieciechów, 34527 Sieciechów – Opactwo, 40759 Poćkuny – Pomorze i 48143 Frampol – Gorajec – Szczebrzeszyn (część tej drogi miała wtedy nawierzchnię gruntową). Z kolei do sieci dróg wojewódzkich przypisano dotychczasowe drogi krajowe z numeracją trzycyfrową i niektóre jedno- lub dwucyfrowe, np. przechodzącą przez Warszawę dwójkę, piątkę w Bydgoszczy, czy drogę nr 21 z Ustki do Słupska. 

Półtora roku później, w maju 2000 r., ukazało się zarządzenie Generalnego Dyrektora Dróg Publicznych, które nadało nowe numery dróg krajowych i w dużej mierze obowiązuje do dziś. Tym razem lista zawierała numery dróg od 1 do 94, przy czym nie wykorzystano numerów 37, 90 i 93. Utrzymano południkowy układ dla dróg z numerami nieparzystymi i parzystymi dla układu równoleżnikowego, jak i liczenie pikietażu od północy na południe i z zachodu na wschód. Jedynym wyjątkiem była droga krajowa nr 8 biegnąca przez Polskę po skosie z południowego zachodu na północny wschód, z kilometrem zerowym na granicy z Czechami w Kudowie-Zdrój. 

Dodajmy, że nadawanie numerów dróg krajowych, a także wojewódzkich, przypisano Generalnemu Dyrektorowi Dróg Publicznych rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z lutego 2000 r. Zapisy zostały doprecyzowane rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z lutego 2005 r i obowiązują do dziś. Po połączeniu 1 kwietnia 2002 r. Generalnej Dyrekcji Dróg Publicznych z Agencją Budowy i Eksploatacji Autostrad, numery nadaje Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad. Do dziś stosowne zarządzenia w sprawie dróg krajowych wydano 28 razy (linki do dokumentów znajdziemy na stronie internetowej GDDKiA). Praktycznie wszystkie związane były z oddawaniem nowych odcinków dróg krajowych do użytku i wynikały z zasady zachowania spójności oraz prawidłowego kształtowania sieci dróg. Były ewolucją, a nie rewolucją, tak jak to bywało w poprzednich latach. Wraz z budową kolejnych odcinków autostrad A1, A2 i A4 dotychczasowe ciągi dróg krajowych nr 1, 2 i 4 zyskiwały w oznaczeniu liczbę 9 (91, 92 i 94). Z kolei nowe obwodnice czy też ciągi dróg ekspresowych zastępowały dotychczasowe odcinki, które stawały się drogami niższej kategorii. Oddanie do ruchu ekspresowej S8 w woj. łódzkim przyniosło konieczność zmian w oznakowaniu pozostałych dróg krajowych w okolicy. Dotychczasowa droga krajowa nr 8, na odcinku pomiędzy węzłem Wieluń na nowej S8 a Piotrkowem Trybunalskim, to obecnie droga krajowa nr 74. Wyniesienie w teren znaków z nową numeracją dróg zwykle przeprowadzane jest w dłuższym okresie od wydania zarządzenia i wiąże się z kosztami finansowymi. 

Zmiany numeracji dróg klasy technicznej A i S wymagają zmiany rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych z września 2019 r. Dokument ten stanowi podstawę do określania przebiegów oraz numeracji istniejących i planowanych odcinków dróg klasy A i S i jest wprowadzany na szczeblu rządowym. Zmiany numeracji dróg klasy G i GP wymagają z kolei zmiany rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie ustalenia przebiegu dróg krajowych z lutego 2023 r. oraz wydania stosownych zarządzeń przez Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad. Wszystkie wymienione powyżej dokumenty muszą być ze sobą spójne. W wielu przypadkach inicjatorem zmian numeracji (w uzgodnieniu z MI) jest GDDKiA. 

Obecnie siec dróg krajowych w Polsce liczy 18 589 km, z czego w zarządzie GDDKiA jest 17 819 km. Pozostałymi odcinkami zarządzają prezydenci miast na prawach powiatów (oprócz odcinków autostrad i dróg ekspresowych), koncesjonariusze autostrad oraz zarządcy dróg na terenie przejść granicznych. Drogi krajowe mają numerację od 1 do 97, przy czym nie wykorzystany jest nr 69 (w maju 2016 r., rozporządzeniem Rady Ministrów, ekspresowa S69 od Bielska-Białej do Zwardonia stała się drogą ekspresową S1, a dotychczasowy przebieg S1 od Bielska-Białej do Cieszyna został oznakowany jako S52).

Każdy kraj w Europie stosuje swoją własną politykę w tej sprawie. W Niemczech droga nr 1 wciąż prowadzi z Berlina w kierunku Kostrzyna nad Odrą, tak jak przed II wojną światową (biegła dalej do Królewca). Nie przeszkadza to w funkcjonowaniu autostrady A1 rozpoczynającej się w okolicy miasta Heiligenhafen na wybrzeżu Bałtyku i prowadzącej do Saarbrücken na granicy z Francją. Niektóre z niemieckich autostrad wciąż posiadają wprowadzoną w latach 70. numerację, a inne na przestrzeni lat podlegały zmianom. W Danii, Norwegii oraz w Szwecji oznakowanie dróg międzynarodowych jest zintegrowane z numeracją krajową i z reguły drogi te nie posiadają innej numeracji krajowej. Co więcej, w Norwegii i Szwecji obecne drogi międzynarodowe E47 i E55 są oznakowane w systemie obowiązującym przed 1992 r. jako E6 i E4. Przyczyna tych wyjątków, zaakceptowanych przez UNECE, tkwi z zbyt dużych kosztach wymiany oznakowania na tych drogach.