Podczas polsko-niemieckich konsultacji międzyrządowych, które odbyły się 1 grudnia br. w Berlinie, Marta Cienkowska, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, przekazała stronie niemieckiej kolejne dziewięć wniosków restytucyjnych. Obejmują one łącznie 35 obiektów odnalezionych na terenie Niemiec.

Historyczny dzień! Polska odzyskuje od Niemiec bezcenne, polsko-krzyżackie archiwa, zrabowane podczas wojny. Do Polski wraca też głowa świętego Jakuba Starszego – fragment rzeźby z XIV w., skradziona już po wojnie. To faktyczny przełom w toczonych od 1948 r. rozmowach o zwrocie zrabowanych dzieł. Otrzymałam gwarancję przyspieszenia procedowania naszych kolejnych wniosków od ministra Weimera. Dziękuję zespołowi restytucji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego za determinację w doprowadzeniu sprawy do finału. Dziękuję za wsparcie w negocjacjach premierowi Donaldowi Tuskowi i premierowi Radosławowi Sikorskiemu, oraz zespołom Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Kancelarii Prezesa Rady Ministrów – Marta Cienkowska, ministra kultury i dziedzictwa narodowego.

73 dokumenty ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

Najstarszym odzyskanym dokumentem jest przywilej protekcyjny dla Zakonu Niemieckiego wydany przez papieża Innocentego III w 1215 roku. Najmłodszym – list żelazny króla Kazimierza IV Jagiellończyka z 1466 roku dla wielkiego mistrza zakonu udającego się na rokowania pokojowe.

W większości dokumenty dotyczą nadań ziemskich i przywilejów nadawanych zakonowi przez polskich książąt dzielnicowych, począwszy od Konrada Mazowieckiego, który sprowadził zakon na ziemie polskie w 1226 r. Liczną grupę stanowią też dokumenty protekcyjne, wydawane przez kolejnych papieży (Grzegorza IX, Aleksandra IV, Urbana IV, Benedykta XII, Klemensa VI, Aleksandra V, Marcina V, Jana XXI), cesarzy (Fryderyka II i Rudolfa I), a także władców z dynastii Luksemburskiej (Jana, Karola IV i Zygmunta) oraz królów polskich (Władysława IV Łokietka i Kazimierza Wielkiego), takie jak:

• nadanie przez Konrada, księcia mazowieckiego i kujawskiego zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej i wsi Orłowo na Kujawach z 23 kwietnia 1228 r.;
• dokument wydany przez papieża Aleksandra IV, w którym wzywa zakon krzyżacki do walki z Tatarami w przymierzu z władcami sąsiednich krajów z 17 grudnia 1259 r.;
• zawarcie przymierza w Brodnicy w styczniu 1326 r. przez Wacława, księcia mazowieckiego z zakonem krzyżackim;
• dokument z 14 czerwca 1349 r., w którym Kazimierz, król polski, wytycza granicę z zakonem krzyżackim;
• traktat pokoju polsko-krzyżackiego z 27 września 1422 r. zawarty nad jeziorem Mełno.

Dokumenty, dotyczące zakonu krzyżackiego i wzajemnych stosunków polsko-krzyżackich, były przechowywane na terenie Rzeczypospolitej od momentu likwidacji zakonu i utworzenia świeckiego księstwa przez ostatniego wielkiego mistrza. Traktat krakowski zawarty 8 kwietnia 1525 r. zawierał m.in. zapis, w którym Albrecht Hohenzollern zobowiązał się oddać królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu wszystkie bulle i dokumenty (cesarskie, papieski, królewskie i książęce) dotyczące układów zawartych pomiędzy książętami i królami polskimi, a zakonem krzyżackim w Prusach. Komplet dokumentów polsko-krzyżackich trafił wówczas do działu „Prussiae” w Archiwum Koronnym na Wawelu.

W 1765 r. archiwum wawelskie zostało przeniesione do Warszawy i połączone z królewskim Archiwum Sekretnym Warszawskim. W 1808 r. dokumenty polsko-krzyżackie weszły w skład zasobu Archiwum Ogólnego Krajowego, którego kontynuatorem od 1918 r. jest Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD).

Po zajęciu Warszawy przez Niemców jesienią 1939 r. zbiory Archiwum stały się przedmiotem zaplanowanych grabieży. Najcenniejsze pozycje z działu „Prussiae” padły łupem Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu. Formalne wydanie dokumentów okupantom nastąpiło 17 grudnia 1940 r., po wcześniejszym sporządzeniu spisu zdawczo-odbiorczego. Dokumenty w imieniu strony niemieckiej przejął dr Erich Weise, który kierował Warszawskim Urzędem Archiwalnym.

74 dokumenty polsko-krzyżackie dotarły do Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu 18 stycznia 1941 r. Ostatecznie trafiły do Berlina, do zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie pozostały „zastawniki” sporządzone oddzielnie dla każdego zabranego dokumentu. Jeden z dokumentów zaginął, tj. dokument z 22 lipca 1338 r., w którym cesarz Ludwik IV zakazuje wielkiemu mistrzowi Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie stawać przed jakimkolwiek sądem w sprawie nadań cesarskich.

Podejmowane od 1948 r. próby odzyskania dokumentów, mimo zaangażowania w 1992 r. Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, a w latach 2005-2007 Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie, nie przyniosły rezultatów. W listopadzie 2022 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego po raz pierwszy przekazało do Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz kompleksowo opracowany wniosek restytucyjny z dokumentacją z okresu grabieży. Został on ponowiony za pośrednictwem Ambasady RP w Berlinie w październiku 2023 r. Wniosek był przedmiotem wielokrotnych rozmów zarówno na poziomie roboczym, jak i na poziomie kierownictwa resortu kultury.

Głowa św. Jakuba Starszego z Zamku w Malborku

Fragment gotyckiej rzeźby z ok. 1340 r. pochodzi z południowej ściany kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku. Głowa św. Jakuba Starszego należała do galerii ustawionych na konsolach figur, które w lutym 1945 r. zostały rozbite na kawałki podczas ostrzału artyleryjskiego zamku przez Armię Czerwoną. Oderwana od korpusu głowa została nielegalnie wywieziona z Polski ok. 1957 r. i rok później zakupiona do zbiorów Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze. Proweniencja obiektu oraz informacja o zachowanym w Muzeum Zamkowym w Malborku jej korpusie była znana. Świadczą o tym katalog zbiorów muzeum w Norymberdze, jak również noty w katalogach wystaw innych niemieckich muzeów, na których eksponowano rzeźbę.

Powrót głowy św. Jakuba Starszego z Niemiec umożliwi scalenie rzeźby i eksponowanie jej we wnętrzach Zamku w Malborku.

Kontynuujemy polsko-niemiecką współpracę w obszarze restytucji dóbr kultury

W trakcie konsultacji międzyrządowych ministra Marta Cienkowska przekazała stronie niemieckiej dziewięć wniosków restytucyjnych obejmujących 35 utraconych zabytków. Wśród nich są niezwykle cenne dla polskiej kultury obiekty, w tym:

• fragment średniowiecznego rękopisu z zapisem hymnu „Gaude Mater Polonia” z Biblioteki Seminarium Płockiego,
• manuskrypty i listy z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej,
• trzy rękopiśmienne dzienniki Stefana Żeromskiego,
• medalion z kolekcji gołuchowskiej książąt Czartoryskich z XII w. z manufaktury w Limoges,
• eksponaty kolejowe z Muzeum Komunikacji w Warszawie,
• XV-wieczny dzwon z kościoła w Porębie Wielkiej (woj. małopolskie).

Dowiedz się więcej

» Odwiedź stronę Archiwum Głównego Akt Dawnych: agad.gov.pl

» Odwiedź stronę Muzeum Zamkowego w Malborku: zamek.malbork.pl