Minister kultury i dziedzictwa narodowego przypomniał, że Polska była krajem, który w czasie II wojny światowej na skutek działań militarnych oraz planowej grabieży utracił najwięcej dóbr kultury i zasobów naukowych.

Szacuje się, że Polska w tym czasie utraciła 70 % materialnego dorobku kulturowego – około pół miliona samych dzieł sztuki, w naszej bazie danych skatalogowanych jest tylko 64 tys. obiektów, które są opisane i udokumentowane  – podkreślił prof. Piotr Gliński.

Wicepremier zaznaczył, że przekazane dziś obiekty – okazy zoologiczne i książki naukowe - zrabowano z Muzeum Zoologicznego w Warszawie w listopadzie 1939 roku. Wskazał, że rabunkiem zbiorów kierował Eduard Paul Tratz – ówczesny dyrektor Museum Haus der Natur w Salzburgu, który działał w ramach Sonderkommando Paulsen, utworzonego przez profesora archeologii Petera Paulsena w celu rabowania dóbr kultury w Polsce. „Obaj należeli do NSDAP i byli jednymi z wielu naukowców w mundurach, którzy zajmowali się grabieżą polskiego dziedzictwa" – dodał prof. Piotr Gliński.

Szef resortu kultury przekazał, że zachowała się lista zagrabionych obiektów sporządzona przez Tratza, a także wstrząsający, unikatowy film archiwalny dokumentujący wynoszenie okazów zoologicznych z siedziby muzeum.

Część obiektów z tych zbiorów powróciła do Polski w 1946 r. wraz z transportem dzieł sztuki odnalezionych przez Bohdana Urbanowicza na zamku Fishhorn w Zell am See. W 2017 r. władze Haus der Natur poinformowały Ambasadę RP w Wiedniu o kolejnych obiektach odkrytych w magazynach muzeum, pochodzących z Polski. Przez blisko 2 lata trwały badania, w które włączyli się polscy naukowcy z Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk, będącego kontynuatorem przedwojennego Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie – powiedział minister kultury i dziedzictwa narodowego.

Wicepremier podziękował wszystkim, którzy przyczynili się do powrotu obiektów do Polski: pracownikom Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk, m.in. dyrektorowi Tomaszowi Mazgajskiemu oraz bezpośrednio zaangażowanej w prowadzenie badań nad utraconymi obiektami dr Dominice Mierzwie-Szymkowiak, a także pracownikom Departamentu Restytucji w MKiDN, którzy we współpracy z Haus der Natur przeprowadzili proces restytucyjny tej cennej kolekcji przyrodniczej.

To kolejny krok do rozliczenia wojennej historii Haus der Natur. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że sprawy te do dziś nie zostały rozliczone. Niepodległa Polska nie uzyskała żadnej godziwej rekompensaty za straty i rabunki wojenne, także te dotyczące polskiej kultury i nauki. Przedwojenne Państwowe Muzeum Zoologiczne w Warszawie przestało istnieć w tamtej formie, dlatego dobrze, że od trzech lat w MKiDN prowadzimy prace na rzecz utworzenia i budowy w Warszawie Muzeum Historii Naturalnej – powiedział wicepremier.

Wicepremier odniósł się też do wojny na Ukrainie, gdzie obecnie trwa podobny rabunek dzieł kultury z muzeów i instytucji.

Naszym obowiązkiem jest apelowanie do wszystkich cywilizowanych rządów i narodów Europy o to, aby sankcje wobec agresora – Federacji Rosyjskiej, który w tej chwili prowadzi wojnę, zabija cywilów i niszczy kulturę ukraińską, były pełne. Nie czas w tej chwili na wstrzymywanie reakcji cywilizowanego świata, gdy kultura dalej jest niszczona i rabowana – podkreślił prof. Piotr Gliński.

W uroczystości wzięli udział dr Robert Lindner i dr Barbara Loidl z Haus der Natur w Salzburgu, a także ambasador Austrii w Polsce Andreas Stadler.

Dr Robert Lindner zwrócił uwagę, że Haus der Natur ma piękną historię, ale jest w niej też fragment mniej chwalebny z czasów II wojny światowej dotyczący kradzieży obiektów z Warszawy. Przybliżając losy odzyskanych obiektów podkreślił, że ważne jest obiektywne spojrzenie na własną historię. „Dopiero uczciwe spojrzenie wstecz pozwala nam robić nowe, lepsze plany na przyszłość” - podkreślił.

Dyrektor Muzeum i Instytutu Zoologii PAN powiedział, że uroczystość jest ukoronowaniem ponad dwóch lat badań i działań nad identyfikacją okazów. Wskazał, że odzyskane eksponaty mają wartość podwójną – dzięki nim będzie można prowadzić badania naukowe, ale mają także znaczenie historyczne, ponieważ pokazują historię rozwoju zoologii w Polsce oraz jej znaczenie na świecie.

W uznaniu zasług dla kultury i nauki polskiej oraz wkładu w odzyskanie dla polskich zbiorów publicznych cennych okazów zoologicznych wicepremier prof. Piotr Gliński wręczył dyplomy dr Dominice Mierzwie-Szymkowiak z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN oraz Robertowi Lindnerowi z Haus der Natur.

Rabunkiem zbiorów przyrodniczych w Warszawie w 1939 r. i Krakowie w 1941 r. kierował Eduard Paul Tratz – zoolog, założyciel i ówczesny dyrektor Haus der Natur w Salzburgu. Działał on w ramach Kommando Paulsen, dowodzonego przez profesora archeologii Petera Paulsena, oddziału utworzonego przez nazistowską organizację SS-Ahnenerbe (Dziedzictwo Przodków) w celu rabowania kolekcji naukowych, bibliotek, archiwów i dóbr kultury w Polsce. Okazy przyrodnicze, sprzęt optyczny i książki z Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie zrabowało kilku oficerów SS w asyście tragarzy 8 i 9 listopada 1939 r. Przedmioty załadowano na samochody ciężarowe i wywieziono. Zachowała się lista tych obiektów sporządzona przez Tratza 12 grudnia 1939 r., a także film archiwalny dokumentujący wynoszenie okazów zoologicznych z siedziby Muzeum.

W czerwcu 1945 r. nowy dyrektor Haus der Natur w Salzburgu Maximilian Piperek powiadomił władze okupacyjne, że w jego instytucji znajduje się majątek zrabowany z Polski. Na zlecenie polskich władz dr Maria Felińska zidentyfikowała ponad 200 obiektów z Polski, w tym 48 książek, 38 naukowych preparatów ssaków, czaszek i szkieletów oraz 121 preparatów ptaków. Powróciły one do Warszawy w kwietniu 1946 r. wraz z transportem dzieł sztuki odnalezionych przez Bohdana Urbanowicza na zamku Fishhorn w Zell am See.

W 2000 r. w bibliotece Haus der Natur odkryto księgi z pieczęciami przedwojennego Polskiego Państwowego Muzeum Przyrodniczego i w Ambasadzie RP w Wiedniu przekazano je do Muzeum i Instytutu Zoologicznego PAN. Od 2010 roku Haus der Natur rozpoczęło projekt badawczy dotyczący historii instytucji, ze szczególnym uwzględnieniem lat 1938-1945, gdy muzeum było częścią organizacji SS-Ahnenerbe. W ramach tych badań udało się zidentyfikować następne obiekty zrabowane w czasie wojny z Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie, o czym władze Haus der Natur w 2017 r. poinformowały Ambasadę RP w Wiedniu. Rozpoczęły się wówczas wspólne badania proweniencyjne nad tymi obiektami prowadzone przez Haus der Natur we współpracy z Muzeum i Instytutem Zoologii Polskiej Akademii Nauk.

W październiku 2021 r. przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum i Instytutu Zoologii PAN odwiedzili Haus der Natur w Salzburgu, gdzie wspólnie przeprowadzili oględziny wszystkich zidentyfikowanych oraz wzbudzających wątpliwości okazów przyrodniczych oraz książek. Zidentyfikowano wówczas 37 okazów zoologicznych i 46 książek, będących polskimi stratami wojennymi. Ich powrót do Polski jest wynikiem współpracy obu stron.