Uznawane za polskie straty wojenne kwatery witrażowe wróciły do Zamku w Malborku
04.08.2023
„Kultura, a więc to wszystko, co tworzymy, rozwijamy i o co staramy się zadbać, jest misją dla nas wszystkich, ale jest także ogromną satysfakcją. Polska kultura opiera się na współpracy pomiędzy różnymi środowiskami. Bez tej współpracy nie byłoby dzisiejszej uroczystości, nie byłoby powrotu witraży do Malborka. Przekazujemy dzisiaj także pamiątkę historyczną, jaką jest element zbroi - hełm garnczkowy” – powiedział minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński podczas prezentacji dwóch kwater witrażowych z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym. Dzieła, uznawane dotychczas za straty wojenne, powróciły do zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku. Wraz z nimi przekazano także hełm garnczkowy utracony ze zbiorów instytucji w okresie powojennym.
Po zakończeniu uroczystości szef resortu kultury zwiedził kościół na Zamku Wysokim oraz Kolekcję Bursztynu Muzeum Zamkowego w Malborku, gdzie prezentowany jest unikatowy bursztynowy ołtarzyk z XVII w. zakupiony ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Minister kultury i dziedzictwa narodowego podkreślił, że Polska w wyniku II wojny światowej oraz późniejszych zdarzeń w okresie PRL-u utraciła wiele cennych dzieł sztuki.
Odzyskujemy je do dzisiaj m.in. poprzez takie działania jak rozbudowa Departamentu Restytucji Dóbr Kultury MKiDN, poprawianie możliwości technologicznych, czyli wprowadzanie nowych sposobów wyszukiwania utraconych dzieł sztuki w internecie, ale także - i to jest najsilniejsza strona tych działań restytucyjnych - poprzez budowanie sieci instytucji oraz osób na całym świecie, które wspierają nas w poszukiwaniach. Bez przyjaciół, specjalistów i profesjonalistów nie byłoby możliwe tak intensywne odnajdywanie dzieł sztuki – zwrócił uwagę prof. Piotr Gliński.
Szef resortu kultury przypomniał, że w ostatnich 8 latach do Polski powróciło ponad 600 obiektów utraconych. Wskazał, że obecnie prowadzonych jest 150 procesów restytucyjnych w 15 krajach świata.
Za każdym razem los dzieł odzyskiwanych jest inny, ponieważ zależy od ich historii oraz uwarunkowań prawnych. Do Federacji Rosyjskiej złożyliśmy 20 wniosków restytucyjnych, które pozostały bez odpowiedzi. Mamy także kłopoty z innymi państwami m.in. Niemcami, które nie rozwiązały problemów prawnych wynikających z przedawnienia po upływie 30 lat w stosunku do skradzionych dóbr kultury i strat wojennych. Udowadniamy jednak, że można być skutecznym nawet wtedy, gdy inni nam nie pomagają – przekazał.
W nawiązaniu do procesu restytucji prezentowanych obiektów odzyskanych - kwater witrażowych oraz hełmu garnczkowego - Prof. Piotr Gliński poinformował, że w pierwszym przypadku pomocni okazali się konserwatorzy oraz historycy sztuki, zaś w drugim - osoba prywatna, która dobrowolnie zwróciła obiekt.
Takich przykładów mamy coraz więcej. Zgłaszają się do nas różne osoby z zapytaniem czy konkretne dzieło nie znajduje się na liście dzieł utraconych. Ostatnio mieliśmy także zgłoszenie od obywateli niemieckich, którzy wyrazili chęć zadośćuczynienia grzechom przodków poprzez zwrócenie skradzionego obiektu. Dziś prezentujemy trzy wspaniałe dzieła sztuki, które wracają do domu, dzięki współpracy i profesjonalizmowi. Dziękuję wszystkim, którzy się do tego przyczynili. To wspólny sukces – podsumował minister kultury.
Kwatery witrażowe – historia dzieł
Kwatery witrażowe z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym stanowiły elementy zespołu oszkleń wykonanych w Charlottenburgu dla kościoła pw. Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku.
Po zakończeniu II wojny światowej w nieznanych okolicznościach trafiły do Zalewa, gdzie zostały wstawione w otwór okienny oraz drzwiowy kościoła pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty. W 2020 r. w trakcie remontu kościoła w Zalewie kwatery zdemontowano i przekazano Katedrze Konserwacji – Restauracji Architektury i Rzeźby Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pracownicy Katedry wykonali ich kopie, które następnie wprawiono w okna kościoła, zaś oryginalne kwatery witrażowe powróciły do Malborka. Było to możliwe dzięki współpracy parafii w Zalewie, Katedry Malarstwa i Katedry Konserwacji – Restauracji Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Zamkowego w Malborku oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Witraże na Zamku w Malborku
Oszklenia witrażowe stanowiły istotny element wystroju wnętrz, zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowożytnych. Badacze uważają, że pierwsze witraże pojawiły się w najważniejszej zamkowej świątyni w Malborku jeszcze w połowie XIV wieku. Do naszych czasów nie zachowały się jednak żadne, nawet najmniejsze, fragmenty tego średniowiecznego oszklenia. Niewiele wzmianek o witrażach znajduje się również w późniejszych źródłach. Jedynie na ilustracjach z XVI i XVII w. można dostrzec, że okna kościoła były zaopatrzone w witraże figuralne. W wyniku pożaru dachów Zamku Wysokiego w 1644 r. zniszczeniu uległ kościół zamkowy oraz znajdujące się w nim witraże.
Od końca XVIII i w początkach XIX w. w Malborku trwały prace budowlano-konserwatorskie, stanowiące realizację idei odbudowy zamku, dzięki której miał on stać się panteonem prowincji pruskiej (pruskim Westminsterem). W 1819 roku trafiły tam pierwsze importy witraży średniowiecznych, zakupionych do wystroju kościoła NMP na Zamku Wysokim. Wśród nich znalazły się: kwatery z XIV wieku, pochodzące z rozebranego dominikańskiego kościoła św. Mikołaja w Toruniu, oraz nieokreślona liczba witraży z franciszkańskiego kościoła NMP w Toruniu (datowanych na koniec XIV w.). Kolejne witraże do wystroju kościoła zostały zakupione w 1888 roku z kościoła Wniebowzięcia NMP w Chełmnie oraz kościoła franciszkańskiego w Toruniu. Ostatnią partię średniowiecznych witraży (z motywami ornamentalnymi i figuralnymi) pozyskano w 1898 roku z kościoła NMP w Toruniu. Część z nich obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Nabyte średniowieczne witraże nie zaspokoiły jednak potrzeb związanych z wyposażeniem wszystkich okien kościoła zamkowego, dlatego podjęto decyzję o wypełnieniu brakujących oszkleń nowymi witrażami. W 1884 roku Zarząd Odbudowy Zamku pod kierunkiem Conrada Steinbrechta rozpoczął współpracę z Johannem Baptistą Haselbergerem z Lipska oraz z Królewskim Instytutem Witrażownictwa w podberlińskim Charlottenburgu. Z tej serii pochodzą kwatery witrażowe z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym.
Dotychczas w Muzeum Zamkowym w Malborku znajdowało się pięć kwater wykonanych w Charlottenburgu i 33 kwatery imitujące witraże chełmińskie (z 66 wykonanych) zrealizowane w Lipsku przez Hasselbergera.
Hełm garnczkowy
Odzyskany hełm należał do przedwojennej kolekcji 11 hełmów garnczkowych, które do 1945 roku wisiały w kaplicy św. Anny. Zaginął w okresie powojennym, pod koniec lat 50. XX wieku. Został zidentyfikowany w kolekcji prywatnej Ryszarda Janiaka, który – po zapoznaniu się z historią obiektu – zdecydował się przekazać go do Muzeum Zamkowego w Malborku.
