Wicepremier Piotr Gliński przekazał, że temat Zamku Krzyżtopór często pojawia się podczas rozmów, także między politykami sprawującymi najważniejsze funkcje w Polsce.

Rozmawiamy o tym, jak to oryginalnie zachowane miejsce rozsławić, ponieważ – mimo, że jest to bardzo cenna z punktu konserwatorskiego budowla – nie jest w Polsce znana na skalę, na jaką zasługuje – podkreślił szef resortu kultury i dziedzictwa narodowego.

Wicepremier wskazał, że autentyczne ruiny zamku są ewenementem na skalę światową.

Można byłoby na bazie tych murów odbudować zamek, oczywiście przy zachowaniu ścisłych norm konserwatorskich. Rodzi się jednak pytanie - co dalej? Odbudowanie zamku zrodziłoby ogromne wyzwanie dla państwa polskiego, które musiałoby go zagospodarować. W tej chwili nie ma koncepcji odbudowy, ale oryginalnie pozostawione ruiny świetnie wypełniają funkcję tego miejsca – powiedział prof. Piotr Gliński.

Minister kultury przypomniał, że w XVII wieku zamek został zdewastowany i ograbiony podczas najazdu szwedzkiego i choć po potopie nigdy nie wrócił do swojej świetności, to ślady tej świetności nadal widać.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie możemy żądać zwrotu tego, co Szwedzi nam zabrali. Są jednak ku temu ewidentnie podstawy moralne i wspólnotowo-cywilizacyjne. Jesteśmy ze Szwecją w jednej wielkiej wspólnocie, współpracujemy z politykami szwedzkimi. Niedawno gościem naszego ministerstwa był jeden ze szwedzkich parlamentarzystów, który upomniał się o pewną polską stratę wojenną z tamtych czasów. Będziemy kontynuowali te rozmowy, ponieważ liczymy, że taki kraj jak Szwecja zrozumie, że ma pewien dług historyczny – powiedział wicepremier Gliński.

Wskazując na wyjątkowość Zamku Krzyżtopór,  przypomniał, że został on uznany przez Prezydenta RP za pomnik historii.

Krzyżtopór to wspaniały zabytek, tak zwana trwała ruina – zamek z pałacem zachowany w stanie, który powoduje, że nie niszczeje. Jest to autentyczna budowla, którą można obejrzeć, w której można odwiedzić pomieszczenia zamknięte. To sposób udostępniania zabytku, który jest bardzo popularny. Choć nie jest on odbudowany w całości,  można sobie łatwo wyobrazić, jak wyglądał w przeszłości – zauważył prof. Piotr Gliński.

Szef resortu kultury i dziedzictwa narodowego poinformował, że choć w MKiDN jest program wspierający odbudowę i remonty zabytków, to obecnie trwają prace nad ustawą o powołaniu Agencji Rewitalizacji – nowej instytucji, która zajmie się problemami, które dotychczas nie były rozwiązywane, takimi jak np. zabytki w parkach narodowych, rewitalizacja dawnych centrów miast, które potrzebują wsparcia czy zaniedbane zabytki, których prywatny właściciel nie ma środków na remont.

O Zamku

Zamek Krzyżtopór w momencie powstania był jedną z największych rezydencji w Europie. Obecnie należy do najlepiej zachowanych w formie trwałej ruiny obiektów typu „palazzo in fortezza”. Wyróżnia go duży stopień zachowania oryginalnych murów i obwarowania, co w zestawieniu z faktem, iż nigdy nie uległ znaczącej przebudowie, nadaje mu szczególny walor naukowy jako przykładowi nieprzekształconej reprezentacyjnej siedziby z 1. poł. XVII w.

Budowla stanowi połączenie zamku z pałacem – nowożytnej fortecy z otwartą rezydencją. Cechy kształtujące ten obiekt nie miały kontynuacji w późniejszych realizacjach, a w Krzyżtoporze były przejawem pewnej spontaniczności i swobody polskiego manieryzmu. Zamek ma unikatowe wartości krajobrazowe, tj. imponujące ekspozycje monumentalnej budowli położonej na skraju płaskowyżu, w otoczeniu pół, łąk i niskiej wiejskiej zabudowy.

Ruiny zamku Krzyżtopór są wpisane do rejestru zabytków. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 18 maja 2018 r. obiekt został uznany za pomnik historii.

---

Zamku Krzyżtopór w Ujeździe – rys historyczny

Budowę reprezentacyjnej siedziby rozpoczął w latach 20. XVII w. Krzysztof Ossoliński. Nie jest znany twórca projektu zamku, jego autorstwo przypisuje się włoskim architektom z kręgu następców J. B. da Vignoli, a realizację Wawrzyńcowi Senesowi, być może z dużym wkładem inwencji własnej budowniczego i z udziałem fundatora, który odbywał podróże po krajach południowej i zachodniej Europy.

Monumentalną budowlę wzniesiono jednofazowo. Już w 1644 r. w nowej rezydencji odbyło się przyjęcie weselne Krzysztofa Baldwina, syna Krzysztofa, z udziałem znamienitych gości, m.in. króla Władysława IV. W czasie najazdu szwedzkiego (1655-1657) zamek został zdewastowany i ograbiony, ale prawdopodobnie nie zniszczony. To wówczas powstała rycina autorstwa E. Dahlbergha obrazująca jedyny zachowany z epoki plan założenia.

Obiekt użytkowany był w prawdopodobnie niezmienionym kształcie do 1770 r., kiedy to opuścił go Michał Jan Pac, jeden z przywódców konfederacji barskiej. W 1815 r. kolejni właściciele – Łempiccy, zamieszkali już w pobliskim dworze, podobnie jak następni – Orsetti, których własnością Krzyżtopór pozostawał aż do 1944 r.

Budowla od początku XIX w. pozostawała w ruinie w niezmienionym kształcie przestrzennym, stopniowo jednak tracąc swoją substancję i poddając się zacieraniu urządzonego otoczenia, w tym przede wszystkim ogrodu. Ruina była miejscem schronienia powstańców styczniowych, okolicznej ludności w czasie zaciętych walk I wojny światowej, oddziałów partyzanckich w czasie walk z wojskami hitlerowskimi czy magazynem i poligonem dla wojsk Armii Czerwonej.

Po wojnie Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa. W 1991 r. obiekt otwarto dla zwiedzających. W latach 2010-2013 Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki przeprowadził w nim prace konserwatorskie.