Poznaj historię „gołuchowskiego szkiełka”

Zabytek należał do kolekcji Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, gromadzonej na zamku w Gołuchowie (woj. wielkopolskie) i wraz z całą kolekcją został włączony do ustanowionej w 1893 roku ordynacji Rodziny Książąt Czartoryskich w Gołuchowie. W wydanym w języku polskim statucie ordynacji założycielka ordynacji oświadczyła: „Życzeniem jest mojem, aby te dzieła sztuki się nie rozproszyły i aby zbiór ten zachował się pełny i cały po wieczne czasy. Spodziewam się, że zbiór powyższy ogółowi pożytek przyniesie, wywołując i podnosząc upodobanie do sztuki i zmysł piękna; oglądanie tych zbiorów ma być dostępne dla każdego, pragnącego znaleźć tam źródło pomocnicze do badań naukowych i w zakresie sztuki.”

Jesienią 1939 r., kiedy wybuchła wojna, część zbiorów gołuchowskich zapakowano w kilkanaście skrzyń i przewieziono do Warszawy. Zostały ukryte w domu przy ul. Kredytowej 12, należącym do Marii Ludwiki Czartoryskiej. Tym samym kolekcja gołuchowska została rozproszona, po części trafiając na teren Generalnego Gubernatorstwa, a po części pozostając na zamku w Gołuchowie, na obszarze wcielonym do III Rzeszy (tzw. Kraj Warty).

W październiku 1941 r., w wyniku przesłuchania księżnej Czartoryskiej, Niemcy dowiedzieli się o zamurowanych w piwnicy domu przy ul. Kredytowej 12 zbiorach. W kolejnych tygodniach, na polecenie Alfreda Schellenberga – okupacyjnego dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, odmurowano skrytki i przewieziono znalezione tam skrzynie do gmachu Muzeum.

Pracownicy Muzeum Narodowego w Warszawie, zdając sobie sprawę ze znaczenia odnalezionych zbiorów, sporządzili szczegółowe protokoły otwarcia skrzyń z dokładnym oznaczeniem wszystkich obiektów. Wśród nich znalazł się również fragment antycznego naczynia szklanego z IV w.

W 1942 roku, prawdopodobnie w związku z planami niemieckich władz okupacyjnych wywiezienia do Krakowa najcenniejszej części kolekcji gołuchowskiej, wykonano fotografię dna naczynia, której szklany negatyw zachował się do dzisiaj w archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie.

Po wybuchu Powstania Warszawskiego okupanci przystąpili do masowej grabieży i wywozu zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Warszawie zabytków i dzieł sztuki w stronę Rzeszy. Prawdopodobnie był wśród nich odzyskany obiekt.

Po wojnie, w 1953 roku, zaginiony fragment antycznego naczynia szklanego z IV w. został opublikowany (wraz z dziewiętnastowieczną ilustracją) w katalogu strat wojennych Ministerstwa Kultury i Sztuki. Pojawiał się również w późniejszych publikacjach oraz trafił do bazy strat wojennych prowadzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Odnalezienie i odzyskanie zabytku

W maju 2025 roku amerykańska archeolog dr Dorothy King poinformowała Muzeum Narodowe w Poznaniu, które opiekuje się zachowaną częścią kolekcji gołuchowskiej, o prawdopodobnym ujawnieniu zaginionego zabytku w prywatnej kolekcji na terenie Stanów Zjednoczonych. Po nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z dr King, a następnie z przedstawicielami Department of Homeland Security – Homeland Security Investigations oraz Biura Prokuratora Okręgowego Hrabstwa Nowy Jork, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało amerykańskim służbom historyczną dokumentację obiektu. To pozwoliło zabezpieczyć obiekt, który 15 października został uroczyście przekazany stronie polskiej w siedzibie Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku przez płk. Matthew Bogdanosa, Szefa Wydziału ds. Handlu Antykami w Biurze Prokuratura Okręgowego Hrabstwa Nowy Jork.

W przeszłości Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego współpracowało z DHS – HSI w sprawach „Portretu damy” Melchiora Geldorpa (straty wojennej Muzeum Narodowego w Warszawie) i rysunków łódzkiej synagogi (skradzionych w 1998 roku z Archiwum Państwowego w Łodzi). Po raz pierwszy natomiast doszło do kooperacji Ministerstwa z Wydziałem ds. Handlu Antykami w Biurze Prokuratura Okręgowego Hrabstwa Nowy Jork.

Działania restytucyjne resortu kultury

W 2025 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zakończyło 20 postępowań restytucyjnych, w wyniku których odzyskane zostały 23 dobra kultury. Obecnie prowadzimy prawie 200 spraw restytucyjnych w 18 krajach.

Od 2008 r. odzyskanych zostało łącznie 805 pojedynczych dóbr kultury.