Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Rzeszowie

Szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy

 

 

Podstawy prawne

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U.2005.81.716)

 

 

Szkodliwe czynniki biologiczne obejmują

• drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie,
• jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie,
• hodowle komórkowe,
• pasożyty wewnętrzne,

które mogą być przyczyną:

• zakażenia,
• alergii,
• zatrucia.

 

Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych

Podstawą klasyfikacji czynników biologicznych jest ich wpływ na zdrowie pracowników.

W zależności od właściwości zakaźnych czynniki biologiczne zostały zaklasyfikowane do 4 grup zagrożeń.

Kryteriami klasyfikacji czynników do poszczególnych grup są:

• zdolność wywoływania choroby u człowieka i ciężkość jej przebiegu,
• możliwość rozprzestrzeniania się choroby w populacji,
• możliwość zastosowania skutecznej profilaktyki i leczenia.

 

Grupa 1 zagrożenia - czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne.

Czynniki zaliczane do tej grupy praktycznie nie stanowią zagrożenia dla pracowników, dlatego nie zostały zamieszczone w wykazie szkodliwych czynników biologicznych. W przypadku pracy z czynnikami należącymi do 1 grupy zagrożenia, przestrzeganie ogólnych zasad higieny określonych w obowiązujących przepisach jest wystarczającym warunkiem eliminującym narażenie lub ograniczającym stopień tego narażenia.

 

Grupa 2 zagrożenia - czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

 

Grupa 3 zagrożenia - czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne; zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

 

Grupa 3** zagrożenia - czynniki biologiczne, które stanowią ograniczone ryzyko zakażenia dla pracowników, ponieważ nie są zazwyczaj przenoszone drogą powietrzną.

Grupa 4 zagrożenia - czynniki które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a ich rozprzestrzenienie w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne; zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

 

Wykaz prac narażających pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych

• praca w zakładach produkujących żywność
• praca w rolnictwie
• praca podczas której dochodzi do kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego
• praca w jednostkach ochrony zdrowia w tym w pomieszczeniach izolacyjnych i zakładach, gdzie są wykonywane badania pośmiertne
• praca w laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych
• praca w zakładach gospodarki odpadami
• praca przy oczyszczaniu ścieków
• praca w innych okolicznościach niż wyżej wymienione, w przypadku której wynik oceny ryzyka wskazuje, że czynniki biologiczne mogą być obecne w środowisku pracy

 

Obowiązki pracodawcy

1. Wdrażanie przepisów rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych powinno rozpocząć się od dokonania prawidłowej oceny ryzyka zawodowego, uwzględniającej narażenie pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych.

2. Dokonanie oceny ryzyka zawodowego pozwala na zastosowaniu odpowiednich środków zapobiegawczych.

3. Ocena ryzyka powinna być aktualizowana w szczególności w przypadku:

• zmiany warunków pracy, które mogą prowadzić do zwiększonego zagrożenia dla zatrudnionych pracowników;
• skażenia środowiska pracy w wyniku awarii z udziałem czynnika biologicznego;
• wystąpienia infekcji lub choroby u pracowników, która może mieć związek
  z czynnościami wykonywanymi w warunkach występowania czynników biologicznych.

4. Pomimo stosowania środków zapobiegawczych, pracodawca wypełnia szereg obowiązków:

• unika stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, jeżeli rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, poprzez jego zastąpienie innym czynnikiem biologicznym, który zgodnie z warunkami używania nie jest niebezpieczny lub jest mniej niebezpieczny dla zdrowia pracownika;
• prowadzi rejestr prac narażających pracowników na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej;
• ogranicza liczbę pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
• projektuje proces pracy w sposób pozwalający na uniknięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika biologicznego w miejscu pracy;
• zapewnia pracownikom środki ochrony zbiorowej lub w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia, środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu narażenia;
• zapewnia pracownikom środki hermetyczności w celu zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia szkodliwego czynnika biologicznego;
• stosuje znak ostrzegający przed zagrożeniem biologicznym, który jest określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia, oraz innych znaków ostrzegawczych;

• sporządza plan postępowania na wypadek awarii z udziałem szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia;
• przeprowadza badania na obecność szkodliwego czynnika biologicznego, tam gdzie jest to konieczne i technicznie wykonalne, z wyłączeniem pierwotnie zamkniętej przestrzeni;
• zapewnia warunki bezpiecznego zbierania, przechowywania oraz usuwania odpadów przez pracowników, z zastosowaniem bezpiecznych i oznakowanych pojemników;
• stosuje procedury bezpiecznego postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi;
• zapewnia pracownikom systematyczne szkolenie;
• informuje pracownika o badaniach lekarskich, z których pracownik może skorzystać po ustaniu narażenia;
• prowadzi rejestr pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej;
• informuje na wniosek pracownika lub jego przedstawiciela o liczbie pracowników narażonych oraz osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników;
• informuje właściwego terenowo państwowego inspektora sanitarnego o użyciu szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do 2-4 grupy zagrożenia w celach naukowo-badawczych, diagnostycznych lub przemysłowych.

Informację tą należy przekazać:

• co najmniej 30 dni przed dniem użycia po raz pierwszy szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 2-4 zagrożenia,
• w każdym przypadku, gdy zachodzą istotne zmiany mające znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracownika w miejscu pracy
• w ciągu 30 dni po zakończeniu działalności przez przedsiębiorstwo lub zakład,
• niezwłocznie, w przypadku każdej awarii lub wypadku, które mogły spowodować uwolnienie się szkodliwego czynnika biologicznego  zakwalifikowanego do grupy 2-4 zagrożenia.

Informacja o użyciu czynnika biologicznego w środowisku pracy - do pobrania poniżej)

 

5. W ramach ochrony pracownika przed zagrożeniem spowodowanym przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest ponadto obowiązany do:

• zapewnienia pracownikowi bezpiecznych warunków spożywania posiłków i napojów w wydzielonych pomieszczeniach
• wyposażenia pracownika w odpowiednie środki ochrony indywidualnej i przechowywania ich w wyraźnie oznakowanym miejscu
• zapewnienia właściwych pomieszczeń, urządzeń higieniczno-sanitarnych, a także środków higieny osobistej oraz, jeżeli to konieczne, środków do odkażania skóry lub błon śluzowych
• stworzenia i stosowania procedur:

            a) pobierania, transportu oraz przetwarzania próbek i materiałów pochodzenia
            ludzkiego lub zwierzęcego,

            b) dezynfekcji,

            c) umożliwiających bezpieczne usuwanie i postępowanie ze skażonymi odpadami;

• zapewnienia bezpiecznych warunków odkażania, czyszczenia, a w razie konieczności niszczenia odzieży, środków ochrony indywidualnej i wyposażenia, które uległy skażeniu szkodliwym czynnikiem biologicznym
• dostarczenia pracownikowi aktualnych pisemnych instrukcji postępowania ze szkodliwym czynnikiem biologicznym;
• niezwłocznego informowania wszystkich pracowników narażonych w wyniku awarii lub wypadku lub ich przedstawiciela o tym zdarzeniu, jeżeli mogło ono spowodować uwolnienie się szkodliwego czynnika biologicznego, a także o jego przyczynach oraz podjętych i proponowanych środkach mających na celu opanowanie sytuacji;
• podjęcia natychmiastowych działań mających na celu likwidację przyczyn i skutków zaistniałej awarii lub wypadku;
• zgłaszania awarii lub wypadku związanego z uwolnieniem się szkodliwego czynnika biologicznego, w zależności od jego rodzaju, do właściwych jednostek służby medycyny pracy oraz właściwego inspektora sanitarnego.

 

Rejestr pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4 zagrożenia:

1. Prowadzony w formie elektronicznej  lub księgi rejestrowej

2. Uwzględniający w szczególności informacje dotyczące:

• rodzaju wykonywanej pracy
• stopnia zagrożenia spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego
• wyniku przeprowadzonej oceny ryzyka z podaniem nazwy szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagrożenia
• liczby pracowników narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego
• imienia, nazwiska,stanowiska oraz numeru telefonu kontaktowego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeństwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników

 

Rejestr pracodawca przechowuje przez okres nie krótszy niż 10 lat od dnia ustania narażenia, z poniższym zastrzeżeniem:

• w przypadku narażenia na szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby:

- przewlekłej lub utajonej

- która, w świetle obecnej wiedzy, jest niemożliwa do zdiagnozowania do czasu rozwinięcia się choroby

- o wyjątkowo długim okresie wylęgania

- o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo leczenia

- mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania

rejestr przechowywany jest przez okres 40 lat od dnia ostatniego odnotowanego przypadku narażenia.

 

Pracownikowi lub przedstawicielowi pracownika udostępnia się informacje zawarte w rejestrze:

• w pełnym wymiarze – w przypadku , gdy informacja dotyczy tego pracownika
• w zakresie ograniczonym zapewniającym anonimowość osób, których informacja dotyczy – w przypadku, gdy informacja dotyczy innych pracowników.

 

Rejestr prac narażających pracowników na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia

1. Prowadzony w formie elektronicznej  lub księgi rejestrowej

2. Uwzględniający w szczególności informacje dotyczące:

• liczby pracowników wykonujących te prace
• wykazu czynności, podczas których pracownik jest lub może być narażony na działanie szkodliwych czynników biologicznych
• imienia, nazwiska, stanowiska oraz telefonu kontaktowego pracodawcy lub osoby przez niego upoważnionej do nadzoru w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy

 

Szczególne środki ochrony pracowników  laboratoriów oraz pomieszczeń dla zwierząt oraz pomieszczeń izolacyjnych.

Podejmuje się następujące środki w laboratoriach, w tym w laboratoriach diagnostycznych, oraz w pomieszczeniach dla zwierząt laboratoryjnych, które zostały celowo zainfekowane czynnikami biologicznymi z grup 2-4 lub, które są podejrzane o nosicielstwo takich czynników:

1. laboratoria, które prowadzą prace związane z narażeniem na czynniki biologiczne z grup 2-4 do celów badawczych, rozwoju, edukacyjnych lub diagnostycznych, w celu zminimalizowania ryzyka, przyjmują środki bezpieczeństwa zgodnie z załącznikiem nr 6 do rozporządzenia,
2. w wyniku przeprowadzonej oceny narażenia na działanie czynnika biologicznego, zostają określone środki zgodnie z załącznikiem nr 6 do rozporządzenia, po ustaleniu stopnia hermetyczności wymaganego dla poszczególnych czynników biologicznych, według stopnia zagrożenia,
3. czynności związane z narażeniem na czynniki biologiczne są prowadzone:

• jedynie w miejscach pracy do tego wyznaczonych odpowiadających przynajmniej stopniowi hermetyczności 2, dla czynnika biologicznego należącego do grupy 2 zagrożenia,
• jedynie w miejscach pracy do tego wyznaczonych odpowiadających przynajmniej stopniowi hermetyczności 3, dla czynnika biologicznego należącego do grupy 3 zagrożenia,
• jedynie w miejscach pracy do tego wyznaczonych odpowiadających przynajmniej stopniowi hermetyczności 4, dla czynnika biologicznego należącego do grupy 4 zagrożenia.

4. Laboratoria, które prowadzą prace z materiałami w odniesieniu, do których istnieje niepewność co do obecności czynników biologicznych mogących wywoływać choroby u ludzi, a których celem nie jest prowadzenie badań nad tymi czynnikami jako takimi (tj. prowadzenia hodowli lub ich gromadzenia) powinny przyjąć warunki przynajmniej drugiego stopnia hermetyczności. Stopnie hermetyczności 3 lub 4 są stosowane, w miarę potrzeb, jeżeli wiadomo lub podejrzewa się, że jest to konieczne.

W pomieszczeniach izolacyjnych, w których przebywają zakażeni ludzie lub zakażone zwierzęta lub podejrzani o zakażenie czynnikiem biologicznym należącym do grupy 3 lub 4 zagrożenia, stosuje się środki ostrożności wymienione w załączniku nr 6 do rozporządzenia.

 

W odniesieniu do procesów przemysłowych w trakcie których stosowane są czynniki biologiczne grupy 2, 3 lub 4, podejmuje się następujące środki:

1. Zasady bezpieczeństwa stosuje się również do procesów przemysłowych na podstawie praktycznych środków i właściwych procedur podanych w załączniku nr 7 do rozporządzenia;
2. Zgodnie z oceną ryzyka związanego z wykorzystaniem grup 2-4 czynników biologicznych, właściwe władze mogą zdecydować o podjęciu odpowiednich środków, które muszą być stosowane w wykorzystaniu przemysłowym takich czynników biologicznych.

Dla wszystkich czynności gdzie nie jest możliwe przeprowadzenie rozstrzygającej oceny czynnika biologicznego, lecz po przeanalizowaniu, których wydaje się, że zastosowanie tego czynnika może być związane z poważnym ryzykiem dla zdrowia pracowników, są prowadzone wyłącznie na stanowiskach pracy odpowiadających co najmniej stopniowi hermetyczności 3.

 

Szczepienia ochronne

Pracodawca zobowiązany jest do zapewnienia możliwości wykonania szczepień ochronnych pracownikom narażonym na działanie szkodliwych czynników biologicznych, o ile dostępna jest odpowiednia szczepionka, a szczególnie powierzając prace związane z narażeniem na kontakt  ze szkodliwym czynnikiem biologicznym zakwalifikowanym do grupy 3 lub 4 zagrożenia.

 

• Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U.2020.1845 t.j.),
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3.01.2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz  zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności (Dz. U. z 2012 r., poz. 40).