Instytut POLONIKA jest państwową instytucją kultury powołaną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego, która jako jedyna w Polsce zajmuje się w sposób systemowy ochroną polskiego dziedzictwa kulturowego pozostającego poza granicami kraju. Największa część działań podejmowanych przez Polonikę obejmuje tereny wschodnie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co wynika nie tylko z historii tych terenów, lecz także skupienia w tym miejscu zabytków sztuki i architektury o wyjątkowej wartości artystycznej. Instytut od 2020 r. nadzoruje także program grantowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który umożliwia beneficjentom realizację projektów konserwatorskich, remontowych oraz renowatorskich przy obiektach będących wspólnym dziedzictwem państw dawnej Rzeczpospolitej.

Projekty konserwatorskie realizowane na terenie Litwy prowadzone są w porozumieniu z Departamentem Dziedzictwa Kulturowego przy Ministerstwie Kultury Republiki Litewskiej, Katolickiej Diecezji Litewskiej oraz biskupem Gintarasem Grušasem.

W ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pn. „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” w bieżącym roku dofinansowane są kwotą 364 000 zł dwa projekty konserwatorskie realizowane w Wilnie, którymi są:

• Prace konserwatorskie zachowanych fragmentów osiemnastowiecznych malowideł figuralnych znajdujących się na sklepieniu nawy głównej kościoła franciszkanów pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Autorem osiemnastowiecznych polichromii w kościele franciszkanów jest o. Franciszek Niemirowski. Celem kompleksowych prac jest ratowanie zniszczonych barokowych dekoracji, sztukaterii oraz malowideł rozmieszczonych na ścianach i sklepieniach kościoła. Planowane prace polepszą stan techniczny polichromii oraz przywrócą wnętrzu kościoła jego dawny barokowy charakter. Kościół franciszkański pw. Wniebowzięcia NMP w Wilnie jest najstarszym wileńskim kościołem, a jego funkcjonowanie jest ściśle związane z historią Polaków mieszkających dawniej i dziś w Wilnie.

Beneficjentem środków jest Prowincja św. Maksymiliana Marii Kolbego Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych w Polsce. W ubiegłych latach (2013‒2015) udało się również przeprowadzić konserwację części polichromii ścian i sklepień w obrębie pierwszego przęsła nawy głównej ‒ nad chórem. Prace te prowadzono równolegle z konserwacją barokowej balustrady empory chóru. W latach 2018‒2019 wykonano prace konserwatorskie w obrębie sklepień nawy głównej. W roku bieżącym kontynuowane są prace konserwatorskie przy zachowanych fragmentach przedstawieniowych dekoracji malarskich kolejnego przęsła.

• Prace konserwatorskie przy malowidłach w kościele pw. św. Franciszka i św. Bernarda w Wilnie

To drugi etap prac przy polichromiach ściennych południowej ściany prezbiterium kościoła. Malowidła rozciągające się na 300 m2 powstały między XVI a XVIII wiekiem. Stanowią one źródło wiedzy o kolejnych aranżacjach wnętrza świątyni i są ich dowodem. Obiekt jest również świadectwem zaawansowania kultury artystycznej dawnej Rzeczpospolitej.

Zakres zaplanowanych prac obejmuje m.in. usunięcie zapraw cementowo-wapiennych oraz adaptację i scalenie technologiczne zapraw historycznych. Zadanie realizuje Fundacja Promocji Sztuk.

Ze środków Instytutu POLONIKA na Litwie realizowane są dwa projekty, których budżet wynosi 158 000 zł. Są to:

• Prace konserwatorskie przy schodach do wejścia głównego od strony północnej kościoła parafialnego pw. św. Kazimierza w Powiewiórce

Drewniany kościół pw. św. Kazimierza wraz z dzwonnicą w Powiewiórce (dawniej należącej do majątku Sorokpol) na Litwie jest wpisany na litewską listę dziedzictwa kulturowego. Powstał prawie 300 lat temu. Jego budowę ufundował w 1750 r. ówczesny właściciel dóbr Michał Soroka. Natomiast w grudniu 1867 r. w kościele tym został ochrzczony Józef Piłsudski w chrzcielnicy, która przetrwała do dziś, podobnie jak księga parafialna z wpisem tego wydarzenia sporządzonym w języku rosyjskim.

Kamienno-ceglane schody znajdują się przed centralnie umieszczonym wejściem w północnej elewacji świątyni, które jest osłonięte dwuspadowym daszkiem wspartym na czterech okrągłych kolumnach. Schody były praktycznie w stanie całkowitej dezintegracji spoin łączących wszystkie części składowe. Konieczne było zatem przeprowadzenie daleko posuniętych prac ratunkowych, które obejmują konserwację i niewielką wymianę zabytkowej substancji. Finansowane przez Instytut POLONIKA prace konserwatorskie są przeprowadzane na podstawie projektu przygotowanego przez Fundację Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego „Terpa” i zatwierdzonego przez Wileński Oddział Departamentu Dziedzictwa Kultury przy Ministerstwie Kultury Litwy. Realizację prowadzi Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego „Terpa” przy wsparciu parafii pw. św. Kazimierza w Powiewiórce.

• Uporządkowanie i zewidencjonowanie grobów żołnierzy Okręgu Wileńskiego Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej poległych lub zmarłych na Wileńszczyźnie

Projekt został dofinansowany z programu grantowego Instytutu POLONIKA „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat”. Obejmuje uporządkowanie terenu, oczyszczenie grobów i terenu wokół nich oraz wywózkę śmieci, poprawienie tabliczek i napisów, zapalenie zniczy. Działania obejmują: Miedniki, Piktokańce, Popiszki, Porudomino, Rudominia, Rudniki, Skorbuciany oraz Wilno. W prace zaangażowani są członkowie Stowarzyszenia „Łagierników” Żołnierzy Armii Krajowej oraz wolontariusze (młodzież licealna z Polski i młodzież z polskich szkół ponadpodstawowych na Litwie). Uczestnicy projektu będą porządkować oraz dokumentować wybrane miejsca pamięci związane z działalnością żołnierzy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej.

Instytut POLONIKA pracuje nad tym, by w najbliższym czasie ruszyły także w innych krajach kolejne projekty konserwatorskie, ponieważ część z nich jest już na ostatnim etapie przygotowań. Na stronie internetowej Instytutu na bieżąco można śledzić informacje o trwających lub zakończonych realizacjach: https://polonika.pl/