Ustawa Rządowa była pierwszą w Europie i drugą w świecie nowoczesną ustawą zasadniczą, która wprowadzała w Polsce monarchię konstytucyjną, jakiej większość państw europejskich doczekała się dopiero w wieku następnym. Uchwalenie Konstytucji po długich debatach
i sporach na Sejmie Wielkim zostało uznane za ważne wydarzenie w ówczesnej prasie europejskiej oraz wśród elit politycznych. Było przykładem pokojowych przekształceń ustrojowych, zwłaszcza na tle wydarzeń w ogarniętej rewolucją Francji.

Autorami Ustawy Rządowej byli ludzie oświecenia, wierzący w racjonalny porządek społeczeństwa i państwa, mający na celu „zabezpieczenie niezależnego bytu Rzeczypospolitej”. Obok króla Stanisława Augusta byli nimi: Ignacy Potocki, przywódca Stronnictwa Patriotycznego, ksiądz biskup Hugo Kołłątaj oraz Stanisław Małachowski, marszałek Sejmu Czteroletniego.

Konstytucja obowiązywała zaledwie rok. 18 maja 1792 r. caryca rosyjska Katarzyna II wypowiedziała Polsce wojnę i odniosła w  niej zwycięstwo, doprowadzając do kolejnego rozbioru Rzeczypospolitej. Jej sojusznicy skupieni w szeregach konfederacji targowickiej podjęli próby zatarcia wszelkich śladów po ustawie zasadniczej, z zaciekłością ścigając oryginalne egzemplarze dokumentu.

Oryginały dokumentu w Archiwach Państwowych

W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie przechowywane są trzy unikatowe oryginalne egzemplarze Konstytucji 3 Maja. Tekst z Tzw. Metryki Litewskiej  z podpisami marszałków sejmu, został ocalony przed zniszczeniem przez Rosjan w Bibliotece Królewskiej.  Egzemplarz z Archiwum Publicznego Potockich przechowali w ukryciu przedstawiciele tego rodu.  Trzeci egzemplarz Konstytucji jest częścią obszernego, liczącego 25 tomów Archiwum Sejmu Czteroletniego. Zbiór ten, zabezpieczony przez jednego z sekretarzy sejmowych, Antoniego Siarczyńskiego, trafił w 1808 r. do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie,
a po rozwiązaniu tej instytucji w 1832 r. wywieziono go do Rosji, skąd powrócił do Polski w ramach rewindykacji archiwaliów dopiero w 1964 r. Ponadto w AGAD zachował się urzędowy druk tekstu Ustawy Rządowej z formułą wpisu do akt grodzkich warszawskich, potwierdzony pieczęcią i podpisem pisarza grodzkiego.

W skład Ustawy Rządowej wchodzi uroczysta preambuła i 11 artykułów, w których uregulowano podstawowe zasady ustrojowe ówczesnej Rzeczypospolitej, kształt przyszłego rządu, problemy gospodarcze i społeczne oraz miejsce Kościoła w państwie.

Pamięć o Konstytucji w sieci Archiwów Państwowych i Archiwach Polonijnych

Wiele bezcennych źródeł uzupełniających zbiory AGAD-u przechowywanych jest w sieci Archiwów Państwowych w całej Polsce. Dotyczą one głównie obchodów kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji w różnych regionach Polski. Szczególne znaczenie miały te organizowane przed odzyskaniem niepodległości. Materiały historyczne 100. rocznicy
w 1891 r. zachowały się m. in. w Archiwum Narodowym w Krakowie, z kolei interesujące źródła do 125. Rocznicy, świętowanej w 1916 r., przechowują m. in. Archiwum Państwowe
w Przemyślu oraz Archiwum Państwowe w Warszawie. Ukazują one uczczenie tego wydarzenia także przez społeczności innych wyznań, w tym Kościół Ewangelicko-Reformowany w Warszawie. Dowodzi to uniwersalnego charakteru idei 3 Maja, które pełniły rolę integrującą w warunkach braku niepodległego państwa polskiego.

Pamięć o Konstytucji była elementem budowania wspólnoty narodowej w okresie
II Rzeczypospolitej, jak też po II wojnie światowej, co znajduje potwierdzenie
w zasobach archiwalnych z tego okresu. Od ponad 20 lat materiały dotyczące obchodów kolejnych rocznic ustanowienia Konstytucji są także zabezpieczane przez Archiwa Państwowe w ośrodkach polonijnych, m. in. w Londynie, Paryżu, Rzymie, Nowym Jorku i Chicago.

Wiele bezcennych źródeł wskazanych w niniejszym tekście jest dostępnych online
w ogólnopolskim portalu: www.szukajwarchiwach.gov.pl