Wernisaż wystawy „Z powrotem w domu. Wystawa odzyskanych przez Polskę pergaminów zakonu krzyżackiego z XIII-XV w.” odbył się 18 grudnia br. W wydarzeniu wziął udział Maciej Wróbel, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Otwierając wystawę 73 pergaminów oddajemy dziś sprawiedliwość i składamy podziękowanie tym wszystkim, którzy na przestrzeni ostatnich 85 lat podejmowali starania o ich odzyskanie. To zwieńczenie naszej konsekwencji w odzyskiwaniu zrabowanych Polsce historycznych artefaktów, będących ważnym elementem naszej tożsamości. Zwiedzając wystawę zobaczycie dziś żywą historię. Te bezcenne zabytki ukazują nie tylko relacje polsko-krzyżackie, ale świadczą o polskiej państwowości. Dziś, gdy przeszłość tak wyraźnie odbija się w teraźniejszości, ta wystawa jest szczególnie symboliczna – mówił Maciej Wróbel, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego podczas wernisażu wystawy. – To absolutnie historyczny moment. Ale nierzadko obrazy mówią więcej niż słowa. Dlatego dziś prezentujemy materiał video z trasy, którą te wszystkie obiekty przebyły z Berlina do Warszawy. Film pokazuje ile osób musiało być w taki proces zaangażowanych, a także ile pracy musiało zostać wykonane. Wszystkim tym osobom i instytucjom dziękuję – dodał.

Dokumenty będzie można oglądać w dni powszednie w godz. 11.00-16.00. W weekendy oraz 6 stycznia 2026 r. wystawa będzie dostępna dla zwiedzających w godz. 12.00-18.00. W dniach 24-26 grudnia br. oraz 1 stycznia 2026 r. Archiwum Główne Akt Dawnych będzie zamknięte.

Poznaj polsko-krzyżackie archiwa na wystawie w AGAD

Prezentowane pergaminy stanowią kluczowy zasób do badań nad stosunkami polsko-krzyżackimi, ale także nad historią średniowiecznej Europy. Dotyczą nie tylko sporów o granice i uprawnienia zakonu, lecz również organizacji władzy, systemu prawnego, stosunków lennych, arbitraży królewskich oraz sporów rozstrzyganych na najwyższych szczeblach Kościoła i monarchii. Szczególnie wyjątkowe są dokumenty z XIII wieku – w tym nadania Konrada Mazowieckiego ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej, od których rozpoczyna się historia zakonu na ziemiach polskich i pruskich, ale też dzieje sporu polsko-krzyżackiego.

Wśród prezentowanych dokumentów znajdują się:

• złota bulla cesarza Fryderyka II potwierdzająca nadania księcia mazowieckiego, 
• bulla Aleksandra V z 23 stycznia 1410 roku, wzywająca wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena do zachowania pokoju z królem Władysławem Jagiełłą,
• traktat pokojowy znad jeziora Mełno z 1422 r.,
• dokumenty związane z pokojem kaliskim z 1343 roku,
• akty króla rzymskiego i czeskiego Wacława, potwierdzające jego rolę jako arbitra w sporach polsko-krzyżackich.

Odwiedzający ekspozycję, prezentowaną w miejscu, w którym zbiór dokumentów znajdował się przed wojną, będą mogli obejrzeć pieczęcie, sygnatury, formularze dyplomatyczne i pergaminowe linie, które przez 700 lat przetrwały wojny, zmiany granic i polityczne przewroty.

Organizatorzy przygotowali także wydarzenia towarzyszące wystawie, w tym wykład prof. Janusza Grabowskiego (21 grudnia, godz. 14.00) oraz oprowadzania kuratorskie (21 grudnia - godz. 15.00 i 16.00; 6 stycznia 2026 r. - godz. 14.00 i 16.00).

Wojenne losy dokumentów

7 października 1939 r., zaledwie kilka tygodni po zajęciu Warszawy, do Archiwum Głównego Akt Dawnych wkroczył dr Erich Randt, dyrektor Pruskiego Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Działając jako komisarz MSW III Rzeszy, w asyście sekretarza i funkcjonariusza Gestapo, oznajmił polskim archiwistom, że wybrane zespoły archiwalne zostaną przeniesione do Rzeszy. Mimo argumentacji przedstawionej przez polskich pracowników, nakazano bezwarunkowe przekazanie 74 pergaminów z działu Prussiae. 18 stycznia 1941 r. cały zbiór został zabrany i przewieziony do Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu.

Dokumenty przez pewien czas znajdowały się w Goslar, następnie trafiły do Getyngi, a potem – do Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem. Jeden z pergaminów zaginął bezpowrotnie.

Dowiedz się więcej

» Odwiedź stronę Archiwum Głównego Akt Dawnych: https://agad.gov.pl/

» Szczegółowe informacje o odzyskanych obiektach

» Odzyskane z Niemiec obiekty na Zamku Królewskim w Warszawie