Stare Miasto w Zamościu jest unikatowym przykładem miasta renesansowego w Europie Centralnej, konsekwentnie ukształtowanego według włoskich teorii „miasta idealnego”, na podstawie planu, stanowiącego rezultat modelowej współpracy światłego fundatora Jana Zamoyskiego i wybitnego architekta Bernarda Morando.

Położony na szlaku handlowym łączącym zachodnią i północną Europę z Morzem Czarnym, Zamość został stworzony od początku jako ośrodek ekonomiczny oparty na handlu. W mieście z założenia wielonarodowościowym jego społeczność charakteryzowała się wielką tolerancją religijną.

Stare Miasto w Zamościu składa się z dwóch odrębnych części: na zachodzie pałacu Zamoyskich, na wschodzie miasta właściwego, rozmieszczonego wokół trzech placów. Usytuowany centralnie Rynek Wielki ze wspaniałym ratuszem, położony u zbiegu dwóch głównych osiowych ulic miasta, jest otoczony przez domy podcieniowe kupców. Do dziś zachowany został pierwotny prostoliniowy układ ulic i jego unikalna mieszanka tradycji architektonicznych włoskich i Europy Środkowej, a także fragmenty otaczających je fortyfikacji.

Ministerstw Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ostatnich latach wspiera środkami z funduszy europejskich i z budżetu państwa m.in. rewitalizację największego w Polsce XVII-wiecznego barokowego kościoła oo. Franciszkanów (24 mln zł w latach 2017-2021), remont zabytkowego budynku Infułatki zespołu katedralnego (11 mln zł w latach 2017-2020) oraz rewitalizację historycznego obiektu Akademii Zamojskiej (23,9 mln zł w latach 2017-2023), a także konserwację Bramy Lwowskiej Starej w Zamościu.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/zamosc-stare-miasto-w-zamosciu-2 

Położony na szlaku wymiany handlowej między Wschodem a Zachodem, Lublin stał się w średniowieczu dużym, wielokulturowym ośrodkiem przyciągającym kupców i rzemieślników obcego pochodzenia. Od 1474 roku był stolicą województwa lubelskiego, a od 1578 - po ustanowieniu Trybunału Koronnego - jedną z dwóch stolic sądowych Korony, gdzie spotykała się szlachta licznie zjeżdżająca na rozprawy. W unikatowym wnętrzu kaplicy Trójcy Świętej na zamku lubelskim podpisano w 1569 roku akt unii polsko-litewskiej - wydarzenie zaliczane do najważniejszych w historii Rzeczypospolitej.

Cennym dziedzictwem kultury materialnej z okresu największego rozkwitu miasta przypadającego na 1. połowę XVII wieku jest jego zabytkowa architektura, z której część obiektów sakralnych reprezentuje ciekawą, lokalną odmianę stylową, zwaną renesansem lubelskim.

Historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina, ukształtowany w okresie od X do XIX wieku, jest dobrze wyeksponowany w przestrzeni śródmieścia. Zachował przy tym wszystkie zasadnicze elementy tkanki miejskiej, złożonej ze zharmonizowanych ze sobą nawarstwień będących wynikiem naturalnej ewolucji.

MKiDN wsparło środkami z pozostających w dyspozycji resortu funduszy europejskich oraz środków krajowych renowację Bazyliki Ojców Dominikanów w Lublinie (12,8 mln zł w latach 2016-2018), prace konserwatorskie restauratorskie oraz roboty budowlane przy Zamku Lubelskim w Lublinie oraz Muzeum Regionalnym w Kraśniku (17,6 mln zł w latach 2017-2021). Ze środków europejskich w dyspozycji MKiDN realizowany był również projekt „Pomniki historii – duże i małe. Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny – ochrona i udostępnianie wybranych obiektów sakralnych Lublina i Kazimierza Dolnego” (13,7 mln zł na lata 2017-2019). Przedmiotem projektu była renowacja, konserwacja i restauracja cennych zabytków m.in. Archikatedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Lublinie oraz kościoła pw. św. Piotra w Lublinie.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/lublin-lublin-historyczny-zespol-architektoniczno-urbanistyczny 

Najsłynniejsza polska stadnina mieści się w Janowie Podlaskim-Wygodzie. Konie z Janowa można znaleźć w księgach rodowodowych najszlachetniejszych linii na całym świecie. Stadnina powstała w 1817 na wniosek Rady Administracyjnej Królestwa Kongresowego, którą zaaprobował car Aleksander I. Jej organizację powierzono Aleksandrowi hr. Potockiemu, przekazując na ten cel dawny majątek biskupów łuckich. Przez 200 lat istnienia stadnina wykształciła unikalny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz ugruntowała światową renomę ośrodka hodowli koni czystej krwi arabskiej i półkrwi angloarabskiej, kontynuującego dawne polskie tradycje.

Wygoda 3
21-505 Janów Podlaski
https://zabytek.pl/pl/obiekty/janow-podlaski-janow-podlaski-stadnina-koni 
https://skjanow.pl/ 

Rozległy późnobarokowy zespół dworsko-parkowy, zbudowany w latach 1735–1742 dla rodziny Bielińskich, to najwspanialsza rezydencja Lubelszczyzny. Siedziba łączy cechy XVIII-wiecznego barokowego założenia ze zmianami wprowadzonymi na przełomie XIX i XX w. Ta najlepiej zachowana w Polsce rezydencja arystokratyczna wyróżnia się autentycznością i wiernością w utrzymaniu dawnego wyglądu zarówno zabytkowych wnętrz, jak i otoczenia. W latach 1879–1907 pałac przebudowano w stylu neobarokowym i uzupełniono neobarokową kaplicą, teatrem, drugą oficyną i bramą wjazdową. Pałacowe wnętrza do dziś zachowały układ architektoniczny, wystrój i autentyczne wyposażenie z przełomu XIX i XX w. Sale i gabinety Kozłówki wypełniają wysokiej klasy meble, kolekcja malarstwa, przedmioty rzemiosła artystycznego. W budynku dawnej powozowni mieści się jedyna w Polsce Galeria Sztuki Socrealizmu, której dopełnieniem są stojące na zewnątrz pomniki. Park, o szczególnych walorach kompozycyjnych i przyrodniczych, nawiązuje do historycznej koncepcji z XVIII stulecia.

MKiDN wspiera ze środków europejskich przebudowę, rewitalizację i konserwację budynków zespołu pałacowo-parkowego w Kozłówce (25 mln zł w latach 2017-2022). Resort przyznał również dotację na poprawę infrastruktury oraz zakup wyposażenia dla prowadzenia działalności kulturalnej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, natomiast z dotacji, których operatorem jest Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów – państwowa instytucja kultury - realizowany był zakup kolekcji francuskich osiemnastowiecznych fajansów marsylskiej wytwórni Veuve Perrin w ramach programu „Rozbudowu zbiorów muzealnych”.

Kozłówka 3
21-132 Kamionka
https://www.muzeumzamoyskich.pl/ 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kozlowka-kozlowka-zespol-palacowo-parkowy

Najstarsze wzmianki o Kazimierzu Dolnym pochodzą z XII w. To położenie na szlakach handlowych z Rusią, Zachodem i państwem krzyżackim zadecydowały o powstaniu osady targowej z rynkiem i o jej dalszym rozwoju. W XIV w. Kazimierz Wielki wybudował tu miasto i zamek, a w 1406 król Władysław Jagiełło nadał ośrodkowi prawa miejskie. Rozwój handlu wiślanego w XVI w. zapewnił pomyślny rozwój miasta, którego rozkwit przypadł na 1. poł. XVII w. Później jednak Kazimierz powoli tracił na znaczeniu. W XIX w. stał się letniskiem i miejscem malarskich plenerów. Miasteczko jest słynne na całą Polskę dzięki pięknym kamienicom z bogatą dekoracją fasad oraz fantazyjnymi attykami. Pośrodku Rynku stoi malownicza drewniana studnia z 1905 r. Na skraju zabudowy wznoszą się okazałe murowane spichrze. Ponad miastem góruje zamek, rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego. Wśród świątyń znajdziemy na wzgórzu kościół farny Świętych Jana Chrzciciela i Bartłomieja, niegdyś gotycki, który został w latach 1586–1589 i 1610–1613 przekształcony w stylu „lubelskiego renesansu” oraz synagogę z 1536 r.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wsparło remont konserwatorski i modernizację ekspozycji w wybranych zabytkowych obiektach Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. Natomiast kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła oraz kościół pw. św. Anny były objęte projektem „Pomniki historii – duże i małe. Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny – ochrona i udostępnianie wybranych obiektów sakralnych Lublina i Kazimierza Dolnego”, którego przedmiotem była ich renowacja, konserwacja i restauracja.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/kazimierz-dolny-kazimierz-dolny 

W późnym okresie stanisławowskim Puławy zostały główną siedzibą rodu Czartoryskich, stając się na przełomie XVIII i XIX w. ośrodkiem myśli politycznej i idei patriotycznych w dobie rozbiorów. Komponowany według zamysłu Izabeli Czartoryskiej park, programowo był stylizowany na „ogród wolności” oraz afirmację rodzimych drzew i ojczystego krajobrazu. W roślinność parku wkomponowano pałac „Marynki”, dawną kaplicę dworską oraz dwa główne pawilony parkowe. Na wskroś „rzymska” Świątynia Sybilli wyrażała ideę pamięci narodowej zawartą w napisie „Przeszłość Przyszłości” umieszczonym nad wejściem. Dopełnieniem tego narodowego sanktuarium było umieszczenie przez Czartoryskich w dolnej sali świątyni obelisku upamiętniającego śmierć księcia Józefa Poniatowskiego w 1813 r. Program pamięci rodowej miała natomiast wypełniać górująca nad najstarszą częścią Puław kopułowa kaplica, dedykowana pamięci Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej. Część rezydencjonalna założenia była wielokrotnie przekształcana. Brak stylistycznej spójności jest świadomym zabiegiem architektów. 

Muzeum Czartoryskich w Puławach
ul. Czartoryskich 8
24-100 Puław
https://muzeumczartoryskich.pulawy.pl/

Wiatrak ten zbudowano ok. 1911 r. we wsi Osiany. W 1975 r. został przeniesiony do Mięćmierza i postawiony na wysokiej skarpie, na której stało dawniej kilka wiatraków, co widać na XIX-wiecznej akwareli Kazimierza Stronczyńskiego. Rozpościera się stąd rozległy widok na przełom Wisły i zamek w Janowcu. To jeden z nielicznie zachowanych tego typu obiektów w województwie lubelskim.

Męćmierz 10
24-127 Kazimierz Dolny
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kazimierz-dolny-wiatrak-kozlak 

Zgodnie z legendą zamek ten wzniósł w XIV w. Kazimierz Wielki dla swojej żydowskiej kochanki, stąd nazwa Zamek Esterki. Faktycznie pomysł budowy twierdzy w tym miejscu był realizacją planu króla, który łańcuchem fortyfikacji chciał osłonić wschodnie rubieże Polski przed najazdami Tatarów i Litwinów. Obecnie utrzymywany w formie tzw. trwałej ruiny, z fragmentami murów kamiennych licowanych zewnątrz cegłą.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/bochotnica-ruiny-zamku 

To unikatowa piramida, która została zbudowana w XVII w. przez arianina Pawła Orzechowskiego herbu Rogala, podkomorzego chełmskiego, posła na sejmy i patrona braci polskich. Fundator zmarł w 1612 r. i według tradycji został pochowany w piramidzie, jednak w żaden sposób nie zostało to potwierdzone. Sama budowla zwana jest Arianką, Wieżą Ariańską lub Grobiskiem. Kaplica ma wysokość ok. 26 m i została wzniesiona na planie kwadratu o boku ok. 7,4 m. To najwyższa piramida w Polsce. Znaleźć ją można pomiędzy miejscowościami Krupe a Rejowiec, w miejscowości Krynica, na wzgórzu zwanym Górą Ariańską.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/krynica-kaplica-grobowa-tzw-grobisko 

Obecna cerkiew w Horostycie została zbudowana przez Kopciów, właścicieli majątku, ok. 1702 r., na miejscu starej cerkiewki (kaplicy). Wnętrze kryje interesujące wyposażenie w postaci późnoklasycystycznego ikonostasu z 1880 r., ołtarzy bocznych, ikon z XVII-XIX w., wśród których znajduje się późnogotycka ikona Podwyższenia Krzyża Pańskiego, napisana techniką olejną na desce. Obok cerkwi znajduje się dwukondygnacyjna dzwonnica z poł. XIX wieku. 

Cerkiew została objęta realizowanym przez MKiDN w ramach funduszy unijnych ze wsparciem środków z budżetu państwa  projektem „Wschodniosłowiańskie dziedzictwo kulturowe – konserwacja, renowacja i digitalizacja drewnianych cerkwi i ich wyposażenia w Małopolsce, na Podkarpaciu, Lubelszczyźnie i Podlasiu” (22,6 mln zł w latach 2017-2021).

Horostyta 84
22-205 Wyryki
https://zabytek.pl/pl/obiekty/horostyta-zespol-cerkwi-prawoslawnej-par-pw-podwyzszenia-krzyz 

Willę tę wzniesiono w latach 1907-1908 w duchu modernizmu. Należy ona do najwcześniejszych na terenie Nałęczowa realizacji architekta Jana Koszczyc-Witkiewicza, który łączył w swoich pracach nowatorskie koncepcje architektoniczne z tradycyjnymi motywami budownictwa polskiego. Pierwszym właścicielem willi był adwokat Wacław Łypacewicz, który pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa. W willi odbywały się m.in. spotkania loży masońskiej.

ul. Głębocznica 8
24-140 Nałęczów
https://zabytek.pl/pl/obiekty/naleczow-willa-brzozy-2 

To eklektyczny pałac rodziny Kleniewskich, wzniesiony w XIX w. przez architekta Konstantego Wojciechowskiego. W pałacu znajduje się unikatowa biblioteka w stylu zakopiańskim, zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza, a wykonana przez góralskich cieśli. Maria Janowa Kleniewska wysoko oceniła pracę górali, pisząc w swoim pamiętniku: „Szafy biblioteczne wyszły b. pięknie – obecnie w całości nasz styl rodzimy wyszedł pięknie, harmonijnie – nie gorzej, jak dusza sobie przednio wymarzyła”. Współcześnie z pałacem zbudowano szkołę i stajnię z wozownią. Park, który łączy się z lasem, oraz „ogród dochodowy” założone zostały nieco później, pod koniec XIX w., przez pioniera polskiego ogrodnictwa Edmunda Jankowskiego. Rosną tu dęby-pomniki przyrody i rzadkie gatunki drzew. Właściciel majątku Jan Kleniewski zbudował w swoich dobrach także cukrownię „Zagłoba” we Wrzelowie, cukrownię w Opolu Lubelskim oraz kolej wąskotorową.

Kluczkowice Osiedle 7
24-300 Kluczkowice
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kluczkowice-zespol-palacowy-technikum-ogrodnicze 

Dwór w Łańcuchowie, zbudowany w latach 1903-1904, jest nietypowym budynkiem dla regionu lubelskiego, a zarazem unikatowym w skali kraju przykładem zastosowania stylu zakopiańskiego w architekturze murowanej. Zaprojektowany został przez twórcę tego stylu, wielkiego architekta i wizjonera, Stanisława Witkiewicza. Park otaczający budynek to dzieło znanego ogrodnika Stanisława Celichowskiego, który nadał mu nowy kształt w 1904 r.

W pobliżu dworu znajduje się dawna oficyna kuchenna i murowana kapliczka z figurą NMP. Przy wjeździe znajdowała się kiedyś drewniana brama w stylu zakopiańskim, ale została przeniesiona do Muzeum Wsi Lubelskiej. 

Łańcuchów 62
21-020 Łańcuchów
https://zabytek.pl/pl/obiekty/lancuchow-zespol-dworski-22704 

Horodło (Hrodło) znaczy tyle samo co gród. Położone przy dawnym szlaku handlowym prowadzącym na Ruś, pełniło funkcję warownego grodu, którego zadaniem było pilnowanie szlaków i zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom. Dokumenty pisane wymieniają Horodło po raz pierwszy w 1287 r., a w 1413 r. miejscowość ta weszła na stałe do historii Polski jako miejsce zawarcia Unii między królem Jagiełłą a wielkim księciem litewskim Witoldem. Choć dominikanie osiedli w miasteczku już w 1411 r., to obecny kościół i klasztor zbudowane zostały w XVIII w. Wcześniejsze budowle niszczono w trakcie kolejnych wojen. Świątynia wyróżnia się bogatą sztukaterią w stylu lubelskiego renesansu i jest przykładem budownictwa sakralnego okresu kontrreformacji. Na zachowanych fragmentach murów dawnego klasztoru została wzniesiona plebania i wikariat.

Jurydyka 2
22-523 Horodło
https://zabytek.pl/pl/obiekty/horodlo-zespol-klasztorny-dominikanow-ob-zespol-kosciola-par- 

Legenda mówi, że inspiracją do założenia Monasteru Jabłeczyńskiego było cudowne pojawienie się w pobliżu wsi Jabłeczna ikony św. Onufrego, która przypłynęła rzeką Bug. Po raz pierwszy o klasztorze wspomina dokument z 1498 r., kiedy to właścicielami tamtejszych dóbr był ród Zaberezińskich, wyznania prawosławnego. W związku z bardzo złym stanem technicznym drewnianych obiektów klasztornych w 1838 r. rozpoczęto prace nad wzniesieniem ich murowanych odpowiedników. Główna cerkiew monasterska pod wezwaniem św. Onufrego została zbudowana na planie krzyża greckiego, a w jednym z budynków klasztornych znajduje się cerkiew św. Jana Teologa. Poza obrębem murów stoją dwie drewniane kaplice z początku XX wieku: Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy i Świętego Ducha. Szczególnym kultem wśród wiernych prawosławnych w Polsce cieszą się – przechowywane w ikonostasie głównej cerkwi – dwa obrazy: Jabłeczyńska Ikona Matki Bożej oraz ikona św. Onufrego Wielkiego. Wizerunek patrona monasteru powstał, według historyków sztuki, między XII a XIII stuleciem i został napisany na desce cyprysowej. Św. Onufrego przedstawiono tu na tle nadbużańskiego krajobrazu.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację na wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, osuszanie fundamentów, remont pieców oraz utwardzenie terenu w Klasztorze Świętego Onufrego.

Jabłeczna 69
21-526 Jabłeczna
https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-213761 

To potężne grodzisko z przełomu IX i X w. o powierzchni prawie 3 hektarów było we wczesnym średniowieczu jednym z bardziej liczących się grodów obronnych skupionych w Kotlinie Chodelskiej. Okoliczni mieszkańcy nazywali to miejsce „szwedzkimi okopami”. Grodzisko odkryto w 1907 r., a pierwsze badania archeologiczne rozpoczęły się w latach 50. XX w., kiedy to odkopano rozwinięty system umocnień. Obecnie znajduje się tutaj skansen archeologiczny Muzeum Dawnych Słowian, w którym można obejrzeć oryginalne relikty obwałowań słowiańskiego grodu, uzupełnione częściową rekonstrukcją. To także ośrodek archeologii doświadczalnej.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/zmijowiska-grodzisko