Odbudowa zniszczonej w 1944 r. historycznej części Warszawy była możliwa dzięki determinacji mieszkańców i pomocy całego narodu. Rekonstrukcja Starego Miasta w jego historycznym urbanistycznym i architektonicznym kształcie służyła zapewnieniu przetrwania jednego z najważniejszych świadectw kultury polskiej. Objęła całościowe odtworzenie planu urbanistycznego wraz z rynkiem, kamienicami, pierścieniem murów obronnych, Zamkiem Królewskim i istotnymi budowlami sakralnymi. Odbudowę prowadzono na podstawie projektu opracowanego w latach 1945–1951 w Biurze Odbudowy Stolicy. Postanowiono, że wykorzystane zostaną zachowane, niezniszczone w czasie działań wojennych struktury z XIV–XVIII w., wraz z późnośredniowieczną siatką ulic z placami, rynkiem i murami miejskimi. Przy odtwarzaniu zniszczonej zabudowy sięgnięto do wiarygodnych dokumentów archiwalnych, by odtworzyć obraz miasta z końca XVIII w. Wykorzystano także inwentaryzacje konserwatorskie wykonane przed rokiem 1939 i po 1944 oraz wiedzę naukowo-badawczą historyków sztuki, architektów i konserwatorów.

W ostatnich latach MKiDN wsparło z funduszy unijnych odtworzenie Ogrodów Dolnych Zamku Królewskiego w Warszawie (14 mln zł w latach 2017-2019). Ponadto resort przyznał dotacje z programu „Ochrona zabytków” m.in. na konserwację i restaurację krużganków z elementami wystroju skrzydła południowego kościoła pw. św. Antoniego z Padwy, konserwację i restaurację polichromii ściany wraz z pilastrami oraz prace zabezpieczające dolną strefę ścian kaplicy bł. Władysława z Gielniowa w kościele św. Anny, konserwację i restaurację obiektów żeliwnych, ambony, balustrady, konsoli w kościele pw. Niepokalanego Poczęcia NMP (Res Sacra Miser), remont latarni nad kopułą kaplicy Św. Jana Chrzciciela Archikatedry Warszawskiej oraz konserwację rzeźby Matki Bożej Immaculaty dłuta Konstantego Hegla, drzwi płycinowych drewnianych i tablicy inskrypcyjnej kamiennej w kościele Kapucynów.

https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/wpis/historyczne-centrum-warszawy/

Płock należy do najstarszych i najważniejszych ośrodków miejskich w Polsce. Czas szczególnego znaczenia miasta przypadł na rządy Władysława I Hermana oraz jego synów Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego. Miejscowy gród stał się wówczas główną rezydencją monarszą w kraju i jednocześnie miejscem fundacji książęcych oraz kościelnych, a katedra płocka – nekropolią władców. Po podziale dzielnicowym, dokonanym testamentem Krzywoustego, Płock utrzymał się jako stolica Mazowsza – księstwa dzielnicowego i miejsce wiecznego spoczynku kolejnych książąt mazowieckich. Miasto było też siedzibą najwyższych władz kościelnych. W 1075 r. Bolesław Śmiały utworzył tu biskupstwo i ufundował pierwszą katedrę. Mimo niszczących najazdów wojsk pruskich, krzyżackich, litewskich i ruskich rozwojowi oraz rozbudowie miasta sprzyjał mecenat biskupi i książęcy, dzięki któremu Płock był znany jako ośrodek edukacyjny, artystyczny, kulturalny i polityczny – aż do inkorporacji Mazowsza do Korony Królestwa Polskiego w XVI w., kiedy utracił swoje znaczenie. Najstarsza część Płocka znajduje się na Wzgórzu Tumskim, w obrębie którego skupiają się zabytkowe budowle o najwyższych wartościach historycznych, artystycznych i naukowych: bazylika katedralna pw. Wniebowzięcia NMP, dawne opactwo benedyktyńskie z reliktami zamku książęcego oraz budynek Muzeum Diecezjalnego tzw. Stare Muzeum. Obiekty te stanowią bezcenne świadectwo rozwoju kultury materialnej i duchowej od średniowiecza do XX w. zarówno ze względu na architekturę, jak i wyposażenie wnętrz oraz zbiory muzealne związane z tradycją tego miejsca.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/plock-plock-wzgorze-tumskie

Kolegiata pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Pułtusku należy do niewielkiej grupy mazowieckich świątyń renesansowych. Pierwotną świątynię zbudowano w latach 1439–1449. Po zakończeniu prac biskup Piotr Giżycki podniósł ją do rangi kolegiaty. Przebudowę po 1546 r. poprowadził – z inicjatywy biskupa Andrzeja Noskowskiego – Jan Baptysta z Wenecji. Podwyższono wówczas mury kościoła, prezbiterium przedłużono o dwa przęsła. Do wnętrza nawy wprowadzono połączone arkadami półfilary, na których oparto sklepienie. To nowatorskie rozwiązanie realizuje renesansową koncepcję wnętrza kościelnego przy tradycyjnej, gotyckiej formie zewnętrznej. Sklepienie pokryto polichromiami, które stanowią największy, doskonale zachowany zespół renesansowych malowideł w Polsce. Kolegiatę przebudowano kilkakrotnie, a obecne wyposażenie wnętrza pochodzi z XVIII w. Świątynia jest miejscem spoczynku zamożnej szlachty i części biskupów płockich. Na szczęście w okresie II wojny światowej kolegiata nie doznała większych zniszczeń

ul. Marii Konopnickiej 1
06-100 Pułtusk
https://zabytek.pl/pl/obiekty/pultusk-kolegiata-pw-zwiastowania-najswietszej-marii-panny

Obszar uznany za Pomnik Historii obejmuje w tym przypadku najcenniejsze zespoły urbanistyczne i pałacowo-ogrodowe stolicy, usytuowane wzdłuż stromej wiślanej skarpy. Najbardziej rozpoznawany jest zespół staromiejski z XIV w., którego sieć ulic i placów zabudowano kamienicami mieszczańskimi i obiektami sakralnymi. Do otoczonego murami Starego Miasta przylega od południowego wschodu Zamek Królewski – siedziba władców od czasów Zygmunta III. Wokół niewielkiego ośrodka miejskiego rozwijały się przedmieścia, gdzie budowano liczne siedziby magnackie, dwory szlacheckie, kamienice i domy zajezdne. Najważniejszym i najpiękniejszym traktem jest Krakowskie Przedmieście. Od jego nieistniejącej już bramy zaczynało się barokowe założenie zwane Osią Saską. Drugie założenie wielkoprzestrzenne – Droga Kalwaryjska – prowadzi od placu Trzech Krzyży i dalej Alejami Ujazdowskimi, które łączą główny trakt miejski z podwarszawskimi rezydencjami królewskimi: Ujazdowem, Łazienkami i wysuniętą najbardziej na południe, ulokowaną poniżej skarpy letnią posiadłością króla Jana III – Wilanowem.

MKiDN wsparło w ramach funduszy unijnych restaurację i zabezpieczenie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: prace konserwatorskie oraz dokumentacyjne i zabezpieczające w Galeriach Ogrodowych i Lapidarium na parterze pałacu, modernizację sal wystawowych galerii ogrodowych na piętrze pałacu, konserwatorski remont dachu skrzydła północnego Pałacu, roboty remontowe i zabezpieczające w budynku Oranżerii, konserwację czterech figur Herkulesów wraz z postumentami oraz wykonanie ich kopii oraz trójwymiarową dokumentację wybranej kolekcji zbiorów (10,9 mln zł w latach 2017-2019). Ponadto MKiDN wsparło konserwację i remont Białego Domku oraz Wodozbioru wraz z zabytkowym ogrodem w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie (10,6 mln zł w latach 2017-2019), konserwację i remont Stajni Kubickiego na terenie Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie (7 mln zł w latach 2017-2021), a także przebudowę i renowację Pałacu Czapskich Akademii Sztuk Pięknych (17 mln zł w latach 2017-2021).

MKiDN przyznało dotacje również z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie ołtarzy w kościele Seminaryjnym Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca oraz remont trzech elewacji kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 41.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/warszawa-warszawa-historyczny-zespol-miasta-z-traktem-krolewskim

Historyczny układ przestrzenny Stacji Filtrów, z zaplanowanymi miejscami na zbiorniki wody czystej, hale filtrów, wieżę ciśnień, maszynownie, budynki administracyjne i przewidzianą od początku zieleń, jest stałym elementem krajobrazu kulturowego Warszawy. Z inicjatywą budowy nowoczesnej sieci wodociągowej wystąpił prezydent miasta Sokrates Starynkiewicz, który w 1876 r. doprowadził do podpisania umowy ze znanym w Europie inżynierem Williamem Lindleyem. Pod kierunkiem Lindleya wykonane zostały pierwsze szczegółowe pomiary i mapy Warszawy. Budowa zespołu odbywała się w sześciu etapach od roku 1883 do 1915 (ostatnią grupę filtrów wzniesiono w latach 1924–1926). Podstawowy materiał budowlany stanowiła tu specjalnie wypalana, odporna na wilgoć cegła, ponadto bloki granitowe i piaskowce dostarczane przez wszystkie etapy rozbudowy z tych samych kamieniołomów. Wodę poprowadzono z Wisły podziemnymi rurami ze Stacji Pomp Rzecznych na Czerniakowie. Pierwsze filtry uruchomiono już w 1886 r., jednak rozbudowa infrastruktury zakładu kontynuowana była zarówno po I jak i II wojnie światowej.

ul. Koszykowa 81
02-012 Warszawa
https://www.mpwik.com.pl/view/historia-filtrow
https://zabytek.pl/pl/obiekty/warszawa-warszawa-zespol-stacji-filtrow-williama-lindleya

Ten zespół cmentarzy znajduje się na terenie rejonu Powązki, w obrębie dzielnicy Wola. Jego początki sięgają roku 1790, kiedy na gruntach przylegających do wsi Powązki założono cmentarz katolicki. Teren zagospodarowano z funduszy ofiarowanych przez duchownych, znane osobistości i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Projekty budynków – kościoła pw. św. Karola Boromeusza oraz katakumb – były dziełem włoskiego architekta Dominika Merliniego. W 1792 r. w pobliżu nekropolii katolickiej ulokowano cmentarze protestanckie: ewangelicko-augsburski i ewangelicko-reformowany. W 1. poł. XIX w. na Powązkach otwarto cmentarz żydowski (1806) oraz kaukaski (1838). W związku z wyczerpaniem miejsc na mizarze w 1867 r. powstał ostatni cmentarz zespołu – tatarski. Podczas II wojny światowej cmentarze bombardowano, niszcząc wiele nagrobków i budynków. Nekropolie podupadały również po wojnie w wyniku zaniedbań. Proces ten przerwała społeczna akcja ratowania zabytków powązkowskich, zainicjowana w 1974 r. przez Jerzego Waldorffa, dzięki czemu udało się odrestaurować setki nagrobków.

W ramach programu „Ochrona zabytków” MKiDN przyznało dotacje na prace konserwatorsko-restauratorskie nagrobków odkrytych podczas prac porządkowych na cmentarzu przy ul. Okopowej, przywrócenie historycznej nawierzchni w ciągu pieszym Alei Zasłużonych na Starych Powązkach, prace konserwatorskie i restauratorskie 12 nagrobków na Cmentarzu Stare Powązki oraz remont ogrodzenia frontowego cmentarza Powązkowskiego.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/warszawa-warszawa-zespol-zabytkowych-cmentarzy-wyznaniowych-na-p

Osada fabryczna w Żyrardowie to przykład organizacji przestrzennej XIX-wiecznego ośrodka przemysłowego. Żyrardów zaliczany jest do pierwszych nowoczesnych miast w Polsce, których układ urbanistyczny i typ architektury podporządkowane zostały konsekwentnie funkcji miejscowości. Kształt osady fabrycznej jest wynikiem przemyślanej koncepcji, zakładającej wydzielenie w jej obrębie stref jednorodnego zagospodarowania: pracy, odpoczynku, kultury i usług. Rezydencja właściciela, wkomponowana pomiędzy dwie sekcje fabryki, jest ważnym elementem w planie przestrzennym, przypominającym o prywatnym charakterze ośrodków przemysłowych. Jednorodna charakterystyczna zabudowa z nietynkowanej cegły, obsadzone drzewami ulice i dziedzińce wewnątrz kwartałów czy bliskość rzeki czynią z Żyrardowa unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny, który zachował swój charakter osady robotniczej. Teren pofabryczny uchroniło przed ruiną odpowiednio wczesne rozpoczęcie procesu adaptowania budynków do nowych funkcji.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/zyrardow-zyrardow-xix-wieczna-osada-fabryczna-2

Zabytek należy do wąskiego grona dzieł architektury w stylu romańskim o najwyższej wartości artystycznej w skali kraju, a realizacje rzeźbiarskie i malarskie, z których słynie, tj.: romański portal i polichromie to unikaty w tej części Europy. Kościół konwentualny jest jednym z najlepiej zachowanych przykładów architektury romańskiej w Polsce. Prezentuje rzadki na terenie Polski architektoniczny typ z dwuwieżowym masywem zachodnim (westwerkiem, zatartym w późniejszych wiekach) i trójabsydowym zamknięciem części wschodniej (absydy rozebrane lub przebudowane). Po raz pierwszy też w budownictwie romańskim w Czerwińsku zastosowano cegłę (miejscowo).

Ok. 2 ćw. XII w. biskup płocki Aleksander z Malonne, wraz z książętami Bolesławem Kędzierzawym oraz Henrykiem Sandomierskim, ufundował opactwo dla kanoników regularnych laterańskich i sprowadził zakonników do Czerwińska. Kościół powstał w poł. XII w. i zachował się z późniejszymi przebudowami. Po pożarze z roku 1328 rozpoczęto przebudowę w stylu gotyckim. Nawy kościoła zasklepiono sklepieniem gwiaździstym, w apsydzie prezbiterium powstała okazała wczesnorenesansowa polichromia. W XVII w. do kościoła pielgrzymowali królowie z dynastii Wazów. Nastąpiła wówczas barokizacja wnętrza kościoła, chóru, sklepienia nawy głównej oraz instalacja manierystycznego głównego ołtarza. W latach 1759–1775 przeprowadzono ostatnie poważne prace remontowe. W 1819 nastąpiła kasata zakonu. Bogaty skarbiec i cenne wyposażenie uległy rozproszeniu.

W ramach programu „Ochrona zabytków” Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wsparło konserwację polichromii ściennej na sklepieniu prezbiterium bazyliki, a także prace konserwatorskie i budowlane w dawnym opactwie - przy barokowej stajni-wozowni (XVII w.).

ul. Klasztorna 23
09-150 Czerwińsk nad Wisłą
 https://zabytek.pl/pl/obiekty/czerwinsk-nad-wisla-dawne-opactwo-kanonikow-regularnych--2

Niewielką willę Milusin zaprojektował architekt Kazimierz Skórewicz. W budynku zachował się układ przestrzenny, stolarka okienna i drzwiowa. Przetrwały oryginalne podłogi oraz dekoracja architektoniczna wnętrz. Po latach powróciły na miejsce oryginalne meble i przedmioty stanowiące wyposażenie domu za życia Marszałka.

Milusin swój początek zawdzięcza Aleksandrze Piłsudskiej, która w roku 1921 kupiła działkę z niewielkim domem letnim. W tym czasie powstała inicjatywa, aby uczcić zasługi Marszałka i ofiarować mu majątek ziemski pod Warszawą. Komitet Żołnierza Polskiego sfinansował budowę willi na terenie należącym do Piłsudskich. Kiedy w 1923 r. Piłsudski wycofał się z życia publicznego, Milusin na trzy lata stał się jego domem. Po powrocie Marszałka do działalności politycznej pozostał miejscem letniego i świątecznego wypoczynku. W 1947 r. willę przejęło wojsko polskie, a po 1956 – gmina. W roku 2000 Urząd Miasta Sulejówka przekazał ją Fundacji Rodziny Józefa Piłsudskiego. W roku 2016 rozpoczęto budowę Muzeum Józefa Piłsudskiego. Prace nad budową trwały do 2020 roku i były finansowane z programu rządowego. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wsparło dodatkowo przebudowę zabytkowego Dworku Milusin oraz wspierało budowę wystawy stałej Muzeum.

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku
Aleja Piłsudskiego 29
05-070 Sulejówek
https://muzeumpilsudski.pl/

Gmach jest przykładem architektury publicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego o szczególnym walorze artystycznym oraz o głębokim kontekście historycznym. Surowa forma monumentalnej siedziby ministerstwa ucieleśniała powagę i prestiż młodej administracji państwowej II Rzeczpospolitej. Gmach projektu Zdzisława Mączeńskiego do dzisiaj stanowi symbol trwałości i stabilności odrodzonego państwa i uznawany jest za jeden z najlepszych budynków publicznych tego okresu. Szczególna wartość artystyczna gmachu tkwi także w jego wystroju i wyposażeniu autorstwa Wojciecha Jastrzębowskiego. Meble, stolarka, boazerie, metaloplastyka itd. powstały w stylu art deco z wykorzystaniem charakterystycznych motywów – skosów, jodełek, rombów i kryształków –utożsamianych z nowym stylem narodowym, który w 1925 r. święcił światowy tryumf podczas Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu. Gmach wraz z wyposażeniem i wystrojem przetrwał pożogę wojenną i jako przykład ministerialnych wnętrz z przełomu lat 20. i 30. XX w. stanowi obecnie prawdziwy unikat. 

Budynek wiąże się także z wojennymi dziejami Warszawy jako siedziba Urzędu Tajnej Policji – Gestapo. Mimo upływu kilkudziesięciu lat adres Szucha 25 w świadomości społecznej pozostał miejscem o głęboko martyrologicznej wymowie. W 1946 r. rząd podjął uchwałę o zachowaniu w stanie nienaruszonym dawnego aresztu Gestapo jako miejsca martyrologii i świadectwa męki oraz bohaterstwa Polaków. W celach przetrwały m.in. inskrypcje zostawiane na ścianach przez przetrzymywane tam osoby. Dziś podlegają one ochronie jako zabytki wpisane do rejestru zabytków ruchomych. 

al. Szucha 25
00-580 Warszawa
https://zabytek.pl/pl/obiekty/warszawa-gmach-dawnego-Ministerstwa-WRiOP
http://www.muzeum-niepodleglosci.pl/mauzoleum_szucha/

Fundatorem klasztoru Bernardynów w Radomiu był król Kazimierz Jagiellończyk. Zakonnicy przybyli do tego miasta w 1468 r., a na ich siedzibę wybrano obszar na Przedmieściu Jedlińskim. Murowany kościół i budynki klasztorne wzniesiono do początku XVI w. Radomski zespół należy do czterech bernardyńskich domów klasztornych powstałych z inicjatywy króla Kazimierza Jagiellończyka. Kościół stanowi przykład architektury wczesnej świątyni bernardyńskiej realizującej wzór budynku skromnego, prostego, funkcjonalnego, pozbawionego zbędnych ozdób i rzeźb, czyli stosownego dla siedziby zakonu żebraczego, który postuluje powrót do ideałów życia ewangelickiego i apostolskiego w ubóstwie.

Klasztor cechuje się wartościami zabytkowymi jako ośrodek duchowości franciszkańskiej; jako autentyczny i cenny zabytek miasta oraz regionu. Do naszych czasów przetrwał nieznacznie przekształcony i reprezentuje liczne niegdyś późnośredniowieczne fundacje bernardyńskie w Polsce. Pomimo kolejnych remontów i związanych z nimi nawarstwień klasztor radomski zachował średniowieczny charakter, uwidoczniony w gotyckim układzie przestrzennym i detalu architektonicznym, podczas gdy pozostałe gotyckie fundacje bernardyńskie uległy znacznym przebudowom (najczęściej w stylu barokowym). Unikatowym obiektem klasztoru jest budynek gospodarczy w skrzydle, mieszczący pomieszczenie kuchenne i wysoki komin, tzw. piekarnik – pomieszczenie z wysokim piramidalnym kominem, gdzie znajdowała się dawniej klasztorna kuchnia i prawdopodobnie warzelnia wosku.

ul. Stefana Żeromskiego 6/8
26-600 Radom
https://zabytek.pl/pl/obiekty/radom-zespol-klasztorny-bernardynow-

Obiekt ten jest reliktem architektury renesansowej, nielicznie reprezentowanej na terenie Mazowsza. Pałac wzniesiony w latach 1617–1624 dla Henryka Firleja biskupa płockiego, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego, stanowił letnią rezydencję kolejnych biskupów płockich do 1822 r. Budynek został zniszczony w czasie wojny szwedzkiej na początku XVIII w. i odrestaurowany w 1716 r. przez biskupa Ludwika Załuskiego. Po pożarze z końca XVIII w. przebudowano go w 1880 r. Podczas I i II wojny światowej został uszkodzony, później zdewastowany, a w końcu go rozebrano, aby pozyskać cegły. W 1966 r. zabezpieczono resztki budowli.

Małkińska
07-306 Brok
https://zabytek.pl/pl/obiekty/brok-zamek-biskupow-plockich

Zamek w Liwie został prawdopodobnie wzniesiony w latach 20. XV w. (przed rokiem 1429) z inicjatywy księcia mazowieckiego Janusza I. Na początku XVI w. podwyższono mury obronne, z kolei między 1551 a 1555 r. nastąpiła druga rozbudowa zamku – z woli królowej Bony podwyższono wieżę bramną o dwie kondygnacje. Po wyjeździe królowej do Włoch zamek zaczął podupadać. Budowla została częściowo zniszczona przez Szwedów w roku 1657 i 1703. Ostatnie uszkodzenia były tak duże, że nie próbowano ich naprawić, a zamek popadł w ruinę. W XX w. prowadzono tu prace konserwatorskie, a w 1961 r. otworzono w zespole zamku Muzeum Zbrojownię.

ul. Stefana Batorego 2
07-100 Liw
https://zabytek.pl/pl/obiekty/liw-zespol-zamkowy

Ratusz związany z dziejami Szydłowca należy do najcenniejszych polskich zabytków późnorenesansowego budownictwa mieszczańskiego. Nieprzerwanie pełni swoją pierwotną funkcję, pozostając siedzibą władz miejskich.

Prace budowlane rozpoczęto w 1602 r. Autorem projektu i głównym budowniczym był włoski architekt Kasper Fodyga. Obiekt ukończono w 1629 roku. Ratusz został usytuowany zgodnie z regułami prawa magdeburskiego, pośrodku czworobocznego rynku, zwrócony frontem na wschód.

W 1809 r. obiekt został zdewastowany przez Austriaków. Ponownie budynek ucierpiał podczas I wojny światowej – w 1914 r. wojska austriackie wysadziły w powietrze górne piętra wieży. Miasto nie miało wówczas funduszy na jej odbudowę, dlatego resztki wieży nakryto prowizorycznym dachem, a wejście na piętro poprowadzono zewnętrznymi schodami. Przed II wojną światową zamierzano odbudować wieżę, jednak ostatecznie dokonano tego w latach 1949–1952. W kilku kolejnych latach dokonała się stopniowa restauracja budynku.

Rynek Wielki 1
26-500 Szydłowiec
https://zabytek.pl/pl/obiekty/szydlowiec-ratusz

Budowa rogatek przy wjazdach do Radomia w XIX w. związana była z realizacją założeń planu regulacyjnego miasta przyjętego do wdrożenia w 1822 r. W roku 1824 rogatki funkcjonowały już przy wszystkich pięciu wjazdach do miasta. Szóstą klasycystyczną rogatkę – lubelską – wybudowano w 1840 r. według projektu Henryka Marconiego. Budynek nawiązywał swoją formą do zbudowanej wcześniej rogatki warszawskiej. W okresie międzywojennym utracił pierwotną funkcję i stał się – na skutek rozbudowy w latach 1922–1925 według projektu Kazimierza Prokulskiego – łaźnią miejską (fragmentem dawnej rogatki jest portyk i klatka schodowa). Łaźnia działała do końca lat 70. XX w. Generalny remont obiektu przeprowadzono w 1982 r. Od roku 1987 budynek stanowi siedzibę Klubu Środowisk Twórczych Łaźnia; pełni też funkcję galerii sztuki i restauracji.

ul. Stefana Żeromskiego 56
26-600 Radom
https://zabytek.pl/pl/obiekty/radom-laznia-miejska-z-fragmentem-d-rogatki-miejskiej

Wiatrak typu koźlak został zbudowany ok. 1854 r. w Warszawie na Woli, gdzie młyny wiatrowe pracowały do czasu uruchomienia młyna parowego Michlera. Nieczynny koźlak zakupił w 1916 r. młynarz z Linina Stanisław Klimek i przewiózł kolejką wilanowską do Góry Kalwarii. W 1917 r. postawiono go na miejscu poprzedniego koźlaka w Lininie, spalonego w 1915 r. W latach 20. XX w. był to jedyny działający wiatrak w promieniu ok. 30 km. Zamknięty w 1940 r., wznowił produkcję po zakończeniu wojny. Przestał ostatecznie pracować w 1951 r. po złamaniu się śmigów. W latach 1960–1980 częściowo zdemontowano wyposażenie i wymieniono pokrycie dachowe. Jeszcze w 2001 r. zachowany był w zadowalającym stanie prawie kompletny mechanizm napędowy oraz dwa złożenia kamieni młyńskich z urządzeniami do czyszczenia zboża i odsiewania mąki. Wiatrak z Linina, uważany za największy koźlak w Polsce, z uwagi na zachowane urządzenia techniczne został uznany za zabytek techniki XIX w.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/linin-wiatrak-kozlak

Budynek ten został wzniesiony w latach 20. XX w. Podczas II wojny światowej odebrano go właścicielom ze względu na ich żydowskie pochodzenie. Po zakończeniu działań wojennych w uszkodzonej i opuszczonej willi, oraz sąsiedniej willi „Agatka”, umieszczono Ognisko Towarzystwa Przyjaciół Dzieci Ulicy „Świder”. Inicjatorem powstania towarzystwa był Kazimierz Lisiecki „Dziadek”, który na początku lat 20. XX w. założył pierwsze warszawskie ognisko na bazie Klubu Gazeciarzy. Wkrótce powstała sieć domów rozmieszczonych na terenie całej Polski, działających podczas niemieckiej okupacji i w okresie PRL.

Willa wybudowana została w nurcie rzadko stosowanego w drewnianej architekturze letniskowej modernizmu, co wyróżnia ją na tle otwockiej zabudowy powstającej najczęściej w tzw. stylu nadświdrzańskim. Kubiczna bryła o uproszczonej formie wzbogacona została o ryzality i werandy, ozdobiona jest oryginalnym szalunkiem i listwowaniem.

ul. Adama Mickiewicza 43/47
05-400 Otwock
https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-296923

Zespół pałacowy w Orońsku został założony ok. 1840 r. z inicjatywy Franciszka Ksawerego Christianiego – inżyniera i dyrektora generalnego dróg i mostów w Królestwie Kongresowym. Z powodu śmierci Christiani zadania nie ukończył, prawdopodobnie wzniósł jedynie kaplicę w 1841 r. Prace kontynuowała wdowa Amelia z Hiblów Christiani i córka Amelia Pruszak. W połowie XIX w. rozpoczęła się budowa pałacu, który został przypuszczalnie zaprojektowany przez Franciszka Marię Lanciego. Matka i córka, nie mając środków na dokończenie inwestycji, musiały sprzedać majątek. W 1869 r. zakupiła go Helena z Wojciechowskich primo voto Pruszakowa, która osiem lat później została żoną Józefa Brandta (1841–1915), malarza nurtu historyczno-rodzajowego, przedstawiciela szkoły monachijskiej. Artysta przejął zarząd nad majątkiem, który w sezonie letnim stawał się miejscem jego pracy i spotkań z przyjaciółmi.

Majątek pozostawał w rękach prywatnych do 1942 r. Po II wojnie światowej, w 1945 r., został upaństwowiony. W 1969 r. podjęto decyzję o przekształceniu założenia na potrzeby Centrum Rzeźby Polskiej, które przeprowadziło restaurację obiektów. Prawie wszystkie historyczne budynki zaadaptowano na potrzeby nowej instytucji, a w 1992 r. wzniesiono gmach Muzeum Rzeźby Współczesnej.

W ostatnich dwóch latach w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku zrealizowane zostały trzy projekty finansowane przez MKiDN: budowa budynku warsztatowego na potrzeby stolarni, budowa zbiorników przeciwpożarowych oraz modernizacja węzła gazowego (łącznie 3,7 mln zł z budżetu resortu).

Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku
ul. Topolowa 1
26-505 Orońsko
https://zabytek.pl/pl/obiekty/oronsko-zespol-palacowo-parkowy-jozefa-brandta

Niewielka murowano-drewniana kaplica w Laskach na obrzeżu Puszczy Kampinoskiej była jedną z pierwszych budowli Zakładu dla Niewidomych tworzonego od 1922 r. pod opieką Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Jest unikatową budowlą ze względu na zastosowanie w niej nieokorowanych bali sosnowych. Stylistycznie nawiązuje do tzw. stylu narodowego zakopiańskiej architektury drewnianej. Projektantem kaplicy był warszawski architekt Łukasz Wolski.

ul. Brzozowa 75
05-080 Izabelin
https://zabytek.pl/pl/obiekty/laski-kaplica-pw-matki-bozej-anielskiej
https://www.laski.edu.pl/pl/kaplica

Zabytkiem przemysłu i techniki jest dawna Huta Żelaza w Chlewiskach zbudowana w 1892 r. przez Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne. Jest to jedyny zachowany tego typu zespół wielkopiecowy w Polsce. Był to ostatni piec hutniczy w Europie opalany węglem drzewnym, który przestał pracować w 1940 r. W skład zespołu wchodzi wielki piec, trzy prażarki rudy, wieża wyciągowa oraz warsztat mechaniczny. Od końca lat 50. XX w. zespół huty był Oddziałem Muzeum Techniki w Warszawie, obecnie Narodowego Muzeum Techniki. Zabytkowy zespół tworzą budynki produkcyjne i pomocnicze o unikalnej formie wykonane z kamienia łupanego z detalami z cegły.

Zabytkowa Huta Żelaza w Chlewiskach jest Oddziałem Narodowego Muzeum Techniki – państwowej instytucji kultury, której współorganizatorem jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

ul. Szkolna 34
26-510 Chlewiska
https://nmt.waw.pl/huta-zelaza-w-chlewiskach/
http://www.chlewiska.pl/gallery/muzeum-techniki.html
https://zabytek.pl/pl/obiekty/chlewiska-zespol-zakladu-hutniczego

Dom powstał w latach 1927–1928 według projektu Stanisława Gądzikiewicza na terenie podwarszawskiej posiadłości wydzielonej z dóbr przemysłowca Stanisława Wilhelma Lilpopa dla jego córki Anny, zamężnej z Jarosławem Leonem Iwaszkiewiczem. Pisarz mieszkał i tworzył w nim do końca życia, odwiedzany przez wybitnych artystów, zwłaszcza literatów i muzyków. Architektura obiektu odwołuje się do stylu dworkowego i klasycyzmu. Przeważającą część terenu zajmuje park leśny. Od północnej bramy do podjazdu przed budynkiem prowadzi aleja wysadzona świerkami, a bliżej domu lipami.

ul. Gołębia 1
05-807 Podkowa Leśna
http://stawisko.pl/
https://zabytek.pl/pl/obiekty/podkowa-lesna-willa-ob-muzeum-im-anny-i-jaroslawa-iwaszkiewic

Tradycyjna wycinanka kurpiowska z Puszczy Zielonej jest ozdobą wykonywaną z białego lub kolorowego papieru techniką wycinania przy użyciu metalowych nożyc do strzyżenia owiec. Umiejętność jej wykonywania przekazują w społeczności lokalnej – z pokolenia na pokolenie – osoby uznane za mistrzów, co ma miejsce od momentu pojawienia się tej sztuki zdobniczej na Kurpiach w połowie wieku XIX . Wycinanka jest jednym z najbardziej charakterystycznych i żywotnych elementów dziedzictwa kulturowego w regionie. Stanowi również element kultury łatwo rozpoznawalny w innych częściach kraju i za granicą. Kiedyś wycinanki zwyczajowo naklejano na bieloną ścianę lub arkusz papieru, obecnie najczęściej umieszcza się je w ramach. Występują także w formie papierowych firanek w kuchennych oknach. Najpopularniejsze dziś motywy to wycinanki figuralne: koguty, ptaszki, pawie, koniki i jeźdźcy na koniach; drzewka i zielka; leluje, gwiazdy i kółka oraz nieco rzadziej tworzona – ze względu na stopień skomplikowania – wycinanka typu „las”, powstała w latach 40. XX w.

Bursztyniarstwo kurpiowskie to wiedza i umiejętności dotyczące tradycyjnego rzemiosła Puszczy Zielonej, a konkretnie trzech miejscowości: Wachu, Kadzidła i Ostrołęki, w których mieszkają przedstawiciele dwóch rodzin zajmujących się obecnie tym fachem. Choć jest ich niewiele, starają się robić wszystko, aby wiedza o bursztyniarstwie nie zanikła. Przekazują tradycję zarówno w gronie rodzinnym, jak i poprzez organizację wydarzeń edukacyjnych w regionie. Prowadzą pokazy oraz żywe lekcje dla uczniów szkół i seniorów; korzystają z możliwości promowania bursztyniarstwa podczas imprez regionalnych. Organizują również swoje działania edukacyjne w Muzeum Kurpiowskim w Wachu i Izbie Pamięci Czesławy Konopkówny w Kadzidle – miejscach będących własnością rodzin zaangażowanych w to rzemiosło.

Muzeum Kurpiowskie w Wachu
Zdzisław i Laura Bziukiewicz
Wach 14
07-420 Kadzidło
http://www.muzeum.kurpie.com.pl