Wicepremier Piotr Gliński przypomniał, że w wyniku II wojny światowej Polska utraciła najwięcej ze wszystkich krajów europejskich ze swego dziedzictwa materialnego.

Straty wojenne w polskich kolekcjach publicznych, kościelnych i prywatnych szacuje się na ponad 516 tysięcy dzieł sztuki. Ocenia się, że z polskich muzeów zniknęła ponad połowa zbiorów. Rozpoczęta tuż po wojnie akcja rewindykacyjna doprowadziła do odzyskania części zagrabionych zabytków. Niestety, została ona zakończona już w latach 50. i od tamtej pory aż do początku lat 90. restytucja nie była częścią oficjalnej polityki państwa polskiego. Dopiero zmiany ustrojowe umożliwiły ponowne zajęcie się tematem – powiedział minister kultury i dziedzictwa narodowego. 

Wicepremier poinformował, że prowadzona przez Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego baza strat wojennych zawiera obecnie 64 tysiące rekordów i wciąż jest aktualizowana.

Państwo polskie nie ustaje w poszukiwaniu utraconych dóbr kultury, mimo iż od zakończenia II wojny światowej minęło prawie 80 lat. Dzięki pracy resortu kultury w ostatnich latach do macierzystych zbiorów powróciło ponad 500 cennych dzieł sztuki. W toku jest ponad 80 spraw restytucyjnych w Polsce i na świecie. Aby odnaleźć i odzyskać zaginione dzieła współpracujemy z muzealnikami, antykwariuszami, organami ścigania w kraju i za granicą. Dzięki współpracy z amerykańskimi służbami śledczymi udało się nam w ostatnich latach odzyskać dla Muzeum Narodowego w Warszawie takie dzieła sztuki jak: „Portret damy” Melchiora Geldorpa, „Portret młodego mężczyzny” Krzysztofa Lubienieckiego oraz dwa obrazy Juliana Fałata „Naganka na polowaniu w Nieświeżu” i „Przed polowaniem w Rytwianach” – przekazał szef resortu kultury.

Prof. Piotr Gliński podkreślił również znaczenie współpracy z takimi organizacjami jak fundacja The Monuments Men, która popularyzuje w Stanach Zjednoczonych wiedzę o hitlerowskiej grabieży dzieł sztuki, i w imieniu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego podziękował fundacji oraz jej szefowi Robertowi Edselowi za zaangażowanie w sprawy restytucji dzieł sztuki utraconych w wyniku II wojny światowej oraz za owocną współpracę w odzyskaniu dwóch rysunków Adolfa Kozarskiego.

Historia rysunków Adolfa Kozarskiego

Rysunki Adolfa Kozarskiego „Widok części Zagórowa od północy” i „Uliczka żydowska w Lipnie” zostały zakupione do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie w 1925 roku od Stanisława Dybowskiego jako część zespołu 21 prac. W muzeum zachowała się archiwalna dokumentacja poświadczająca ich zakup i ewidencję.

W czasie II wojny światowej trzy obiekty ze wspomnianego zespołu zaginęły. W 2019 roku na terenie Stanów Zjednoczonych fundacja The Monuments Men odnalazła dwa rysunki Kozarskiego. Znajdowały się one w posiadaniu rodziny zmarłego oficera armii amerykańskiej, który przywiózł je do domu jako pamiątkę wojennych doświadczeń i służby wojskowej w Europie. Odnalezione rysunki zostały zidentyfikowane przez pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie jako straty wojenne tej instytucji.

3 listopada 2021 r. w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku odbyła się uroczystość przekazania odzyskanych obiektów stronie polskiej. W uroczystości udział wzięli przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku, Muzeum Narodowego w Warszawie oraz fundacji The Monuments Men.

8 listopada 2021 na uroczystości w Muzeum Narodowym w Warszawie rysunki Adolfa Kozarskiego oficjalnie przekazano do macierzystych zbiorów w obecności wicepremiera Piotra Glińskiego, Roberta M. Edsela z fundacji The Monuments Men, attaché kulturalnego Ambasady USA w Polsce, pracowników Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie. Podczas uroczystości dwa odzyskane rysunki zaprezentowano obok wybranych prac Adolfa Kozarskiego z kolekcji muzeum.

Muzeum Narodowe w Warszawie posiada obecnie w swoich zbiorach około 30 prac Adolfa Kozarskiego, większość przechowywana jest w Gabinecie Rycin i Rysunków. Są to głównie widoki miast i pejzaże.

Adolf Kozarski (ur. 1836 lub 1837, zm. przed 4 III 1911)

Polski rysownik, litograf i malarz. Uczył się w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u Ksawerego Kaniewskiego, Chrystiana Breslauera i Marcina Zaleskiego. Pracował jako nauczyciel rysunku w szkołach w Siedlcach, Lipnie, Płocku, Skierniewicach i Łowiczu. Wykonywał ilustracje do poczytnych czasopism, takich jak „Kłosy” czy „Tygodnik Ilustrowany”. W jego twórczości przeważają pejzaże i widoki miast z różnych części Polski.

Dzieła Kozarskiego wpisują się w popularny w drugiej połowie XIX wieku nurt fascynacji rodzimym krajobrazem, postrzeganym nie tylko w kategoriach studiów natury, ale również dokumentacji zabytków przeszłości. Prace Kozarskiego odznaczają się dokumentacyjną wiernością, artysta często posługiwał się camera obscura i fotografiami.

Fundacja The Monuments Men

W prywatnych amerykańskich kolekcjach wciąż odnajdują się dzieła sztuki, które po zakończeniu II wojny światowej przywozili do Stanów Zjednoczonych wracający z wojny żołnierze, traktując je jako swoiste pamiątki. Dlatego bardzo ważne w poszukiwaniu utraconych zabytków jest wsparcie ze strony takich organizacji jak fundacja The Monuments Men, która popularyzuje na terenie Stanów Zjednoczonych wiedzę o hitlerowskiej grabieży dzieł sztuki w czasie II wojny światowej.

Nazwa i działania fundacji nawiązują do grupy Monuments Men złożonej z około 350 osób z 13 krajów, którzy zgłosili się na ochotnika do służby w powołanej w 1943 roku Sekcji Zabytków, Dzieł Sztuki i Archiwów MFAA (Monument, Fine Arts and Archives). Program MFAA zakładał ratowanie z wojennej pożogi dorobku światowej kultury. Początkowo chodziło o zmniejszenie zniszczeń, głównie dewastacji kościołów, muzeów i innych ważnych zabytków. Po przekroczeniu granicy niemieckiej ochotnicy z Monuments Men zajęli się odnajdywaniem i odzyskiwaniem dóbr kultury skradzionych przez nazistów z całej Europy. Polskim członkiem Monuments Men był ceniony krakowski historyk sztuki Karol Estreicher, który przyczynił się do odzyskania wielu cennych dóbr kultury skradzionych przez nazistów z polskich kolekcji.

Z Monuments Men współpracował również Bohdan Urbanowicz – malarz, architekt, krytyk sztuki, porucznik Wojska Polskiego i kierownik akcji restytucyjnej w Austrii. Wraz z porucznikiem Frederickiem Harttem z Monuments Man dotarł on do zamku Fischhorn, będącego własnością szwagra Hitlera – majora Waffen SS Hansa Fegeleina, gdzie odnalazł liczne dzieła sztuki wywiezione z Muzeum Narodowego w Warszawie, należące zarówno do zbiorów tego muzeum, jak i zgromadzone tam w czasie okupacji przez Niemców obrazy polskich i obcych mistrzów, rzeźby, dzieła rzemiosła artystycznego, meble, księgozbiory. W pracach na zamku Fischorn Urbanowiczowi towarzyszył z kolei oficer Fine Arts and Monuments – Charles R. Sattgast, który za swoją pracę otrzymał Krzyż Kawalerski Polonia Restituta i członkostwo Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Dzięki pracy Bohdana Urbanowicza w Fischhornie do Polski powróciło m.in. 408 obrazów, 68 gobelinów, 43 rzeźby, 154 zabytkowe meble i tysiące książek.