Zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy zbudowano w latach 1795–1799. Klasycystyczny pałac stanowi centrum zespołu architektoniczno-parkowego z przełomu XVIII i XIX w. Wzniesiony na rzucie litery „L”, jest dziełem wyjątkowym nie tylko w dorobku architekta Stanisława Zawadzkiego (1743–1806), ale także na tle pozostałych realizacji tej doby. Przeczy klasycystycznym regułom osiowości i symetrii – jego dwa skrzydła zestawiono pod kątem prostym. Pałac to przykład architecture parlante. Zachowana w pałacu dekoracja malarska i sztukatorska robią wielkie wrażenie. Wnętrza wypełnione są np. iluzjonistycznie malowanymi podziałami architektonicznymi. W pałacu zgromadzono kolekcję rzeźb z epoki, m.in. prace Antonia Canovy. Wiele dzieł sztuki było darem króla. Zwarta bryła pałacu została umiejętnie wkomponowana w park krajobrazowy o cechach romantycznych i powiązana układem alejek z klasycystycznymi pawilonami parkowymi o formach nawiązujących do budowli antycznych. Współcześnie zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy jest siedzibą Muzeum Ziemiaństwa.

Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy
ul. Pleszewska 5a
63-330 Dobrzyca
https://www.dobrzyca-muzeum.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/dobrzyca-zespol-palacowo-parkowy-2

Katedra ta ma ogromne znaczenie kulturowe – była to świątynia koronacyjna królów, siedziba pierwszego w Polsce arcybiskupstwa, miejsce ważnych wydarzeń z okresu początków polskiej państwowości. Stąd wyruszył z misją chrystianizacji Prus św. Wojciech, patron Królestwa Polskiego. Z pielgrzymką do jego grobu znajdującego się w katedrze przybył w 1000 roku cesarz niemiecki Otton III, a spotkanie z nim polskiego władcy Bolesława Chrobrego przeszło do historii jako Zjazd Gnieźnieński. Wysoką rangę świątyni – nekropolii arcybiskupów gnieźnieńskich – podkreśla jej monumentalny charakter. Jako ważny zabytek gotyckiej architektury stanowi swoistą redakcję „typu katedralnego” charakterystycznego dla budownictwa sakralnego obszaru Europy Środkowej tego czasu.

Pierwszą katedrę, którą w 1018 r. strawił pożar, zastąpiła romańska katedra fundacji Bolesława Chrobrego. Była ona niszczona w roku 1038, podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława, i w 1331 – w wyniku napaści krzyżackiej. W poł. XIV w. arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik rozpoczął jej przebudowę. Późniejsze zmiany zatarły gotycki kształt, który przywrócono w latach 50. XX w. Wystrój oraz nagromadzone we wnętrzu dzieła sztuki, elementy świetnego wyposażenia, jak bezcenne Drzwi Gnieźnieńskie, są przejawem najwyższych umiejętności artystów reprezentujących różne style i epoki.

MKiDN wsparło w ramach funduszy unijnych renowację i konserwację zespołu trzech najstarszych kościołów Gniezna: Katedry p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, kościoła pw. św. Jerzego oraz kościoła pw. św. Jana Chrzciciela (25,5 mln zł w latach 2017-2021).

Ponadto w 2022 r. MKiDN przyznało dotację w ramach programu „Ochrona zabytków” na konserwację i restaurację elewacji południowej katedry wraz z konserwacją Kaplicy św. Józefa.

Wzgórze Lecha
62-200 Gniezno
https://wzgorzelecha.pl/katedra
https://zabytek.pl/pl/obiekty/gniezno-gniezno-katedra-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-pan

Zespół klasztorny filipinów to jeden z najcenniejszych zabytków architektury barokowej w Polsce. Jego główna część, kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Filipa Neri na Świętej Górze, jest jedynym w kraju zachowanym przykładem baroku weneckiego. Na zespół klasztorny składają się zabudowania klasztoru, ogrody, dawny szpital i kaplica przy cudownym źródle. Kościół stanowi największą XVII-wieczną realizację schematu świątyni centralnej, w której ośmioboczna nawa całkowicie dominuje nad prezbiterium i obejściem z wieńcem kaplic. W niszach fasady umieszczono późnobarokowe kamienne figury Matki Boskiej, św. Filipa Neri i św. Ignacego Loyoli. W podziemiach znajdują się krypty ze szczątkami fundatorów oraz członków kongregacji. Szczególną wartością odznaczają się ołtarz główny, rokokowe tabernakulum oraz iluzjonistyczne malowidła w kopule z 1746 r., ukazujące życie św. Filipa, autorstwa Jerzego Wilhelma Neunhertza. W klasztorze znajduje się biblioteka, w której przechowywane są m.in. cenne starodruki i muzykalia.

Święta Góra – Głogówko 1
63-800 Gostyń
https://www.filipini.gostyn.pl 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/glogowko-zespol-klasztorny-kongregacji-oratorium-sw-filipa-neri

Dwór alkierzowy w Koszutach jest przykładem barokowej siedziby szlacheckiej z czasów I Rzeczypospolitej, swoistą cechą polskiej architektury dworskiej, tak licznie reprezentowanej do II wojny światowej. Wywodzą się one z obronnego dworu rycerskiego z narożnymi wieżami, które w baroku zamieniono na alkierze, przyjmując formę skromnej rezydencji ziemiańskiej.

Dwór w Koszutach jest obiektem wzorcowym pod względem ukształtowania bryły i rozplanowania wnętrz. W źródłach pojawia się w latach 1737–1740. Był to już wówczas obiekt mocno zniszczony, nienadający się do dalszego zamieszkiwania. Ok. 1760 kolejny właściciel wzniósł w miejscu wcześniejszej siedziby rodu Koszutskich zachowany do dzisiaj dwór. Charakterystyczny jednokondygnacyjny korpus z wysokim łamanym dachem oraz narożne alkierze, środkowy ryzalit i wystawy są nakryte odrębnymi dachami krytymi gontem. Dwór postawiono na planie prostokąta z wyraźnie wyodrębnionymi alkierzami bocznymi. Jego fasada otwiera się na ogród, a podjazd prowadzi od strony elewacji ogrodowej. Dwór stanowi centrum osiowej kompozycji w najstarszej, południowej części parku, którą wyznaczają wydłużona polana przed elewacją frontową, trawnik w kształcie serca przed elewacją tylną oraz znajdująca się za nim brama prowadząca na teren zespołu.

Muzeum Ziemi Średzkiej. Dwór w Koszutach
Koszuty 27
63-000 Koszuty
https://koszuty.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/koszuty-koszuty-zespol-dworsko-parkowy

Kórnik wraz z kluczem majątkowym stanowił własność wielkich rodów wielkopolskich. Pierwotny Górków wzniesiony na kopcu ziemnym w formie nieregularnego czworoboku z 2. poł. XIV w. przebudowała w 2. poł. XVIII w. Teofila z Działyńskich Potulicka w stylu francuskim. Jednak dziś znaną formę pałacu-zamku na wysepce otoczonej fosą w stylu nawiązującym do romantycznego gotyku angielskiego nadał mu w latach 1845–1860 Tytus Działyński. Zgodnie z wolą właściciela, przystosowano go do roli muzealno-bibliotecznej i jednocześnie nadano pozory obronności: mury zwieńczono krenelażem i ozdobiono basztami. Kórnik jest jedyną w Wielkopolsce w pełni zachowaną rezydencją magnacką. Sale zamkowe wypełniają meble, wytwory rzemiosła artystycznego, zbiory etnograficzne i trofea myśliwskie. W części gmachu funkcjonuje słynna Biblioteka Kórnicka. W skład zespołu pałacowego wchodzą także oficyny z połowy XVIII w. oraz budynki folwarczne z 2. poł. XVIII i 1. poł. XIX w. W miasteczku znajduje się, pełniący funkcję nekropolii właścicieli Kórnika, gotycki kościół parafialny Wszystkich Świętych z 1. poł. XV w.

Zamek w Kórniku
ul. Zamkowa 5
62-035 Kórnik
http://www.bkpan.poznan.pl/zamek-w-korniku
https://zabytek.pl/pl/obiekty/kornik-kornik-zespol-zamkowo-parkowy-wraz-z-kosciolem-parafialny

Ląd był jednym z ważniejszych punktów na mapie Wielkopolski. W VIII–IX w. znajdował się tu słowiański gród. W okresie rozbicia dzielnicowego był siedzibą Mieszka III Starego, który w 1145 r. sprowadził tu cystersów z Altenbergu. Aż do roku 1539 do zgromadzenia nie przyjmowano Polaków, zmienił to dopiero król Zygmunt I. W 1819 r. władze zlikwidowały opactwo, a od 1921 budynki należą do księży.

Kompleks jest wybitnym przykładem założenia o cechach stylu gotyckiego i późnobarokowego oraz jednym z najcenniejszych zabytków sakralnych Wielkopolski. Pierwotny klasztor i kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja zostały przebudowane w XVII i XVIII w. Przetrwały gotyckie krużganki klasztoru (z 2. poł. XIV w.) i kapitularz (ok. 1360). Oratorium św. Jakuba z freskami o tematyce heraldycznej (ok. 1360–1370) jest jednym z cenniejszych zabytków sztuki średniowiecznej. Klasztor rozbudowano w stylu barokowym i w takiej postaci, z niewielkimi przekształceniami, dotrwał do naszych czasów.

Ląd 101
62-406 Ląd
https://wsdts.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/lad-zespol-dawnego-opactwa-cysterskiego-w-ladzie-nad-warta

Był to niezwykle ważny ośrodek osadniczy w początkach państwa polskiego. Najprawdopodobniej tu właśnie Mieszko I i jego drużyna przyjęli w 966 roku chrzest, co potwierdzają odsłonięte przez archeologów baseny chrzcielne. Relikty kaplicy wzniesionej w latach 60. X wieku - unikatowy przykład na północ od Alp przedromańskiej architektury o funkcji baptysterium - są częścią książęcego palatium, w którym przypuszczalnie przyszedł na świat Bolesław Chrobry, a w roku 1000 gościł cesarz Otton III pielgrzymujący do grobu św. Wojciecha. W skład pierwotnego zespołu zabudowań w obrębie wałów obronnych wchodził także kościół grodowy, który od czasu odkrycia w nim dwóch kamiennych grobowców należących zapewne do synów Bolesława Chrobrego uznawany jest za jedną z pierwszych nekropolii książęcych na ziemiach polskich.

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy otrzymało 6 dotacji MKiDN na projekty z programu „Ochrony Zabytków Archeologicznych”. Natomiast w ramach programu „Wspieranie działań muzealnych” MKiDN przyznało dotacje na konserwację tkanin zabytkowych ze zbiorów Wielkopolskiego Parku Etnograficznego oraz konserwację wiatraka z Gryżyny i spichlerza z Majkowa, natomiast w ramach programu „Ochrona zabytków” MKiDN przyznało dotację na projekt „Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach.

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
Dziekanowice 23
62-261 Lednogóra
https://lednicamuzeum.pl
​​​​https://zabytek.pl/pl/obiekty/rybitwy-wyspa-ostrow-lednicki

Poznań jest jednym z najstarszych miast polskich, które w okresie wczesnośredniowiecznym należało do najważniejszych pod względem politycznym i administracyjnym grodów państwa Polan. Powstał w X w. na Ostrowie Tumskim. W 2. poł. X w. na podgrodziu zbudowano kamienną, przedromańską, trójnawową katedrę, nekropolię pierwszych Piastów. Wielokrotnie przebudowywana, obecnie jest budowlą gotycką, w przyziemiu romańską, z elementami barokowymi. Na Ostrowie znajdują się też: gotycka kolegiata Najświętszej Maryi Panny, budynek Akademii Lubrańskiego, pałac arcybiskupi, probostwo i zespół domów kanonickich. Lokacji Poznania na prawie magdeburskim dokonał wielkopolski władca Przemysł I w 1253 r. Centrum miasta stanowi Stary Rynek, trzeci pod względem wielkości plac miejski w Polsce  z pięknym renesansowym ratuszem z lat 1550–1560 oraz świątynie Starego Miasta: fara i dawne kolegium jezuickie z lat 1701–1733. Na północ od rynkuwznosi się Wzgórze św. Wojciecha z kościołami św. Józefa i św. Wojciecha z XV w., a na dawnych przedmieściach znajduje się kościół Świętego Marcina z lat 1515–1516. Przykładem nowoczesnej myśli urbanistycznej jest tzw. Ring Poznański, powstały w latach 1903–1910 w miejscu fortyfikacji pruskich, wzorowany jest na Ringu wiedeńskim.

MKiDN wspiera z funduszy unijnych i środków krajowych modernizację budynku Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu – Filię 39 i Filię 61 przy ul. Wronieckiej 15 oraz konserwację i digitalizację cennych zasobów bibliotecznych (14,2 mln zł w latach 2017-2022). Ponadto w 2021 i 2022 r. MKiDN przyznało dotacje z programu „Ochrona zabytków” m.in. na transfer i konserwację odsłoniętej polichromii oraz prace remontowo-konserwatorskie przy drzwiach głównych i bocznych kościoła Franciszkanów, prace konserwatorskie elewacji prezbiterium oraz zabezpieczenie przeciwwilgociowe nawy południowej kościoła pw. św. Franciszka, prace ratunkowe, osuszanie, stabilizację fundamentów kompleksu klasztoru i kościoła Karmelitów Bosych, zabezpieczenie konstrukcyjne murów zewnętrznych zabytkowego budynku Starej Furty dawnego klasztoru dominikanów, prace konserwatorskie elewacji kaplicy Matki Boskiej Loretańskiej kościoła pw. św. Franciszka, konserwację okien w katalogach biblioteki i w małej sali posiedzeń Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

https://www.poznan.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/poznan-poznan-historyczny-zespol-miasta

Rogalin stał się własnością rodu Raczyńskich w połowie XVIII w. Pałac w latach 1768–1773 zaczął budować Kazimierz Raczyński. Rezydencja w typie entre cour et jardin należy do najwybitniejszych realizacji w Polsce. W latach 1782–1783 zięć Kazimierza, Filip Raczyński, zastąpił reprezentacyjne schody westybulem i klatką schodową, wybudował palladiańskie łączniki galeriowe między oficynami a korpusem, przebudował stajnię i powozownię. Prace modernizacyjne w duchu klasycyzmu realizowano także we wnętrzu. Dzięki staraniom kolejnego właściciela, Edwarda Raczyńskiego, po 1815 r. salę balową na pierwszym piętrze przekształcono w neogotycką zbrojownię, w której prócz broni gromadzono narodowe i rodzinne pamiątki. W latach 90. XIX w. Edward Aleksander Raczyński i jego żona przeprowadzili kolejną modernizację wnętrz. Rezydencja w Rogalinie pozostawała w rękach Raczyńskich do roku 1939. W czasie II wojny światowej pałac zajmowała szkoła Hitlerjugend, a część pomieszczeń została zniszczona. W 1948 r. zespół przekazano Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu (dziś Muzeum Narodowe). Rezydencję otacza rokokowy i krajobrazowy park. Niezwykle cenną wartością Rogalina jest świadomie ukształtowany przez Raczyńskich obszar majątku ziemskiego.

Pałac w Rogalinie jest Oddziałem Muzeum Narodowego w Poznaniu – państwowej instytucji kultury. MKiDN przeznaczyło 2,7 mln zł na modernizację budynku „stajnia" w zespole pałacowym w Rogalinie.

Pałac Rogalin. Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu
ul. Arciszewskiego 2
62-022 Rogalin
https://rogalin.mnp.art.pl
https://majatekrogalin.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/rogalin-rogalin-zespol-palacowy-z-ogrodem-i-parkiem

Na początku XV w. kasztelan międzyrzecki Jan z Czerniny założył miasto, zbudował zamek i kościół. Pod koniec XVII w. Rydzyna przeszła w ręce Leszczyńskich. W miejscu zamku stanął barokowy pałac wojewody łęczyckiego Rafała Leszczyńskiego z dziedzińcem pośrodku i narożnymi basztami alkierzowymi. Rydzyna szybko zyskała sławę jako najokazalsza rezydencja magnacka w Wielkopolsce. W roku 1738 Rydzynę kupił Aleksander Józef Sułkowski. Wytyczono wówczas osiowe i promieniste aleje oraz ulice wiążące ośrodek miejski z rezydencją i jej nowymi elementami. Prace nad upiększeniem zamku i jego otoczenia kontynuował August Sułkowski. W 1774 r. w Rydzynie pijarzy otworzyli gimnazjum. Zbudowano również ceglany kościół ewangelicki pw. Świętego Krzyża, a zamkowe oficyny otrzymały klasycystyczne fasady. Po 1909 dobra przejęły władze pruskie. Po odzyskaniu niepodległości w rezydencji działało Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich, które pod koniec II wojny światowej strawił pożar. Prace konserwatorskie zakończono dopiero w 1989.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotacje z programu „Ochrona zabytków” na konserwację i restaurację sztukaterii sali Wielka Alkowa oraz prace restauratorskie i budowlane przy moście północnym z pylonami zamku w Rydzynie oraz przebudowę dachów budynków oficyny zamkowej.

https://rydzyna.pl/ 

https://zabytek.pl/pl/obiekty/rydzyna-rydzyna-zalozenie-rezydencjonalno-urbanistyczne

Klasztor w Lubiniu powstał ok. 1075 r. na fali fundacji benedyktyńskich, jaka miała miejsce na ziemiach polskich po najeździe czeskiego księcia Brzetysława i rebelii pogańskiej. Klasztory miały wspierać wysiłki chrystianizacyjne metropolii gnieźnieńskiej i ówczesnych biskupstw. Opactwo w Lubinie jest jednym z najdłużej działających na ziemiach polskich ośrodków monastycznych. Jego historia wiąże się ściśle z dynastią Piastów oraz potężnym wielkopolskim rodem Awdańców. Klasztor ufundował król Bolesław II Szczodry, odnowił go Bolesław Krzywousty. W Lubiniu działała jedna z największych w Wielkopolsce bibliotek (m.in. do dziś przechowuje najstarszy zapis nutowy w Polsce). W skład historycznego założenia wchodzą: kościół klasztorny Najświętszej Maryi Panny, dwa budynki klasztorne z parkiem i ogrodami, murowane ogrodzenie z siedmioma bramami, dzwonnica, folwark, kościół parafialny Świętego Leonarda, pastorówka, szkółka parafialna, plac targowy i figura św. Jana Nepomucena. Opactwo odznacza się wybitnymi wartościami historycznymi i kulturowymi oraz walorami architektonicznymi.

ul. Mickiewicza 6
64-010 Lubiń
http://www.benedyktyni.net/
https://zabytek.pl/pl/obiekty/lubin-lubin-zespol-opactwa-benedyktynow

Jeden z niewielu zachowanych na terenie Wielkopolski posiada kompletne wyposażenie i cały ciąg produkcyjny. Może być uruchomiony za pomocą wiatru lub silnika elektrycznego. Wiatraki typu holenderskiego posiadają nieruchomy murowany korpus, obraca się tylko ich górna część. Pierwsze takie wiatraki pojawiły się w XVII w., właśnie w Holandii, w Polsce ok. stu lat później. W Pyzdrach zbudowała go rodzina Bartczaków, a na pamiątkę tego wydarzenia na zwieńczeniu kopuły przytwierdzono metalową chorągiewkę z ażurowym napisem „1903 BB” (Bolesław Bartczak). Wiatrak, laureat konkursu „Zabytek Zadbany”(2021), był czynny do lat 80. XX w.

ul. Wrocławska 30
62-310 Pyzdry 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/pyzdry-wiatrak-holenderski

Po przeprowadzeniu pieczołowitej restauracji budowla jest materialnym świadectwem historycznego przemysłu przetwórstwa rolniczego we wschodniej Wielkopolsce. Jako nieliczny tego typu przykład architektury jest udostępniony do zwiedzania i, wraz z pobliską chatą młynarza, stanowi zaplecze naukowo-muzealne jako lokalna Izba Pamięci Wsi, Młynarstwa i Rolnictwa.

Filia Biblioteczna w Budzisławiu Kościelnym
ul. Słupecka 14
62-541 Budzisław Kościelny

Budowla, wzniesiona w latach 1909–1910, podczas II wojny światowej została zdewastowana przez Niemców. Od 1993 r. jest użytkowana przez Miejsko-Gminną Bibliotekę Publiczną. Przeprowadzone do 2021 r. prace renowacyjne przywróciły dawnej świątyni należyty splendor, stawiając ją za wzór godny naśladowania dla innych synagog w województwie.

Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Sompolnie
ul. Piotrkowska 8
62-610 Sompolno
www.sompolno.naszabiblioteka.com

Obiekt ten był pierwszym obozem zagłady na okupowanych przez III Rzeszę ziemiach polskich i miejscem największego ludobójstwa na terenie Wielkopolski w czasie II wojny światowej. Został założony w grudniu 1941 r. w celu eksterminacji Żydów i Romów. Liczby zamordowanych szacowane są między 152 a 350 tysięcy. Pozostałości budynków, urządzeń oraz dołów grzebalnych są świadectwem zbrodni hitlerowskich Niemiec.

Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie
Chełmno 59A
62-660 Dąbie
https://www.chelmno-muzeum.eu

Historia kościańskich wodociągów sięga XV wieku, zbudowano wówczas system drewnianych rur, które dostarczały wodę na Rynek, skąd czerpał ją specjalny pracownik zwany lejwodą. W 1902 r. miasto podpisało umowę z Xaverem Geislerem z Poznania, by jego firma rozwiązała kompleksowo kwestię zaopatrzenia Kościana w wodę. Wieża wraz z wodociągami została zbudowana w stylu neogotyckim, a cała sieć rozpoczęła działalność 18 listopada 1908 r.

Budowla ma 40 metrów wysokości i została założona na planie kwadratu o boku długości 8,76 metra. Mimo ogromnej popularności w tamtym okresie architektury modernistycznej Geisler zaprojektował wieżę w duchu historyzującym, być może wzorując się na londyńskiej Tower.

Powstała w 1908 r. Obecnie w jej trzonie po adaptacji mieści się najwyższa w Polsce ściana wspinaczkowa. W dolnej części urządzona została ekspozycja prezentująca historię wodociągów miejskich. Powyżej znajduje się obrotowe multimedialne obserwatorium astronomiczne.

ul. Czempińska 2
64-000 Kościan
http://wieza.koscian.pl

Jedna z siedmiu kolejowych stacji granicznych powstałych pomiędzy zaborem pruskim a rosyjskim. To zabytek nie mający analogii w skali kraju. Należy bowiem do najlepszych artystycznie realizacji dworcowych w kraju. Zbudowano go jako dworzec wyspowy, jak w Poznaniu, Lesznie, Jarocinie czy Pile. Po jego stronach znajdowały się od zachodu tory pruskie (normalnotorowe) i od wschodu rosyjskie (szerokotorowe). Projekt opracował radca budowlany Friedrich Blunck z Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Poznaniu. Stacja jako międzynarodowe przejście graniczne miała podkreślać znaczenie Prus, stąd imponująca forma budynku.

ul. Kolejowa 19
63-460 Nowe Skalmierzyce
https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-248629

Osada młyńska w Jaraczu ma swoje początki już w XV wieku. Od 1843 r. była własnością rodziny Grabowskich, potem przeszła w ręce niemieckie. W jej skład wchodził wtedy drewniany młyn napędzany kołem wodnym, dom właściciela, podwórze folwarczne z budynkami gospodarczymi, inwentarskimi, spichlerzem oraz mieszkaniami dla robotników. Jaracz położony jest nad Wełną, która ma nietypowy dla terenów nizinnych wartki nurt. Tę właściwość rzeki już w czasach średniowiecza znakomicie wykorzystywali okoliczni mieszkańcy, którzy spiętrzali wodę i wykorzystywali ją do napędzania młynów. Zachowane młyny lub ich fragmenty znajdują się do dzisiaj w Rudzie, Nowym Młynie, Rożnowicach i Słonawach. Obecnie w Jaraczu mieści się Muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego.

ul. Jaracz 45
64-610 Rogoźno 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/jaracz-mlyn-zespol-osady-mlynskiej

Jedna z największych i najlepiej zachowanych nekropolii wyznania mojżeszowego na terenie Wielkopolski. Gmina otrzymała ziemię pod cmentarz od Kazimierza Nestora Sapiehy, właściciela Koźmina. Na terenie kirkutu znajduje się ponad 450 macew i pomników nagrobnych. Cmentarz powstał pod koniec XVIII w. Najstarsza macewa pochodzi z roku 1806 – jest to nagrobek Jehudy. Macewy są w większości wykonane z piaskowca, często bogato zdobione. Nagrobki z końca XIX w. aż do roku 1939, mają formę granitowych obelisków, wykonanych we wrocławskich zakładach kamieniarskich. Cmentarz jest świadectwem obecności ludności wyznania mojżeszowego na terenie Wielkopolski. 

ul. Polna
17-106 Orla
https://zabytek.pl/pl/obiekty/orla-cmentarz-zydowski

Jedyny zachowany w Polsce, unikatowy nawet w skali Europy, przykład drewnianego ratusza małomiasteczkowego. Ratusz został zbudowany w 1743 r. Ma dwie kondygnacje i czworoboczną wieżyczkę o ścianach pokrytych  gontami, którą wieńczy blaszany hełm i chorągiewka z datą budowy. W środku zachował się pierwotny układ pomieszczeń – na parterze archiwum i lamus czyli skarbiec przystosowany do przechowywania dokumentów, pieczęci, wzorów wag i miar wówczas obowiązujących. Na piętrze swój pokój miał burmistrz Sulmierzyc, znajdowała się tam także sala posiedzeń rady miejskiej. W ratuszu był także areszt miejski. Od 1957 r. w ratuszu ma swoją siedzibę Muzeum Regionalne Ziemi Sulmierzyckiej im. Sebastiana Klonowicza. 

Rynek 1
63-750 Sulmierzyce
https://sulmierzyce.pl/ratusz.html 

Należy do najlepiej zachowanych historycznych układów w Wielkopolsce powstałych na terenie średniowiecznej wsi. W jego skład wchodzą barokowy pałac rodziny Sczanieckich, neogotycki zamek rodziny von Hardt, imponująca zabudowa podwórza folwarcznego, rozległy krajobrazowy park oraz interesująca kolonia domów mieszkalnych. Zespół jest przykładem rozwoju gospodarki folwarcznej i wielokulturowości regionu. Spójność zespołu podkreśla użycie podobnych materiałów, harmonijne włączanie kolejnych elementów w istniejącą przestrzeń, a także honorowanie osi kompozycyjnych i dominant. Po zwiedzaniu można na folwarku skosztować regionalnych przysmaków o doskonałej jakości.

Folwark Wąsowo
ul. Poznańska 2
64-316 Wąsowo
https://folwarkwasowo.pl

Pałac Wąsowo
ul. Parkowa 1
64-316 Wąsowo
https://wasowo.pl

Wszystkie śluzy na Noteci (i także na Kanale Bydgoskim) mają takie same parametry. W skład każdego stopnia wodnego wchodzi śluza, jaz i przepławka dla ryb oraz dom śluzowego z budynkiem gospodarczym. Obiekty powstawały w latach 90. XIX w. i na pocz. XX w. i miały na celu uregulowanie rzeki Noteć oraz połączenie kanału Bydgoskiego (i Wisły) z rzeką Warta. Obiekty wykonane zostały z betonu i licowane były klinkierową cegłą oraz kamieniem. Urządzenia hydrotechniczne są świadectwem rozwoju gospodarki wodnej i meliorowania terenów nadrzecznych.

Historia wsi sięga 1797 r. kiedy Mikołaj Świnarski, właściciel dóbr kruszewskich i lubaskich, sprowadził tu osadników z północnych Niemiec, z okolic Lubeki. Olędrzy meliorowali bagniste tereny, karczowali lasy i użyźniali piaski. Nie podlegali obciążeniom pańszczyzny, lecz płacili ustalony czynsz. Znani byli z dużego poczucia solidarności każdego członka swojej gminy. Układ wsi zachował lokacyjny kształt rzędówki bagiennej usytuowanej na skraju wschodniej krawędzi doliny rzeki Noteć. Po wschodniej stronie drogi teren wyniesiony, porośnięty lasem. Po zachodniej natomiast zabudowa gospodarstw wiejskich w przewadze z 1 poł. XIX w. murowanych z cegły i konstrukcji szachulcowej. Za nimi pasmowe działki ciągnące się w kierunku Noteci. Siedliska oddzielone drogami i rowami melioracyjnymi. Teren osadnictwa olęderskiego zawiera się pomiędzy Ujściem a Chełstem w dolinie Noteci. Warto obejrzeć również inne wsie m. in. Nowe Dwory, Herburtowo, Marianowo, Nową Wieś i Folsztyn usytuowane na północnej krawędzi Noteci. Romanowo ma długość 14 km, wzdłuż drogi ciągnie się zabudowa gospodarstw wiejskich z XIX w. o konstrukcji szachulcowej i murowanych z cegły.

Świątynia powstała w kompleksie Kolegium Jezuickiego w latach 1592-1597 i była pierwszym w Polsce naśladownictwem rzymskiego kościoła Il Gesú, wzorca architektonicznego dla przyszłego baroku. Budowlę zaprojektowali dwaj włoscy architekci i… jezuici: Jan Maria Bernardoni z Como oraz Józef Brizio. Posiada ona jeszcze renesansowy portal, jednak wnętrze olśniewa barokowym przepychem. W powstaniu kościoła i zabudowań kolegium jezuickiego znaczącą rolę odegrał prymas Stanisław Karnkowski, który także bogato wyposażył świątynię i którego renesansowy nagrobek możemy do dziś podziwiać. Po przybyciu do miasta, w 1613 r., astronoma i matematyka Karola Malaperta i rozpoczęciu przez niego pracy w Kolegium Jezuickim, najprawdopodobniej w kościelnej wieży urządzono pierwsze w Polsce profesjonalne obserwatorium astronomiczne. Laureat konkursu „Zabytek Zadbany” w 2021 r.

ul. Kolegialna 2
62-800 Kalisz 

Unikalny przykład adaptacji skrzydła dawnego szesnastowiecznego zamku na świątynię rzymskokatolicką, co zrealizowano po pierwszym rozbiorze Polski, staraniem księżnej Anny Sułkowskiej. Księżna przeznaczyła na kościół parafialny najstarsze, gotycko-renesansowe skrzydło budowli. Na potrzeby świątyni wyburzono wszystkie ściany wewnętrzne i stropy, niektóre okna powiększono, inne zamurowano, dobudowano zakrystię i kruchtę. Z pierwotnego wyposażenia zachowały się m. in. późnobarokowe murowane ołtarze: główny z obrazem św. Trójcy i św. Mikołaja, dwa boczne z obrazami św. Anny i św. Wawrzyńca oraz ołtarz w kaplicy, a także ambona w kształcie dziobu okrętu. Mimo przemiany funkcji budowla jest jednym z najlepiej zachowanych zamków możnowładczych w Wielkopolsce.

ul. Szkolna 1
77-430 Krajenka
https://zabytek.pl/pl/obiekty/krajenka-kosciol-par-pw-sw-anny

Tradycja ta sięga 1705 r. i jest kontynuowana do czasów obecnych. Po Mszy Świętej gospodarze przyprowadzają zwierzęta przed bramę prowadzącą do kościoła cmentarnego, prosząc, by św. Roch się nimi opiekował. Przed stojącym przy bramie kapłanem przechodzi procesja składająca się z różnych zwierząt oraz ich opiekunów. Dawniej na obrzęd błogosławieństwa gospodarze przyprowadzali przede wszystkim konie, krowy, owce, kozy, czasami świnie. Obecnie oprócz zwierząt gospodarskich przynoszone są także zwierzęta domowe: psy, koty, króliki, chomiki, żółwie, akwaria z rybkami, świnki morskie, gołębie czy papugi.