Zamek Malbork stanowi najpełniejszy i najbardziej złożony przykład gotyckiego zespołu zamkowego wzniesionego z cegły, a zarazem materialne świadectwo państwa zakonnego, utworzonego w XIII wieku w Prusach, i prowadzonych przez niego krucjat na obszarach Wschodniej Europy.

Budowę zamku rozpoczęto w roku 1274. W 1309 zamek, zwany przez braci Grodem Maryi (Marienburg), stał się stolicą państwa krzyżackiego. Powstawał etapami na morenowym wzniesieniu nad rzeką Nogat, tworząc gotycki kompleks długości blisko 700 m. Zamek Wysoki (z lat 1276-1280 oraz 1331-1344) to zamek-klasztor wzniesiony na rzucie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem i krużgankami, otoczony głębokimi fosami i pierścieniami murów obronnych. Przedzamcze rozbudowano, zamieniając je w obszerny Zamek Średni – faktyczne centrum administracyjne państwa i kwaterę dla najznaczniejszych gości.

Wpisując w roku 1997 zamek na Listę UNESCO, podkreślono nie tylko jego rangę jako wybitnego przykładu architektury ceglanej, lecz także walor unikalnego skansenu metod i doktryn konserwatorskich.

W 2018 r. Muzeum zostało powiększone o Zamek w Sztumie - Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku. Obecnie Muzeum Zamkowe w Malborku realizuje projekt przebudowy zabytkowych budynków gospodarczych na Przedzamczu zamku Malbork (koszt inwestycji - 26 mln zł, w tym 15 mln zł z funduszy norweskich).

Muzeum Zamkowe w Malborku 
ul. Starościńska 1 
82-200 Malbork 
https://zamek.malbork.pl/

Gdańsk, niegdyś jedno z najważniejszych miast handlowych Europy, cechuje niepowtarzalna atmosfera, łącząca swobodę portowego miasta z dostojeństwem ośrodka kultury świadomego swej wielowiekowej tradycji. Pierwsze wzmianki, dotyczące 997 r., pochodzą z „Żywota św. Wojciecha”, a założycielem gdańskiego grodu mógł być Mieszko I. Już w X i XI w. krzyżowały się tu szlaki handlowe, docierały luksusowe towary aż z Bliskiego Wschodu. Gdańsk to stolica księstwa pomorskiego, jeden z największych portów Europy (największy zbożowy), w końcu miejsce, gdzie rozpoczął się upadek systemu jałtańskiego i proces jednoczenia Europy.

Niewiele miast północnoeuropejskich zachowało w tak dużym zakresie strukturę urbanistyczną zbudowaną przed połową XVIII w. Nie uległa ona przemianie – tak typowej dla miast zachodnioeuropejskich w XIX w. – w nowoczesne miasto przemysłowe, co stało się udziałem Hamburga czy Kopenhagi. Dlatego dziś jest „rezerwatem” późnośredniowiecznego i nowożytnego dziedzictwa urbanistycznego.

MKiDN wspiera ze środków unijnych oraz z budżetu państwa m.in. prace konserwatorskie i renowację zabytkowego zespołu klasztornego pw. Św. Józefa (16 mln zł w latach 2017-2019) oraz rewitalizację i ochronę dziedzictwa kulturowego zespołu Bazyliki Mariackiej w Gdańsku (16,5 mln zł w latach 2017-2020). Ponadto w 2021 i 2022 r. MKiDN przyznało dotacje z programu „Ochrona zabytków” na prace przy stabilizacji kościoła, wzmocnienie fundamentów i wykonanie izolacji przeciwwilgociowej konkatedry greckokatolickiej pw. św. Bartłomieja, prace konserwatorskie elewacji kościoła wraz z izolacją poziomą kościoła i prace remontowe dachu wieży i kaplic wieżowych pw. śś. Piotra i Pawła, stabilizację i interwencyjne wzmocnienie murów kościoła wraz z poziomą izolacją przeciwwilgociową i prace konserwatorskie elewacji wieży kościoła pw. św. Barbary, prace konserwatorskie przy elewacji kościoła pw. św. Mikołaja, prace konserwatorskie elewacji Małego Młyna, ratunkowy remont dachu Baszty Schultza zespołu dawnego Dworu Miejskiego, konserwację elewacji południowej korpusu kościoła pw. św. Trójcy oraz prace konserwatorskie przy elewacji ceglanej Baszty Łabędź.

Ratusz Głównego Miasta – Oddział Muzeum Gdańska 
ul. Długa 46/47 
80-831 Gdańsk 
https://muzeumgdansk.pl/ 

22 VI 1921 Rada Ligi Narodów powierzyła Polsce obronę lądową Wolnego Miasta Gdańska. W 1925 r. znaczna część półwyspu Westerplatte została przekazana Państwu Polskiemu na potrzeby przeładunku broni i amunicji. Obszar ten, nazwany Wojskową Składnicą Tranzytową, obsadziła 18 I 1926 polska załoga wartownicza.  

Od Westerplatte rozpoczęła się II wojna światowa. Bez wypowiedzenia wojny, 1 IX o godzinie 4.45 pancernik „Schleswig-Holstein” otworzył ogień z 18 dział średniego i dużego kalibru. Przeciwko 200 piechurom mjr. H. Sucharskiego Niemcy rzucili ok. 3400 żołnierzy i policjantów. Obrońcy, którzy mieli rozkaz utrzymać placówkę przez 12 godzin, do nadejścia odsieczy z Armii „Pomorze”, przetrwali dwa silne szturmy niemieckie i ok. 10 ataków lokalnych. Wytrzymali ostrzał pancernika z odległości kilkuset metrów, a także dwa naloty bombowe. Załoga Westerplatte poddała się po heroicznym oporze, kiedy zabrakło amunicji i lekarstw dla ciężko rannych.

Dziś na półwyspie znajduje się cmentarz poległych żołnierzy polskich, ruiny koszar i Wartowni nr 3 oraz stojący na usypanym po wojnie kopcu pomnik Obrońców Wybrzeża. W Wartowni nr 1, jedynym ocalałym obiekcie byłej Wojskowej Składnicy Tranzytowej, działa Izba Pamięci Narodowej.

Na terenie byłej Wojskowej Składnicy Tranzytowej nakładem MKiDN i budżet państwa powstaje obecnie Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 - Oddział Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddział Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku
pl. Władysława Bartoszewskiego 1
80-862 Gdańsk
https://muzeum1939.pl/muzeum-westerplatte.html

Oliwa, osada powstała wokół gotyckiego opactwa, a od 1926 jedna z gdańskich dzielnic, przywołuje wiele skojarzeń – od bitwy morskiej, przez pokój ze Szwecją, po I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Cystersi zostali sprowadzeni tu około 1186 z Kołbacza (ale tak naprawdę aż z Esrom, filii Clairvaux) przez księcia pomorskiego Sambora I, który ufundował u podnóża stromej krawędzi morenowej wyżyny opactwo. Klasztor szybko stał się znaczącym ośrodkiem gospodarczym i intelektualnym Pomorza.

Początek zespołowi klasztornemu dało niewielkie oratorium, fragment prezbiterium romańskiej bazyliki, wzniesione w 1. ćwierci XIII w. W skład rozbudowywanego przez stulecia opactwa wchodzi, oprócz kościoła, budynek klasztoru (XIII-XVI w.), rozlokowany wokół wirydarza wzmiankowanego już w XIV w. Przy ogrodzeniu klasztornym przetrwał XVIII-wieczny spichrz opacki i zespół stajni, służący dziś Muzeum Etnograficznemu. Pałace opatów: stary (XVI w., przebudowany w XVII-XIX w.) i nowy, rokokowy (XVIII w., spalony w 1945 i odbudowany), są otoczone dawnym parkiem opackim. Park oliwski, założony około 1760 jako ogród francuski, z cennym alpinarium i ogrodem botanicznym, powiększono około 1782 przez utworzenie parku romantycznego. Część północno-zachodnią zaaranżowano w stylu angielsko-chińskim, zrealizowanym tutaj po raz pierwszy na terenie Polski.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na remont dachów budynków klasztornych oraz wykonanie izolacji przeciwwilgociowej gotyckich piwnic klasztoru.

Parafia Archikatedralna pw. Trójcy Świętej
ul. Biskupa Edmunda Nowickiego 5
80-330 Gdańsk 
https://www.archikatedraoliwa.pl/menu/zwiedzanie 

Dla Gdańska jako miasta portowego kluczowe znaczenie miała ochrona od strony morza. W tym celu w strategicznym miejscu u ujścia Wisły wzniesiono fortyfikacje Wisłoujścia. To nie tylko jedyna w Polsce twierdza morska, lecz także budzące podziw świadectwo rozwoju architektury militaris na przestrzeni czterech stuleci.

Wisłoujście powstawało w kilku fazach, począwszy od roku 1482, kiedy zbudowano ceglaną latarnię morską w miejscu spalonej przez piorun drewnianej strażnicy. W latach 1562-1563 wokół latarni wybudowano Trzypiętrowy Wieniec. Zmiany techniki wojennej sprawiły, że w 1586 rozpoczęto budowę fortu Carré według projektu Hansa Schneidera z Lindau (skorygowanego przez Antoniego van Obberghena). Nowe dzieło obronne, zgodnie z zasadami nowowłoskiej sztuki fortyfikacyjnej, powstało na planie zbliżonym do kwadratu. W XVII w. Wisłoujście rozbudowano, powstał m.in.szaniec Wschodni z pięcioma ziemnymi bastionami , w fosie usypano trzy raweliny, a całkowitego zamknięcia drogi wiślanej dopełniła w 1627 budowa na lewym brzegu rzeki szańca Zachodniego z dwoma półbastionami. W kolejnych dekadach rozbudowywano umocnienia bastionowe; prace rozpoczęto w 1708 według projektów Jana Charpentiera. Na terenie szańca Wschodniego powstały cztery najnowocześniejsze wówczas murowane schrony.

W 1758 z powodu odsunięcia od twierdzy brzegu Zatoki Gdańskiej funkcję latarni morskiej przejęła nowa budowla na lewym brzegu Wisły. Znaczenie militarne Wisłoujścia wówczas zmalało. Po 1920 i demilitaryzacji Wolnego Miasta Gdańska twierdza straciła znaczenie wojskowe i stała się siedzibą klubów żeglarskich.

Twierdza Wisłoujście – Oddział Muzeum Gdańska 
ul. Stara Twierdza 1 
80-855 Gdańsk
https://muzeumgdansk.pl/wizyta-w-muzeum-gdanska/oddzialy/ 

W grudniu 1970 roku narastający kryzys społeczno-gospodarczy pchnął niezadowolonych obywateli na ulice. Pierwsi na drastyczne podwyżki cen zareagowali pracownicy Stoczni Gdańskiej, odmawiając podjęcia pracy 14 grudnia. W wyniku rozszerzenia się strajku, władza zareagowała użyciem broni. W kilkudniowych starciach zginęła trudna do ustalenia liczba osób (oficjalne dane mówiły o 45 zabitych i 1165 rannych). Żądanie uczczenia ofiar było jednym z pierwszych postulatów strajkowych w sierpniu 1980, a trzy 42-metrowe krzyże pomnika stały się znakiem rozpoznawczym odradzającej się Polski.

Strajki sierpniowe nie rozpoczęły się w stoczni, lecz to jej postawa zadecydowała o sukcesie. Strajkujący sformułowali 21 postulatów, ogłoszonych w niedzielę 17 sierpnia. Wśród żądań socjalnych znalazły się postulaty wolnościowo-polityczne: prawo do tworzenia wolnych związków zawodowych, prawo do strajku, żądanie wolności słowa. Brama nr 2, pod którą w grudniu 1970 wojsko strzelało do robotników, stała się symbolem rodzącego się ruchu społecznego, sprzeciwu wobec istniejącego systemu.

W legendarnej Sali BHP w Stoczni Gdańskiej 31 sierpnia 2019 r. powołany został Instytutu Dziedzictwa Solidarności - nowa instytucja kultury współprowadzona przez MKiDN i NSZZ „Solidarność”. W 2021 r.

MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie elewacji budynku Dyrekcji Stoczni oraz konserwację stolarki okiennej i wykonanie izolacji wodochronnych.

ul. ks. Jerzego Popiełuszki 6  
80-864 Gdańsk 
http://www.salabhp.pl/
https://ecs.gda.pl/title,Wystawy,pid,20.html

Historyczny układ urbanistyczny śródmieścia Gdyni wyróżniają wyjątkowe wartości historyczne, artystyczne i naukowe. Miasto, uznawane w dwudziestoleciu międzywojennym za polską „bramę na świat”, uchodzi za symbol II Rzeczypospolitej, szczególnie ważny w kontekście rozwoju i modernizacji kraju oraz budowy polskiej tożsamości po odzyskaniu niepodległości. Gdynia jest wyjątkowym przykładem miasta budowanego wraz z portem od podstaw, a jej związek z Bałtykiem w sposób symboliczny podkreśla unikatowe pod względem urbanistycznym i krajobrazowym rozwiązanie, jakim jest pirs usytuowany na przedłużeniu reprezentacyjnej osi założenia. Założenie jest też największym w Polsce zespołem zaprojektowanym i zbudowanym według zasad modernizmu, a jego twórcy zaliczani są do czołowych polskich urbanistów i architektów dwudziestolecia międzywojennego. Wiele powstałych w śródmieściu budynków cechuje wysoki poziom rozwiązań architektonicznych i artystycznych nawiązujących do dzieł projektowanych przez najwybitniejszych twórców europejskich, m.in. Ericha Mendelsohna. Zespół zabytkowy wyróżnia dobry stan zachowania - autentyczność w zakresie rozplanowania urbanistycznego i zabudowy, a także utrzymanie pierwotnych funkcji użytkowych oraz nazewnictwa ulic, placów i budynków.

W 2021 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na ratunkowy remont pierwotnego stropu prezbiterium, wymianę instalacji elektrycznej w części prezbiterium, usunięcie spękań oraz malowanie w kościele pw. Matki Boskiej Bolesnej.

Muzeum Miasta Gdyni 
ul. Zawiszy Czarnego 1A 
81-374 Gdynia 

https://muzeumgdynia.pl/ 

Zespół pocystersko-katedralny położony jest w niewielkiej dolinie w zakolu rzeki Wierzycy, w centralnej części Pelplina i rozciąga się po obu stronach głównej osi komunikacyjnej miasta. Opactwo ufundowane zostało przez księcia tczewskiego Sambora II, jako filia opactwa w Doberan (z morimondzkiej linii filiacyjnej). Jego powstanie prawdopodobnie wiązało się z ustanowieniem przeciwwagi dla rosnącego w siłę i dominującego na Pomorzu założenia w Oliwie, wywodzącego się z linii klarawareńskiej (Clairvaux). Opactwo pierwotnie lokowano w 1258 r. w Pogódkach, jednak w 1274 r. książę pomorski Mściwój II nadał zakonnikom nowe uposażenie, przyznając im Pelplin z przyległymi terenami. Obiekty murowane opactwa zaczęto wznosić od końca XIII w. Dobra sytuacja ekonomiczna konwentu pozwoliła na wybudowanie do końca XIV w. nie tylko klasztoru, ale również towarzyszącej zabudowy, w tym przeznaczonej dla konwersów i ludności świeckiej „kaplicy przed bramą” (ob. kościół filialny pw. Bożego Ciała). Również budowany prawdopodobnie od 2 ćw. XIV w. kościół klasztorny (ob. bazylika katedralna) powstał w zasadniczej części do 1400 r., choć budowa została ostatecznie ukończona w 1557 r., kiedy przesklepiono ramiona transeptu.

Jest to zabytek o istotnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego zarówno Pomorza, jak i całego kraju. Cechują go wyjątkowe wartości historyczne i artystyczne oraz autentyczność kompozycji przestrzennej i substancji zabytkowej. Rozrastające się od końca XIII do XX w. założenie tworzy jednorodną i harmonijną stylistycznie całość, a nawarstwienia stylowe w większości wyraźnie podporządkowane są pierwotnemu stylowi opactwa - gotykowi. Szczególną wartość przedstawia bazylika katedralna pw. Najświętszej Maryi Panny, będąca jedną z najwspanialszych i najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego w Polsce.

MKiDN wspiera ze środków europejskich trzy projekty: renowację Bazyliki Katedralnej w Pelplinie (17,8 mln zł na lata 2016-2022), modernizację i adaptację zabytkowych budynków opactwa pocysterskiego (12 mln zł na lata 2017-2022) oraz rewaloryzację barokowego zespołu parkowego (17 mln zł na lata 2017-2022).

Diecezjalne Centrum Informacji Turystycznej 
Plac Tumski 1
83-130 Pelplin 
http://informacja.diecezja-pelplin.pl/oferta/zwiedzanie/godziny-zwiedzania

Stara osada pruska, zdobyta przez Krzyżaków, prawa miejskie uzyskała przed rokiem 1254. W latach 1285-1577 miasto było siedzibą kapituły biskupstwa pomezańskiego. Górujący nad doliną Wisły unikatowy średniowieczny zespół zamkowo-katedralny jest najcenniejszym zabytkiem miasta. Zamek i katedrę zaczęto wznosić jako odrębne obiekty. Dopiero w czwartej ćwierci XIV w. nastąpiło ich funkcjonalne połączenie.

Zamek, założony na planie kwadratu, wzniesiony w latach 1322-1350, jest budowlą o cechach typowych dla zamków krzyżackich tego czasu. Na przestrzeni lat przechodził wiele modyfikacji – w XV wieku rozebrano m.in. narożne wieże, a pod koniec wieku XVIII zlikwidowano skrzydło wschodnie i najbardziej reprezentacyjne południowe. Ocalało skrzydło północne (m.in. tzw. zimowy refektarz ze sklepieniem gwiaździstym wspartym na centralnie usytuowanej kolumnie) i zachodnie oraz gdańsko (zamkowa toaleta).

Gotycka katedra pw. św. Jana Ewangelisty jest trzynawową świątynią o charakterze obronnym wybudowaną w latach ok. 1320-1330. W latach 1478-1479, w trakcie oblężenia Kwidzyna przez wojska polskie, świątynia została uszkodzona, a na początku kolejnego stulecia, wraz z wprowadzeniem protestantyzmu, drastycznie zmienił się wygląd jej wnętrza. Ściany otynkowano, a prezbiterium i korpus przedzielono, wyznaczając miejsca modlitwy dla gminy niemieckiej (wschodnia część nawy), polskiej (prezbiterium) i czeskiej (zachodnia część nawy). Dopiero w latach 1862-1864 przeprowadzono prace restauratorskie przywracające katedrze gotycki charakter.

Zamek w Kwidzynie jest Oddziałem Muzeum Zamkowego w Malborku.

Zamek w Kwidzynie – Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku 
ul. Katedralna 1 
82-500 Kwidzyn 
https://zamek.malbork.pl/ 

To jeden z najlepiej zachowanych gotyckich klasztorów w Polsce. Jego fundatorami byli cystersi oliwscy, którzy otrzymali Żarnowiec od książąt pomorskich. W 1245 r. papież Innocenty IV wydał bullę, w ramach której objął opieką klasztor w Oliwie i wszystkie jego posiadłości, w tym „jezioro położone obok siedziby zakonnic”. W przyklasztornym kościele znajduje się m.in. płyta nagrobna dowódcy zaciężnych wojsk krzyżackich Fritza Ravenecka, który poległ w zmaganiach pod Żarnowcem podczas wojny trzynastoletniej. Na terenie kompleksu znajdują się jeszcze dawne budynki klauzury, dom kapelana z 1404 r. i spichlerz. Wielką atrakcją turystyczną są gotyckie krużganki. W skarbcu przetrwały wspaniałe zabytki piśmiennicze, m.in. rękopisy z XV wieku, pastorały, bogato zdobiony graduał, a także szaty i hafty liturgiczne, rzeźby sakralne czy dawne sprzęty. Od 1946 r. klasztor przejęły benedyktynki z Wilna.

W 2022 r. MKiDN przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie i restauratorskie dachu opactwa. 

ul. Klasztorna 1
84-110 Żarnowiec
https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/zarnowiec-pomorze/ 

Klasztor Norbertanek został ufundowany w 1214 r. przez księcia Mściwoja I. Od początku zakonnice prowadziły szkołę żeńską dla córek patrycjuszy gdańskich. Uczyły tam szycia, robót ręcznych i haftowania szat liturgicznych. Siostry norbertanki słynęły z pięknego haftu o specyficznej i niepowtarzalnej ornamentyce, którego wzory przetrwały do czasów współczesnych, stając się dziedzictwem tego regionu. Żukowo zostało uznane za kolebkę haftu kaszubskiego. Z zabudowań klasztornych zachowała się część jednego ze skrzydeł, gdzie mieści się muzeum parafialne. Można tam obejrzeć wystawę haftu kaszubskiego oraz szat i naczyń liturgicznych.

W kościele Wniebowzięcia NMP znajduje się wiele cennych zabytków, m.in. „Pokłon magów”, czyli angielska płaskorzeźba alabastrowa z XIII/XIV w., wmurowana w ścianę kaplicy kościoła, która jest jedną z niewielu tego typu rzeźb w Polsce. Renesansowy ołtarz główny został ozdabiony obrazem  Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, pochodzącym z pracowni Hermana Hana, mistrza malarstwa polskiego epoki baroku. Najstarszym zabytkiem jest tu gotycki krucyfiks z 1360 r., zawieszony nad wejściem do zakrystii.

ul. 3 Maja 2 i 4 
83-330 Żukowo 
https://www.zukowo.pl/Zespol_poklasztorny,189#sub_mid 

Choć początki parafii w Czarnem sięgają XIV w., obecny kościół przekazano wiernym w 1756 r., po pożarze poprzedniej świątyni. Zbudowano go w tradycyjnej, ryglowej technice budowlanej zwanej popularnie murem pruskim – to rama z drewnianych belek, a przestrzeń między nimi wypełniona jest cegłami. Pamiątkę po poprzednich budowlach stanowi chorągiewka wieży z datami: 1673, 1710 i 1756. We wnętrzu kościoła znajduje się bogate, barokowo-rokokowe wyposażenie z XVIII w. 

ul. Kościelna 6 
77-330 Czarne 
https://zabytek.pl/pl/obiekty/czarne-kosciol-par-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny 

Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z 1321 r., a 20 lat później wielki mistrz krzyżacki Ludolf König von Wattzau nadał jej prawa chełmińskie. Kościół dla ewangelików zbudowali w 1712 r. mennonici, holenderscy osadnicy, którzy gospodarowali wtedy na Żuławach. Drewniany budynek odznacza się prostą i surową bryłą. Kontrastuje z nią bogaty XVIII-wieczny wystrój wnętrza, które ozdobiono licznymi inskrypcjami i polichromiami. Znajdują się one niemal wszędzie – na ścianach, chórze i ławkach. W 1949 r. świątynia została przekazana katolikom. 

Palczewo 42
https://zabytek.pl/pl/obiekty/palczewo-kosciol-ewangelicki-obecnie-rzym-kat-fil-pw-mb-cze

Późnogotycka, ceglana kapliczka została wzniesiona przypuszczalnie w XV w. To obiekt unikatowy w skali całego kraju, zbudowany prawdopodobnie przy okazji powiększania kościoła. Kościelne protokoły wizytacyjne zawierają wpis o kapliczce pochodzący z roku 1724. Początkowo kapliczka stała na rozstaju dróg, obecnie usytuowana jest przy drodze krajowej nr 22, na wjeździe do Gnojewa. 

Wieś Stogi w 1565 r., trzy lata po powstaniu, została wydzierżawiona osadnikom holenderskim wyznania mennonickiego, którzy uciekli przed prześladowaniami do tolerancyjnej Polski. Mennonicka gmina w Stogach należała do największych na Żuławach. Miejscowy cmentarz założono w drugiej połowie XVIII w. i użytkowano aż do 1945 r. Do dzisiaj zachowało się ok. 300 nagrobków lub ich fragmentów, w tym charakterystyczne kamienne stele. Często są one bogato zdobione ornamentami roślinnymi lub symbolami, które nawiązują do wiary, zmartwychwstania i życia wiecznego. Inskrypcje opisują zmarłych, ich profesje czy liczebność danej rodziny.

82-200 Stogi
https://zulawy.infopl.info/index.php/pm/gmalbork/stogi 

Pałac wzniesiono w stylu barokowym ok. 1664 r. jako siedzibę rodu Zitzewitzów. Budynek wielokrotnie przebudowywano, powstała przy nim stajnia-powozownia i duży park. W 1867 r. budynek zakupił Otto von Bismarck, który cztery lata później został kanclerzem Rzeszy. Pałac znajdował się w złym stanie, co skwitowała żona Bismarcka, oceniając go jako „trochę szkaradny, ze zniszczonymi wstrętnymi pokojami”. Ale wkrótce rodzina rozbudowała rezydencję i lubiła spędzać w niej letni czas. Kanclerz hodował tu swoje ukochane psy – na terenie posiadłości znajduje się cmentarz jego 14 pupili. Warto też zobaczyć pobliskie wzgórze zresztkami rodzinnego grobowca Bismarcków, wybudowanego w miejscu, gdzie w 1786 r. spalono jedną z ostatnich pomorskich czarownic – Svanitę.

Warcino 1
77-230 Warcino
https://www.slupsk.pl/turysta/zwiedz-okolice-miasta/palac-bismarcka-w-warcinie

W Brzeźnie, z inspiracji dr. Jana Haffnera, powstało pierwsze kąpielisko na całym Pomorzu Gdańskim. Swój dom zbudował tutaj gen. Rapp, gubernator Gdańska, mianowany na to stanowisko przez cesarza Napoleona. Z kolei Wilhelm Pistorius wzniósł w Brzeźnie pierwszy zakład kąpielowy, który obejmował kilkadziesiąt pokoi, wielką salę balową i łazienki z podgrzewaną wodą morską. Budynek obecnego Domu Zdrojowego powstał w latach 1893-1899, po spaleniu się Kurhausu Pistoriusa. Wyróżnia się bogatym wystrojem architektonicznym, z charakterystycznymi drewnianymi werandami, zdobionymi dekoracją z koronkowych drewnianych elementów. W reklamie na początku XIX w. pisano: „Idyllicznie położony obok sosnowego lasku, wyposażony we wszelki komfort, ceny jak na Westerplatte”.

ul. Zdrojowa 2
80- 515 Gdańsk
https://hevelianum.pl/obiekty/dom-zdrojowy-w-brzeznie/

Spichlerz to najcenniejszy zabytek budownictwa przemysłowego w Słupsku. Wzniesiono go w 1814 r. jako wojskowy magazyn obroku dla koni. Zewnętrzna forma zaprojektowana została według ówczesnych najnowszych trendów architektonicznych – to klasycystyczna bryła bez zbędnych dekoracji, ale ze starannie dobranymi proporcjami. W 2019 r. budynek zaadaptowano na cele muzealne. Znajduje się tu największa na świecie kolekcja prac Stanisława Ignacego Witkiewicza, czyli Witkacego.

ul. Szarych Szeregów 12
76-200 Słupsk
http://www.muzeum.slupsk.pl/index.php 

Chata zbudowana została w 1881 r. z drewna rozbitych okrętów. Podobnie jak inne domy rybackie na Półwyspie Helskim mieściła pod jednym dachem część mieszkalną oraz gospodarczo-inwentarską. Okna i drzwi pomalowano na ulubiony przez rybaków „modry” kolor. Obecnie w chacie znajduje się wystawa sprzętu rybackiego, a najstarszy jej eksponat pochodzi z XV w. Zgromadzono tu także kolekcje dawnych sprzętów domowych i gospodarczych charakterystycznych dla całego regionu.

ul. Rynkowa 10
84-140 Jastarnia
https://www.jastarnia.com/jastarnia-chata-rybacka-z-1881-roku-c36381e6 

(Kaszëbsczé wësziwanié żukòwsczégò sztélu) zostało wpisane w 2015 r. na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. To jeden ze starszych i najbardziej rozpoznawanych elementów kultury niematerialnej na Kaszubach – jego początki sięgają XIII w. Norbertanki z Żukowa uczyły kolejne pokolenia kobiet wzorów, które z czasem przekroczyły mury klasztoru i stały się charakterystycznym motywem haftu kaszubskiego. Znajdziemy go zarówno na ubraniach, czepcach, obrusach i serwetach, jak i w zdobieniach mebli, sprzętów domowych oraz ceramiki. Nie mogło zabraknąć go w… herbie Żukowa. Na początku XIX w. tradycje haftowania przejęła od ostatnich norbertanek Marianna Ptach z d. Okuniewska, która nauczyła tego rękodzieła swoje córki, a te rozpropagowały go wśród wiejskich kobiet i opracowały pierwsze wzorniki. Haft składa się z nici siedmiu kolorów: trzech odcieni niebieskiego, oliwkowej zieleni, żółtego, czerwonego i czarnego. Wykonuje się go na białym lub szarym lnianym płótnie.