Wiceminister kultury przypomniała, że Władysław Raczkiewicz, który urodził się 177 lat temu w Kutaisi, pełnił liczne funkcje państwowe – był ministrem spraw wewnętrznych, senatorem i marszałkiem Senatu, wojewodą nowogródzkim, wileńskim, krakowskim i pomorskim.

W obliczu II wojny światowej powierzono mu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. W tragicznych czasach okupacji niemieckiej i sowieckiej był symbolem ciągłości państwa polskiego – podkreśliła Wanda Zwinogrodzka.

Wiceminister wskazała, że losy rodziny przyszłego prezydenta były nierozerwalnie związane z trudną polską historią. Jego dziadek – Benedykt Raczkiewicz - za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na Syberię, a po latach dostał pozwolenie na osiedlenie się w Gruzji. Natomiast ojciec Władysława Raczkiewicza pełnił funkcję sędziego guberni kutaiskiej. Sam Władysław studiował w Petersburgu. Relegowany za udział w nielegalnych organizacjach młodzieżowych, ukończył studia w Dorpacie, by następnie prowadzić praktykę adwokacką w Mińsku.

Wiceminister Wanda Zwinogrodzka wspomniała także innych Polaków związanych z gruzińskim miastem, m.in. uczonego Leona Doboszyńskiego, malarza i architekta Henryka Hryniewskiego, rzeźbiarza i malarza Stanisława Horno-Popławskiego, architekta Aleksandra Szymkiewicza, lekarza Edwarda Rodziewicza, malarza Jana Pajewskiego. Wyraziła nadzieję, że postaci te będą pamiętane dzięki licznym projektom realizowanym we współpracy ze stroną gruzińską. Podziękowała też wszystkim zaangażowanym w powstanie upamiętnienia i przypomniała aktualne w obliczu rosyjskiej agresji na Ukrainę słowa prezydenta Raczkiewicza, których znaczenie i w Gruzji jest doskonale znane: „(…) każdy kto chce patrzeć, dojrzeć musi tę wielka prawdę: nie ma ceny, której nie bylibyśmy gotowi zapłacić za wolność i niepodległość”.

Projekt upamiętnienia polskiego polityka w mieście jego urodzenia był realizowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku oraz Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego we współpracy ze stroną gruzińską. Porozumienie dotyczące realizacji projektu zostało podpisane w 2020 r. Komisja konkursowa wybrała projekt Grzegorza Witka – prof. warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Pomnik został wykonany w pracowniach Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. Przedstawia popiersie z brązu posadowione na granitowym postumencie, na którym umieszczony został napis po polsku i gruzińsku: „Władysław Raczkiewicz 1885-1947, urodzony w Kutaisi, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Z wdzięcznością mieszkańcy Wolnej Polski 2021”.

---

Władysław Raczkiewicz

Urodził się 28 stycznia 1885 r. w Kutaisi w Gruzji, gdzie jego ojciec był sędzią. Ukończył gimnazjum w Twerze (1903). Studiował w Petersburgu, gdzie wstąpił do nielegalnej Organizacji Młodzieży Narodowej, a później do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, za co został relegowany z uczelni. W 1911 r. ukończył Wydział Prawa w estońskim Dorpacie. Po odbyciu służby wojskowej pracował jako adwokat w Mińsku. Podczas I wojny światowej, jako poddany cara, został zmobilizowany do armii rosyjskiej i przydzielony do Sztabu Frontu Zachodniego. Utworzony w 1917 r. Naczelny Polski Komitet Wojskowy powierzył mu funkcję prezesa. Współdziałał z Radą Regencyjną. Był zwolennikiem tworzenia polskich sił zbrojnych na terenie Rosji.

W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego; uzyskał przydział do 10. Pułku Ułanów Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Brał udział w obronie Mińska przed bolszewikami, a w 1920 r. dowodził ochotniczym oddziałem kresowym walczącym o Wilno. W latach 1919-1921 był zastępcą Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich oraz Delegatem przy Rządzie Litwy Środkowej w Wilnie.

W 1921 r. Władysław Raczkiewicz został ministrem spraw wewnętrznych. Był nim mianowany jeszcze dwukrotnie – w latach 1925-26 i 1936. W latach 1921-1939 pełnił funkcję wojewody – kolejno: nowogródzkiego, wileńskiego, krakowskiego i pomorskiego.

Początkowo zbliżony do endecji, w latach 30. związał się z sanacją. W 1930 r. został senatorem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), a następnie marszałkiem Senatu. Od 1934 r. piastował urząd prezesa Światowego Związku Polaków z Zagranicy.

5 września 1939 r. opuścił Polskę i udał się do Francji; po klęsce kampanii polskiej został mianowany przez Ignacego Mościckiego następcą na stanowisku prezydenta (po rezygnacji B. Wieniawy-Długoszowskiego). 30 września 1939 r. został zaprzysiężony na Prezydenta RP na Uchodźstwie. Tego samego dnia podpisał z nowo mianowanym premierem gen. Władysławem Sikorskim (objął urząd po internowanym w Rumunii premierze Felicjanie Sławoju Składkowskim) umowę paryską. Tym samym zrezygnował z części uprawnień przysługujących mu na mocy Konstytucji kwietniowej na rzecz Prezesa Rady Ministrów.

Po podpisaniu umowy prezydent Raczkiewicz amnestionował działaczy politycznych, których skazano na więzienie w Brześciu nad Bugiem, m.in. Wincentego Witosa. Poza tym specjalnym dekretem z listopada 1939 r. anulował wszelkie akty prawne wydane na ziemiach polskich przez władze okupacyjne (niemieckie, sowieckie, litewskie i słowackie). Na mocy decyzji prezydenta Raczkiewicza ukonstytuował się także Wojskowy Trybunał Orzekający, który badał przyczyny klęski kampanii polskiej 1939 r.

Początkowo siedzibą Raczkiewicza był Paryż, a od 22 listopada 1939 r. – Angers. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. przeniósł się wraz z rządem do Wielkiej Brytanii. Przeciwny układowi Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r., który podpisano bez jego zgody, groził ustąpieniem z urzędu, co zapoczątkowało kryzys gabinetowy. Po miesiącu, będąc pod coraz większym politycznym wpływem gen. Sikorskiego, prezydent Raczkiewicz zdymisjonował z rządu gen. Kazimierza Sosnkowskiego, Augusta Zaleskiego i Mariana Seydę.

Po śmierci gen. Sikorskiego w lipcu 1943 r. powołał na premiera Stanisława Mikołajczyka. Po wybuchu powstania warszawskiego prezydent Raczkiewicz brał udział w organizacji pomocy powstańcom, m.in. apelował do władz zachodnich aliantów o wsparcie powstania. Jednocześnie łagodził konflikty między premierem Mikołajczykiem a gen. Kazimierzem Sosnkowskim – nowym Naczelnym Wodzem, który był przeciwko rozpoczynaniu akcji zbrojnej w okupowanej stolicy.

Po konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945 r.) wielkie mocarstwa koalicji cofnęły uznanie rządowi Rzeczypospolitej na uchodźstwie. Prezydent Raczkiewicz stracił wpływ na polityczny kształt przyszłej Polski.

Zmarł na białaczkę 6 czerwca 1947 r. w walijskim sanatorium w Ruthin. Pochowany został Cmentarzu Lotników Polskich w Newark w Wielkiej Brytanii.