Minister kultury i dziedzictwa narodowego przypomniał słowa generała Kazimierza Sosnkowskiego, którymi zwrócił się do żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych 12 maja 1944 roku, podczas trwającego już natarcia 2 Korpusu na pozycje niemieckie w masywie Monte Cassino: „Oczy całej Polski zwrócone są na tych Jej synów, którzy krwią swoją piszą nową kartę historii Narodu, nie znającego ceny za Niepodległość i Honor”.

Ponad tysiąc prostych, żołnierskich krzyży, które wyrosły u stóp benedyktyńskiego klasztoru będzie po wsze czasy świadczyć o ich ofierze złożonej w imię miłości do Ojczyzny. Dlatego ten Cmentarz Wojenny jest miejscem szczególnym dla wszystkich Polaków, jest miejscem pielgrzymek naszych rodaków przybywających tu z całego świata, by oddać hołd tym, którzy „z honorem brali ślub”.Ta majestatyczna nekropolia ma jeszcze jedno szczególne znaczenie, obecnie nieco zapomniane – jest wspomnieniem nieistniejącego już Świata Kresów i wspaniałego kulturowo-religijnego spektrum II Rzeczpospolitej, bezpowrotnie zniszczonego w czasie II wojny światowej przez okupanta niemieckiego i sowieckiego – mówił podczas uroczystości prof. Piotr Gliński.

Wicepremier wskazał, że wielokulturowe bogactwo nekropolii najlepiej oddają znajdujące się nad grobami łacińskie i prawosławne krzyże oraz macewy, zaś wykute w trawertynie inskrypcje symbolicznie przenoszą nas do miejsc, w których urodzili się polegli żołnierze. Są wśród nich miejscowości takie jak Nowogródek, Kiejdany, Berdyczów, Grodno, Wilno czy Lwów, które – choć dziś leżą poza granicami Polski, nigdy nie zostały i nie zostaną zapomniane.

Żołnierze Drugiego Korpusu, kresowiacy, polegli tu, we włoskiej ziemi za Polskę! Dziś polski minister kultury i dziedzictwa narodowego może Wam zameldować, że o Waszych ukochanych Kresach Polska pamięta: w tej chwili tworzymy w kraju cztery instytucje muzealne poświęcone Kresom Dawnej Rzeczypospolitej, a w zeszłym roku, wraz z miastem Białystok, otworzyliśmy już pierwsze w kraju Muzeum Sybiru – powiedział wicepremier.

Szef resortu kultury podkreślił, że zdobycie Monte Cassino otworzyło aliantom drogę do Rzymu. Dla ponad czterech tysięcy żołnierzy 2 Korpusu Polskiego zakończyło się ono jednak na cmentarzach w Casamassima, Loreto, Bolonii oraz na Monte Cassino.

Pozostali, w znakomitej większości, wybrali tułaczy los. Pomni doświadczeń więzień, zsyłki i niewolniczej pracy w łagrach Związku Sowieckiego, nie wrócili za „żelazną kurtynę”. Ci, którzy zdecydowali się na powrót do kraju, spotykali się z represjami, a ich bohaterstwo i przelana krew w słusznej sprawie nie zyskała uznania. Bardzo wymowny i symboliczny pod tym względem był los, jaki spotkał dowódcę 2 Korpusu generała Władysława Andersa – za wszystkie odniesione zwycięstwa, w tym wiktorię montecassińską, został pozbawiony polskiego obywatelstwa – przypomniał wicepremier.

Prof. Piotr Gliński wskazał, że historia bitwy o Monte Cassino, która rozpoczęła się 11 maja 1944 r. i zakończyła dopiero po ośmiu dniach, kiedy na gruzach klasztoru zawisł biało-czerwony sztandar, a kornet kaprala Emila Czecha poniósł wśród gór dźwięki hejnału mariackiego, jest sumą indywidualnych doświadczeń jej uczestników, a więc przejmujących świadectw o bohaterstwie i poświęceniu polskich żołnierzy, kończących się złożeniem życia w ofierze dla Ojczyzny.

Melchior Wańkowicz w swym niezrównanym reportażu wielokrotnie opisuje, że z ust konających padały słowa wyrażające ich szczególne credo: „to dla Polski”. Dziś te słowa, na tym cmentarzu, nabierają szczególnej mocy i są swoistym memento dla nas wszystkich. Stają się one tragicznie aktualne w kontekście trwającej wojny na Ukrainie. W obliczu rosyjskiej agresji – bezprawnej i niczym nieuzasadnionej – po raz kolejny musimy zmierzyć się z refleksją, zapisaną w tekście pieśni, że „wolność krzyżami się mierzy” – podkreślił minister kultury i dziedzictwa narodowego.

Szef MKiDN zwrócił uwagę, że podobnie jak żołnierze 2 Korpusu 78 lat temu, tak dziś Ukraińcy bohatersko stawiający opór najeźdźcy udowadniają, że patriotyzm, gotowość do złożenia największej ofiary w imię ojczyzny, pozwala przetrwać narodom i decyduje o losach wspólnoty.

Dzisiaj, w osiemdziesiątym czwartym dniu oporu Ukrainy, warto przypomnieć, że żołnierze Armii Andersa walczyli również za wolność i prawo do samostanowienia innych narodów. Tak samo dziś heroiczni obrońcy Mariupola, Charkowa, Kijowa i innych ukraińskich miast walczą za nas wszystkich. Walczą za Polskę, za Europę i za świat. Jesteśmy winni im wszelką pomoc. Przede wszystkim nie możemy udawać, że wojna jest odległą sprawą, która nas nie dotyczy – mówił wicepremier.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński przytoczył słowa dowódcy 2 Korpusu, generała Władysława Andersa z 20 maja 1944 roku, który mówił do swoich żołnierzy: „Oddaję hołd poległym naszym bohaterom, których dusze stoją przed Najwyższym Sędzią, a których ciała ku wiecznej pamięci tego czynu, spoczną na cmentarzu polskim pod Klasztorem Monte Cassino”.

Dzisiaj, po 78 latach, my wszyscy tu zgromadzeni, stoimy z pochylonymi głowami na Polskim Cmentarzu Wojennym, by jak legendarny dowódca 2 Korpusu, we wspólnym kręgu wielu pokoleń i wielu środowisk złożyć należny hołd poległym oraz wszystkim polskim żołnierzom, którzy uczestniczyli w tych śmiertelnych zmaganiach. Dajemy tym samym świadectwo pamięci oraz czcimy ofiarę ich życia, która przyniosła plon nie tylko wolnej i suwerennej Polsce, lecz także całej Europie – podkreślił prof. Piotr Gliński.

18 maja 1944 roku odziały 2 Korpusu Polskiego po zaciętej walce opanowały ruiny klasztoru benedyktynów na Monte Cassino, na których najpierw załopotał proporczyk 12 Pułku Ułanów Podolskich, a następnie biało-czerwony sztandar.

Natarcie 2 Korpusu na wyznaczone cele rozpoczęło się 11 maja 1944 roku o godz. 23.00 przygotowaniem artyleryjskim, zaś 12 maja do ataku ruszyła 3 Dywizja Strzelców Karpackich oraz 5 Kresowa Dywizja Piechoty. Pierwsze natarcie zakończyło się niepowodzeniem. Dopiero drugi atak, rozpoczęty 17 maja i kontynuowany następnego dnia, przyniósł sukces w postaci opanowania kluczowych celów: wzgórza 593, Widma oraz San Angelo. Po przełamaniu niemieckich pozycji w rejonie Monte Cassino wydzielone oddziały 2 Korpusu kontynuowały natarcie na Piedimonte san Germano, zakończone wyparciem Niemców z pozycji obronnych 25 maja 1944 roku.

Zwycięstwo w bitwie o Monte Cassino zostało okupione olbrzymimi stratami – w walkach zginęło ponad 1 000 żołnierzy, a około 3 000 odniosło rany. Poległych pochowano u stóp wzgórz Monte Cassino, na Polskim Cmentarzu Wojennym, gdzie później spoczął także gen. Władysław Anders.

Latem 1944 r. gen. Władysław Anders podjął decyzję o utworzeniu cmentarza w tzw. Dolinie Śmierci między Monte Cassino a wzgórzem 593, w rejonie najcięższych walk 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Autorami projektu byli architekci Wacław Hryniewicz i Jerzy Skolimowski. Otwarcie cmentarza nastąpiło w 6. rocznicę wybuchu II wojny światowej – 1 września 1945 r. Uroczystość miała charakter wielowyznaniowy – w obrządku katolickim, prawosławnym, ewangelickim i żydowskim. Wzięli w niej udział przedstawiciele rządu polskiego na uchodźstwie oraz dowództwa wojsk alianckich.

Cmentarz zajmuje lekko nachylony stok, do którego prowadzi droga od strony opactwa benedyktyńskiego na Monte Cassino. Prace rzeźbiarskie wykonał tam Michał Paszyn – jego autorstwa są: znicz cmentarny, wykute z brązu przy górnym ołtarzu orły i wawrzyn oraz płaskorzeźba Orła Białego powyżej cmentarza. Wejścia strzegą dwa kamienne orły z podniesionymi do góry skrzydłami, wyrzeźbione w trawertynie przez włoskiego artystę prof. Duilio Cambellottiego. U wejścia, przy dwóch słupach, znajdują się napisy: „Przechodniu, powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie” oraz „Za naszą i waszą wolność my żołnierze polscy oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi włoskiej, a serca Polsce”. Kamienne groby żołnierskie umieszczone są amfiteatralnie na 9 tarasach. Ostatni, najwyższy taras zakończony jest murem oporowym, w którego centralnej części znajduje się kamienny stół ołtarzowy i wykute obok godła oddziałów 2 Korpusu Polskiego. Ponad właściwym cmentarzem, na stoku łagodnie wznoszącym się w kierunku wzgórza 593, wytyczony został krzyż o ramionach długości 50 m, na których skrzyżowaniu znajduje się kamienna płaskorzeźba z wizerunkiem polskiego godła państwowego.

Na większości grobów stoją proste krzyże łacińskie. Wśród poległych w bitwie pod Monte Cassino byli jednak także Białorusini, Ukraińcy i Żydzi, dlatego na cmentarzu można również znaleźć kwatery z krzyżami prawosławnymi i macewami z gwiazdą Dawida. Po 1945 r. wystawione zostały tam trzy nagrobki specjalne: biskupa polowego Józefa Gawliny (pochówek z 1965 r.), gen. Władysława Andersa (pochówek z 1970 r.) oraz jego żony Ireny Anders (pochówek z 2011 r.).

Cmentarz został odrestaurowany w 1962 r. z inicjatywy polskiej emigracji. Obecnie znajduje się pod opieką Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W latach 2019-2020 zrealizowano tam prace konserwatorskie polegające na oczyszczeniu elementów kamiennych i uczytelnieniu liternictwa na mogiłach. Planowana jest budowa odwodnienia oraz wzmocnienie skarpy, na której znajduje się cmentarz.

Z inicjatywą budowy Muzeum Pamięci 2 Korpusu Polskiego przy Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino wystąpił w 2007 r. śp. Mieczysław Rasiej, prezes Związku Polaków we Włoszech. Projekt został zrealizowany przy współudziale Ambasady RP w Rzymie. Otwarcie Muzeum nastąpiło w ramach obchodów 70. rocznicy Bitwy o Monte Cassino – 17 maja 2014 r. Autorem projektu budynku jest architekt Pietro Rogacień, syn żołnierza 2 Korpusu i uczestnika bitwy o Monte Cassino, a także budowniczego cmentarza na Monte Cassino. Strukturę zbudowano z lokalnego kamienia, tak by była w pełni zharmonizowana z otoczeniem i architekturą cmentarza.

Muzeum upamiętnia historię żołnierzy 2 Korpusu: deportacje Polaków na Syberię, dzieje formowania się Korpusu, jego przejście przez Bliski Wschód, udział w walkach o wyzwolenie Włoch oraz uchodźstwo w latach powojennych. Wystawę zdobi ponad 120 zdjęć w większości pochodzących z Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.