Zharmonizowane wskaźniki ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin

Postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów nakładają na państwa członkowskie Unii Europejskiej obowiązek publikowania wartości zharmonizowanych wskaźników ryzyka, związanego ze stosowaniem na terytorium tych państw środków ochrony roślin. Szczegółowe zasady obliczania tych wskaźników zostały określone w załączniku IV do dyrektywy 2009/128/WE.

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 1 (HRI1)

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 1 (HRI1) oparty jest na wielkości sprzedaży środków ochrony roślin zawierających substancje czynne należące do określonych w dyrektywie 2009/128/WE grup charakteryzujących się różnym poziomem potencjalnego zagrożenia i którym przypisane zostały różne wskaźniki korygujące.

Tab. 1 Kategoryzacja substancji czynnych i wskaźniki korygujące zagrożenia do celów obliczania zharmonizowanego wskaźnika ryzyka 1 (HRI1)

Grupy
1	2	3	4
substancje czynne niskiego ryzyka, które zostały zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy art. 22 rozporządzenia (WE) nr 1107/ 2009 i które są wymienione w części D załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/2009, które nie należą do innych kategorii i które są wymienione w częściach A i B załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne zatwierdzone lub uznane za zatwierdzone na mocy art. 24 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009, które są substancjami kwalifikującymi się do zastąpienia i które są wymienione w części E załącznika do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011	substancje czynne, które nie są zatwierdzone na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/2009 i w związku z tym nie są wymienione w załączniku do rozporządzenia wykonawczego (UE) nr 540/2011
Wskaźniki korygujące zagrożenia mające zastosowanie do ilości substancji czynnych wprowadzonych do obrotu w produktach zatwierdzonych na mocy rozporządzenia (WE) nr 1107/2009
1	8	16	64

 

Wycofywanie z obrotu substancji czynnych powoduje ich przeniesienie do grupy 4 i przeliczenie ich sprzedaży ze wskaźnikiem korygującym 64 w poprzednich latach. W roku 2021 dotyczyło to grupy około 20 substancji, z których największą sprzedaż w okresie bazowym (2011-2013) miały: chloropyrifos, tiuram, dimetoat, chlorotalonil, fenpropimorf i propikonazol.

Ponowne przeliczenie wskaźnika HRI1 (począwszy od okresu bazowego) spowodowało znaczne zmiany jego wartości, w porównaniu do wcześniejszych obliczeń. Na rysunku 1 przedstawiono trend wartości wskaźnika HRI1 według najnowszych obliczeń Komisji Europejskiej.

Rys. 1 Trend wartości wskaźnika HRI1 dla Polski (lata 2011-2021)

Wartość wskaźnika HRI1 w roku 2021 wynosiła 67 i była większa o 3 niż w roku 2020 (wzrost o 4,7%).

Wzrost sprzedaży substancji czynnych wykorzystywanych w uprawach rolniczych, mających udział w finalnym wzroście wartości wskaźnika HRI1 w roku 2021, związany był z:

• zwiększeniem powierzchni uprawy w ostatnim sezonie: kukurydzy, rzepaku i słonecznika,
• zmianami w wyborze środków ochrony roślin przez rolników, spowodowanymi:

• wycofaniem niektórych substancji czynnych,
• wzrostem cen fungicydów na rynku,

• wzrostem ryzyka rozwoju odporności chwastów na herbicydy (wzrost ryzyka występowania biotypów miotły zbożowej (Apera spica-venti) odpornej na herbicydy zaszeregowane według klasyfikacji HRAC (HRAC) do grupy HRAC/WSSA – 2 (wcześniejszy zapis HRAC – B)),
• wzrostem liczby produktów opartych na tej samej substancji czynnej.

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 2 (HRI2)

Zharmonizowany wskaźnik ryzyka nr 2 (HRI2) opiera się na liczbie zezwoleń udzielonych dla środków ochrony roślin na podstawie art. 53 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009, o których poinformowano Komisję Europejską zgodnie z art. 53 ust. 1 tego rozporządzenia. Kategoryzacja substancji czynnych i wskaźniki korygujące zagrożenia do celów obliczania zharmonizowanego wskaźnika ryzyka 2 (HRI2) są takie same jak dla wskaźnika HRI1. Na rysunku 2 przedstawiono trend wartości wskaźnika HRI2 dla Polski w latach 2011-2021.

Rys. 2 Trend wartości wskaźnika HRI2 dla Polski (lata 2011-2021)

Obserwowane znaczne wahania wartości wskaźnika wynikają z małej liczby zezwoleń jednorazowych wystawianych w Polsce. W analizowanym okresie wydawano zezwolenia na zastosowanie środków ochrony roślin na podstawie art. 53 rozporządzenia (WE) nr 1107/2009 w liczbie od 0 (rok 2014) do 12 (rok 2013) rocznie.

W związku z powyższym, nawet wydanie pojedynczej decyzji może istotnie wpłynąć na wartość wskaźnika, co powoduje, iż wartość informacyjna tego wskaźnika w zakresie identyfikacji poziomu ryzyka jest wątpliwa.

W roku 2021 niezbędne było udzielenie 8 zezwoleń jednorazowych na środki ochrony roślin (tab. 2).

Tab. 2 Lista zezwoleń jednorazowych wydanych w 2021

Lp.	Nazwa ś.o.r.	Rodzaj ś.o.r.	Uprawa	Przyczyna	Substancja czynna
1.	Cruiser SB 600 FS	insektycyd	burak cukrowy	skośnik buraczak	tiametoksam
2.	Montur Forte 230 FS	insektycyd	burak cukrowy	skośnik buraczak	imidachlopryd beta-cyflutryna
3.	Lumiposa 625 FS	insektycyd	kukurydza	rolnice	cyjanotraniliprol
4.	Closer	insektycyd	burak cukrowy	mszyce	sulfoksaflor
5.	Mospilan 20 SP	insektycyd	burak cukrowy	mszyce	acetamipryd
6.	Reglone 200 SL	herbicyd	trawy nasienne	desykacja	dikwat
7.	Harvista 1,3 SC	regulator wzrostu i rozwoju roślin	jabłoń, grusza	opóźnienie dojrzewania, utrzymanie jakości owoców podczas zbiorów oraz ograniczenie ich przedzbiorczego opadania	1-metylocyklopropen
8.	Exirel 100 SE	insektycyd	borówka wysoka, malina	Drosophila suzuki	cyjanotraniliprol
9.	Karate Zeon 050 CS	insektycyd	jęczmień ozimy	mszyce	lambda-cyhalotryna

 

Wycofanie w Unii Europejskiej insektycydowych zapraw nasiennych z grupy neonikotynoidów oraz związków fosforoorganicznych, które działały na szkodniki przez okres około 2-3 miesięcy i zastąpienie przez nowoczesne grupy chemiczne, jak butenoidy i diamidy, działające 2-3 tygodnie, spowodowało potrzebę przeprowadzania nawet kilkukrotnych zabiegów w sezonie. Zmiany klimatu oraz powszechnie zmiany dotyczące stosowanej agrotechniki, spowodowały gwałtowny wzrost presji ze strony szkodników glebowych – w tym w szczególności gąsienic rolnic. W związku z tym wydana została decyzja na wprowadzanie do obrotu z przeznaczeniem do zaprawiania ziarna kukurydzy środka o nazwie Lumiposa 625 FC (s.cz. cyjanotraniliprol).

W Polsce w 2021 r. do ochrony plantacji buraków cukrowych przed mszycami były dopuszczone jedynie preparaty zawierające deltametrynę. Jak w przypadku każdego pyretroidu, deltametryna działa kontaktowo (nie wnika w głąb tkanek rośliny), a w temperaturze powyżej 20^ᵒC gwałtownie traci na skuteczności owadobójczej. W związku z tym w uprawie buraka cukrowego, z uwagi na znaczne zagrożenie przez mszyce, czasowe zezwolenie na wprowadzanie do obrotu z przeznaczeniem do nalistnego opryskiwania roślin uzyskały środki zawierające acetamipryd (Mospilan 20 SP) i sulfoksaflor (Closer).

Mszyce (zwłaszcza mszyca czeremchowo-zbożowa, która pojawia się bardzo licznie) stanowią w okresie jesiennym największe zagrożenie dla zbóż ozimych. W jęczmieniu ozimym (podobnie jak w innych zbożach) od lat nie ma możliwości stosowania insektycydowych zapraw nasiennych, które wcześniej skutecznie chroniły wschody przed szkodnikami – w tym mszycami – wektorami wirusów.

W związku z powyższym środek Karate Zeon 050 CS (s.cz. lambda-cyhalotryna) uzyskał czasowe zezwolenie na wprowadzanie do obrotu z przeznaczeniem do stosowania w uprawie jęczmienia ozimego w celu zwalczania mszyc-wektorów wirusów żółtej karłowatości jęczmienia.

Ekspansja skośnika buraczaka w uprawach buraka cukrowego w Polsce obserwowana jest od 2019 r. i ma związek z postępującymi zmianami klimatu, w efekcie których następuje systematyczny wzrost temperatury powietrza w okresie letnim. Czasowo zbiegło się to z zakazem stosowania substancji czynnych z grupy neonikotynoidów w zaprawach nasiennych, które skutecznie ograniczały rozwój pierwszego pokolenia szkodnika. Dzięki czasowemu zezwoleniu na wprowadzanie do obrotu w 2021 roku środka Cruiser SB 600 FS zawierającego substancję czynną tiametoksam (z przeznaczeniem do stosowania w uprawie buraka cukrowego w formie zaprawy nasiennej) uzyskano możliwość równoczesnego zwalczania większej liczby szkodników, w tym nowego szkodnika - skośnika buraczaka - do zwalczania którego w roku 2021 r. w uprawie buraka cukrowego nie było zarejestrowanych żadnych środków ochrony roślin. Celem zwalczania skośnika buraczaka wydano również czasowe zezwolenie na wprowadzanie do obrotu preparatu Montur Forte 230 FS (imidachlopryd i beta-cyflutryna)

Insektycyd Exirel 100 SE zawierający s.cz. cyjanotraniliprol uzyskał w 2021 r. czasowe zezwolenie na wprowadzanie do obrotu z przeznaczeniem do stosowania w uprawie borówki wysokiej i maliny do walki z muszką plamoskrzydłą (Drosophila suzukii). Drosophila suzukii występuje w Polsce od roku 2014, ale pierwsze masowe uszkodzenia owoców odnotowano dopiero w 2020 roku. W 2020 roku szacowane straty ekonomiczne w plonach, w zależności od lokalizacji uprawy, poziomu populacji szkodnika oraz okresu jego masowego wystąpienia wynosiły w głównych uprawach roślin jagodowych takich jak: truskawka, malina i borówka wysoka odpowiednio: 20-50%, 30-100% i 20-40%. Z uwagi na duże zagrożenie ze strony tego szkodnika w kolejnym sezonie (2021) wydane zostało czasowe zezwolenie na wprowadzanie do obrotu insektycydu Exirel 100 SE w celu uzupełnienia programu ochrony upraw jagodowych o środek skutecznie zwalczający muszkę plamoskrzydłą. W owym czasie były tylko dwie substancje czynne, tj. spinosad i deltametryna, przeznaczone do zwalczania tego szkodnika. Przy stosowaniu tych substancji, z zachowaniem wskazań uwzględnionych w etykietach, nie było możliwości prowadzenia rotacji zabiegów, gdyż do zwalczania Drosophila suzukii wymagane jest stosowanie kilku zabiegów chemicznych na etapie dojrzewania i pomiędzy zbiorami owoców.

W 2021 roku w związku z sytuacją wyjątkową tj. pandemią Covid-19 i w konsekwencji brakiem pracowników sezonowych istniało duże zagrożenie nieterminowego zbioru owoców lub pozostawienia ich w sadzie, czego skutkiem byłoby duże ryzyko pojawienia się infekcji na plantacjach (np. Monilinia fructigena, Penicilium expansum, Botrytis cinerea, Penzicula spp.) Dodatkowo niezebranie jabłek i gruszek i pozostawienie ich pod drzewami mogło spowodować gwałtowny wzrost populacji gryzoni czy zwierzyny łownej, które podgryzają system korzeniowy jabłoni i gruszy doprowadzając do obumarcia drzew. W związku z powyższym w 2021 roku wydane zostało czasowe zezwolenia na wprowadzanie do obrotu środka Harvista 1.3 SC (zawierającego substancję czynną 1-metylocyklopropen), z przeznaczeniem do stosowania w uprawie jabłoni i gruszy w celu opóźnienia dojrzewania oraz utrzymania jakości owoców podczas zbiorów oraz ograniczania ich przedzbiorczego opadania.

Z uwagi na wystąpienie sytuacji nadzwyczajnej w ochronie roślin tj. skrajnie niekorzystny przebieg warunków pogodowych w 2021 r., istniało zagrożeniem porażenia traw nasiennych przez choroby grzybowe.

Występowanie ciepłych i ulewnych deszczy w okresie wiosennym oraz brak środków do desykacji traw nasiennych doprowadza bowiem do masowego rozwoju chorób grzybowych, głównie pleśni, co z kolei znacząco redukuje zdolność kiełkowania nasion traw. Ponadto, w tak skrajnie niekorzystnych warunkach rozwijają się także inne choroby grzybowe jak fuzariozy, rdze (źdźbłowa i żółta) czy mączniak prawdziwy. W związku z powyższym w 2021 roku wydane zostało czasowe zezwolenie na wprowadzenie do obrotu środka Reglone 200 SL (zawierającego dikwat) do desykacji traw nasiennych, tj. rajgrasu angielskiego, rajgrasu włoskiego, rajgrasu westerwoldzkiego i kostrzewy czerwonej.