Spotkanie wpisuje się w szerszy proces prac nad reformą prawa rodzinnego i opiekuńczego, której celem jest poprawa sprawności postępowań, wzmocnienie ochrony praw dziecka oraz zapewnienie kompleksowego wsparcia rodzinom. Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiada dalsze konsultacje eksperckie i społeczne w ramach prac nad nowymi rozwiązaniami legislacyjnymi. Seminarium otworzyli Minister Sprawiedliwości Waldemar Żurek oraz Podsekretarz w Ministerstwie Sprawiedliwości Sławomir Pałka.

Oczekiwania wobec pionu prawa rodzinnego są różne i często rozbieżne, ale zależy mi na tym, by nasz dorobek był wspólny. Mamy przed sobą dwa lata, które musimy dobrze wykorzystać na realne reformy. Nie chciałbym, by nasze spotkania kończyły się tylko na przemówieniach – chcę, by przekładały się na konkretne działania. Liczę, że Państwo, przyjeżdżając z różnych stron Polski, będą ambasadorami tych zmian – powiedział Minister Waldemar Żurek.

Ministerstwo pracuje nad wieloma projektami. Dziś chcemy je Państwu zaprezentować. To spotkanie ma być także odpowiedzią zwrotną – co Państwa eksperckim okiem należy zmienić, a może dodać – podkreślił  Wiceminister Sprawiedliwości Sławomir Pałka. 

Aktualny stan sądów rodzinnych i planowane zmiany ustrojowe

Seminarium rozpoczęła debata dotycząca aktualnego stanu sądów rodzinnych, które od dłuższego czasu borykają się z poważnymi problemami kadrowymi i organizacyjnymi.
W 2024 roku do sądów rodzinnych wpłynęło 650 975 spraw (bez postępowań wykonawczych), przy czym to właśnie w tych sądach występuje największy katalog spraw pilnych.

W celu wzmocnienia funkcjonowania sądów rodzinnych Ministerstwo Sprawiedliwości prowadzi prace obejmujące m.in. umożliwienie asesorom orzekania w sprawach rodzinnych oraz rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych. Wydziały rodzinne wymagają również specjalizacji, a także wypracowania skutecznych mechanizmów współpracy ze specjalistami oraz instytucjami wspierającymi rodzinę w sytuacjach kryzysowych.

Asesorzy sądowi są jak „kroplówka” dla sądów rodzinnych. Kolejne lekarstwo dla sądów rodzinnych: wprowadzenie i rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych – powiedziała Dorota Łopalewska, Dyrektor Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Podczas seminarium podkreślono potrzebę wyprowadzenia z sądów rodzinnych spraw, które nie muszą być przez nie rozpatrywane – m.in. dotyczących zobowiązania do leczenia odwykowego osób uzależnionych od alkoholu oraz, wzorem innych krajów europejskich, rozważenie wprowadzenia pozasądowych form rozwiązywania małżeństw bezdzietnych z co najmniej rocznym stażem. Wśród postulatów znalazło się także uproszczenie procedur w niespornych sprawach o zaprzeczenie ojcostwa i likwidacja zasady domniemania ojcostwa, jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa.

Zaawansowane legislacyjnie są obecnie projekty dotyczące postępowania wykonawczego, reformy opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów, pieczy współdzielonej i nieorzekania o winie w wyrokach rozwodowych. Przedmiotem rozważań jest także kwestia nakazu alimentacyjnego. Celem trzech ostatnich wymienionych działań jest ograniczenie konfliktów okołorozwodowych i koncentracja na ochronie dobra dziecka.

Z perspektywy sędziów rodzinnych kluczowymi problemami nadal pozostają: zbyt duże referaty, brak nowych kadr, niedobór kuratorów zawodowych, brak ochrony prawnej sędziego, trudności w uzyskaniu opinii specjalistycznych – szczególnie z zakresu psychiatrii dziecięcej oraz niewystarczająca liczba rodzin zastępczych. Prelegenci wskazali także potrzebę poprawy jakości ustaw międzyresortowych oraz możliwości skutecznego monitorowania losów dziecka w rodzinach dysfunkcyjnych. 

Opiniowanie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych

W ramach drugiego panelu omówiono jedno z najtrudniejszych zagadnień w funkcjonowaniu sądów rodzinnych, czyli współpracę sędziego rodzinnego z biegłymi w tych sprawach, których złożoność wymaga od sędziego zasięgnięcia opinii ekspertów, czyli osób posiadających wiadomości specjalne z zakresu psychologii, pedagogiki i psychiatrii.

Propozycje reform dotyczące OZSS obejmują podnoszenie wynagrodzeń, poprawę jakości pracy specjalistów, stworzenie realnych możliwości awansu zawodowego oraz odciążenie zespołów od opiniowania spraw dotyczących nieletnich. Istotnym problemem pozostaje finansowanie szkoleń oraz duża liczba nieobsadzonych etatów.

W sprawach nieletnich opinie psychologiczne obejmują m.in. diagnozę asocjalności, prognozę kryminologiczną oraz wskazania dotyczące oddziaływań psychokorekcyjnych. Aby osiągnąć te cele, biegły musi m.in. wyjaśnić mechanizmy psychologiczne leżące u podstaw zachowań nieletniego oraz dokonać oceny ryzyka popełnienia czynu karalnego w przyszłości.

Opiniowanie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych ma charakter kompleksowy i wymaga przeprowadzenia procesu diagnostycznego, który obejmuje zapoznanie się z aktami sprawy, wytypowanie osób do badań, przeprowadzenie diagnozy oraz opracowanie opinii wraz z odpowiedzią na tezy postanowienia – powiedziała Małgorzata Wojciechowska biegła psycholog w Instytucie Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie, przewodnicząca Sekcji Psychologii Sądowej Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Postępowanie wykonawcze i wzmocnienie roli kuratora rodzinnego

Postępowanie wykonawcze w sprawach rodzinnych i opiekuńczych ma taką samą wagę jak postępowanie rozpoznawcze. Praktyka sądowa pokazuje jednak, że orzeczenia wydane przez sąd opiekuńczy są często lekceważone, co wymaga wzmocnienia skuteczności ich wykonywania – podkreślił Mateusz Korzeniowski – kurator specjalista, Zastępca Dyrektora Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Propozycje zmian obejmują m. in. ustanowienie kuratora rodzinnego organem postępowania wykonawczego i poszerzenie zakresu uprawnień i obowiązków zawodowych kuratorów sądowych wykonujących orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich. Formuła zaprojektowanych przepisów wzmacnia rolę kuratora rodzinnego i spowoduje sprawniejsze wykonywanie orzeczeń sądu. Podkreślono przy tym rolę współpracy multidyscyplinarnej, która jest gwarancją skutecznej realizacji zadań przez kuratorów sądowych w środowisku podopiecznych.

Paneliści odnieśli się również do Systemu Losowego Przydziału Spraw (SLPS) w postępowaniach wykonawczych rodzinnych i wskazali, że głównym problemem pozostaje sprzeczność między celem SLPS a specyfiką spraw rodzinnych, co prowadzi do nierównomiernego obciążenia sędziów. Raport przewiduje dwa komplementarne kierunki działań: techniczne usprawnienia funkcjonowania systemu oraz merytoryczne wzmocnienie profesjonalistów zaangażowanych w prowadzenie postępowań rodzinnych.

Głos specjalistów – sędziowie, psychologowie i kuratorzy o przyszłości sądownictwa rodzinnego

Wydarzenie zgromadziło prawników, psychologów, ekspertów i praktyków z obszaru wymiaru sprawiedliwości. Wśród panelistów znaleźli się: SSR Dorota Łopalewska – Dyrektor w Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich w Ministerstwie Sprawiedliwości; SSR Justyna Baduchowska – Naczelnik Wydziału Prawa Rodzinnego
i Opiekuńczego Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich; SSO Ewa Ważny – Wiceprezes Sądu Okręgowego w Gdańsku, sędzia z wieloletnim doświadczeniem
w sprawach rodzinnych i nieletnich; Prof. UW dr hab. Magdalena Szafranek – Przewodnicząca Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Rodzinnego; Ewa Wach – biegła psycholog, kierownik Zakładu Psychologii Sądowej Instytutu Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie; Małgorzata Wojciechowska – biegła psycholog, przewodnicząca Sekcji Psychologii Sądowej Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; Anna Czapracka – sędzia w stanie spoczynku, ekspert Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury oraz Mateusz Korzeniowski – kurator specjalista, Zastępca Dyrektora Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Zdjęcia: Paweł Mazurek/ MS 

Baza zdjęć dla mediów: 2025.11.05 | Reforma sądownictwa rodzinnego - Seminarium eksperckie | Flickr