Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Białymstoku

Z uwagi na rosnącą liczbę osób z problemami związanymi z nadwagą lub otyłością, na rynek wprowadza się coraz więcej żywności określanej jako środki spożywcze zastępujące całodzienną dietę, do kontroli masy ciała.

Oznacza to żywność o specjalnym składzie, przeznaczoną do stosowania w dietach o ograniczonej wartości energetycznej w celu redukcji masy ciała, gdy – stosowana zgodnie z zaleceniami podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo spożywcze – jest ona zamiennikiem całodziennej diety.

Obecnie wśród takiej żywności na rynku można wyróżnić produkty stosowane w dietach niskokalorycznych, które zawierają między 800 kcal, a 1 200 kcal, oraz produkty stosowane w dietach bardzo niskokalorycznych, które zwykle zawierają poniżej 800 kcal. Zasadniczy skład środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała musi spełniać dzienne wymogi żywieniowe zdrowych osób dorosłych z nadwagą lub otyłością w ramach diet o obniżonej energetyczności, zgodnie z ogólnie przyjętymi danymi naukowymi.

Od dnia 27 października 2022 r. obowiązuje rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) 2017/1798 z dnia 2 czerwca 2017 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymagań dotyczących składu i informacji o środkach spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała, zgodnie z którym nazwa produktu, pod którą omawiana żywność jest wprowadzana do obrotu, to „środek spożywczy zastępujący całodzienną dietę, do kontroli masy ciała”.

Oprócz obowiązkowych danych szczegółowych, wymienionych w rozporządzeniu (UE) nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, obowiązkowe informacje w odniesieniu do środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała dotyczą:

1. przeznaczenia produktu wyłącznie dla zdrowych dorosłych osób z nadwagą lub otyłością, które dążą do redukcji masy ciała;
2. niestosowania takiej żywności przez kobiety w ciąży, kobiety karmiące, młodzież ani osoby cierpiące na schorzenia bez zasięgnięcia porady pracownika służby zdrowia;
3. przyjmowania odpowiedniej ilości płynów w ciągu dnia;
4. dostarczania przez taką żywność wszystkich niezbędnych składników odżywczych w odpowiedniej ilości dziennej przy stosowaniu jej zgodnie z instrukcją stosowania;
5. niestosowania przez zdrowe osoby z nadwagą lub otyłością bez konsultacji z pracownikiem służby zdrowia dłużej niż nieprzerwanie przez osiem tygodni lub wielokrotnie przez okresy krótsze;
6. wskazówek dotyczących właściwego przygotowania oraz informacji, że należy postępować zgodnie z tymi wskazówkami;
7. jeśli produkt stosowany zgodnie z zaleceniami producenta dostarcza dzienną dawkę polioli przekraczającą 20 g – stwierdzenia, że produkt ten może mieć działanie przeczyszczające;
8. jeżeli do produktu nie dodano błonnika pokarmowego – stwierdzenia, że należy zasięgnąć porady pracownika służby zdrowia na temat możliwości uzupełnienia produktu błonnikiem pokarmowym.

W odniesieniu omawianej kategorii żywności nie stosuje się oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych. Na zasadzie odstępstwa od ww. zasady, oświadczenie żywieniowe „z dodatkiem błonnika” może być stosowane w przypadku środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała, pod warunkiem, że zawartość błonnika pokarmowego w produkcie wynosi nie mniej niż 10 g.

Etykietowanie, prezentacja i reklama środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała, nie mogą zawierać żadnego odniesienia do tego, jak szybka lub jak znaczna może być redukcja masy ciała wynikająca ze stosowania tych środków.

Żywność prozdrowotna, zwana tez funkcjonalną, to żywność, która ze względu na swój skład lub sposób produkcji jest dedykowana do zaspokajania potrzeb żywieniowych szczególnych grup konsumentów.

Takimi szczególnymi odbiorcami są niemowlęta i małe dzieci, osoby stosujące diety niskokaloryczne w celu utraty wagi, ludzie o szczególnym zapotrzebowaniu żywieniowym wynikającym z ich stanu zdrowia oraz osoby nietolerujące glutenu.

Do 20 lipca 2016 roku do szczególnej kategorii środków spożywczych zaliczano również preparaty dla sportowców (takie jak odżywki czy koncentraty białkowe), żywność dla diabetyków oraz produkty bezglutenowe i niskosodowe. Do tej pory taka żywność była formalnie kwalifikowana jako „środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego” i takie też sformułowanie można spotkać na opakowaniach tych preparatów.

Obowiązujące od tego dnia rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała wyznacza nowy podział żywności funkcjonalnej. Od 2016 r. do tej kategorii zalicza się:

• preparaty do początkowego żywienia niemowląt i preparaty do dalszego żywienia niemowląt;
• produkty zbożowe przetworzone oraz żywność dla dzieci;
• żywność specjalnego przeznaczenia medycznego;
• środki spożywcze zastępujące całodzienną dietę, do kontroli masy ciała.

Żywność dedykowana sportowcom i diabetykom oraz produkty bezglutenowe i niskosodowe nie są już traktowane jako środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego.

Ta zmiana podejścia wymaga od przedsiębiorców zmiany m.in. oznakowania na opakowaniach, bowiem po 20 lipca 2016 r. na rynku nie powinny znajdować się już preparaty opatrzone sformułowaniem „środek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego”. Wyjątkiem jest żywność specjalnego przeznaczenia wyprodukowana przed ww. datą – tę możemy spotkać na sklepowych i aptecznych półkach, aż do wyczerpania jej zapasów. Nowo wyprodukowane partie środków dla sportowców powinny być wprowadzane do obrotu jako suplementy diety lub żywność wzbogacana.

Rolą przywołanego powyżej rozporządzenia 609/2013 jest zapewnienie jeszcze lepszej ochrony wrażliwych grup konsumentów poprzez modyfikację przepisów prawnych dotyczących m.in. znakowania i promowania „specjalnych” produktów żywnościowych.

Rozporządzenie zwiększa ponadto przejrzystość prawa, ułatwiając przedsiębiorcom praktyczne stosowanie nowych przepisów, m.in. poprzez ustanowienie unijnego wykazu substancji, w tym minerałów i witamin, które mogą być dodawane do poszczególnych kategorii żywności funkcjonalnej.

Powyższy akt prawny uchyla również dotychczasowe przepisy dotyczące żywności dla osób nietolerujących glutenu. W ich miejsce obowiązuje rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 828/2014 z dnia 30 lipca 2014 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat nieobecności lub zmniejszonej zawartości glutenu w żywności.

Istotną zmianą jest fakt, że wprowadzanie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów bezglutenowych lub o zmniejszonej zawartości glutenu nie wymaga już powiadomienia Głównego Inspektora Sanitarnego.

Nowe regulacje wskazują również, w jaki sposób przedsiębiorca może poinformować konsumentów nietolerujących glutenu na temat różnic w żywności, która naturalnie nie zawiera glutenu oraz tej, która dla osiągnięcia tego efektu została przetworzona.
 

W związku z wprowadzaniem do obrotu na terytorium Polski coraz większej ilości środków spożywczych pochodzących z konopi włóknistych (siewnych), Podlaski Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Białymstoku informuje:

1. w Polsce obowiązuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, która definiuje konopie włókniste jako: „rośliny z gatunku konopie siewne (Cannabis sativa L.), w których suma zawartości delta-9-tetrahydrokannabinolu oraz kwasu tetrahydrokannabinolowego (kwasu delta-9-THC-2-karboksylowego) w kwiatowych lub owocujących wierzchołkach roślin, z których nie usunięto żywicy, nie przekracza 0,20 % w przeliczeniu na suchą masę”. Wskazana zawartość odnosi się tylko i wyłącznie do surowca roślinnego, nie poddawanego procesom czy zabiegom technologicznym, powodującym zmianę jego składu.;
2. w procesie przetwarzania surowca roślinnego Cannabis sativa możliwe jest uzyskanie półproduktów zawierających w swoim składzie większe niż 0,20 % zawartości THC, np. w procesie otrzymywania ekstraktu z wiech konopnych, w wyniku którego następuje zagęszczanie substancji ekstrahowanych, co sprawia, że na etapie wytwarzania pojawia się półprodukt o zmienionym składzie kannabinoidów znacząco podwyższonej zawartości;
3. z Katalogu Nowej Żywności, ogólnodostępnego na stronie Komisji Europejskiej, pod adresem: http://ec.europa.eu/food/safety/novel_food/catalogue/search/public/index.cfm wynika, że wyciągi z Cannabis sativa L. i inne produkty, zawierające kannabinoidy (Δ9-THC, CBD i inne, w tym syntetyczne), są zaliczane do nowej żywności, ponieważ nie wykazano ich historii spożycia jako żywności,
4. zatem, obecność ekstraktów, zawierających w składzie kannabinoidy, w charakterze żywności (w tym suplementów diety) jest nieautoryzowana do czasu rozstrzygnięcia kwestii CBD na poziomie UE. Przed wprowadzeniem ich do obrotu niezbędne jest przeprowadzenie postępowania określonego przepisami rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/2283 w sprawie nowej żywności (…).;
5. nie są natomiast zaliczane do nowej żywności niektóre produkty pochodzące z rośliny Cannabis sativa L,. nasiona, olej z nasion, mąka z nasion konopi, odtłuszczone nasiona;
6. niemniej, wprowadzając do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej żywność zawierającą ww. surowce, przedsiębiorca powinien dysponować aktualnymi, wiarygodnymi wynikami analizy gotowego produktu spożywczego wytworzonego z nasion, potwierdzającymi nieobecność substancji psychotropowych, tj. tetrahydrokannabinolu (THC);
7. w świetle ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, w przypadku wątpliwości, czy żywność wprowadzana do obrotu była dotychczas stosowana w celu żywienia ludzi, podmiot działający na rynku spożywczym jest obowiązany przedstawić, na żądanie organu urzędowej kontroli żywności, dokumentację potwierdzającą historię stosowania tej żywności oraz określającą, w jakiej postaci żywność ta lub jej składniki były stosowane w celu żywienia ludzi w państwach członkowskich Unii Europejskiej przed dniem 15 maja 1997 r., przedsiębiorca powinien również dysponować danymi na temat bezpieczeństwa spożycia produktu w zaproponowanych ilościach.

W celu uzyskania dodatkowych informacji odsyłam do Opinii Komisji ds. Bezpieczeństwa Żywności i Żywienia Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym z dnia 27.05.2019 r. w sprawie bezpieczeństwa stosowania konopi siewnych w żywności ze względu na obecność THC i CBD dostępnej pod adresem www: https://www.gov.pl/web/gis/thc.

Suplement diety jest środkiem spożywczym, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin, składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych , wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek, drażetek, saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem lub w innych podobnych postaciach płynów lub proszków przeznaczonych do spożywania w małych, odmierzonych ilościach jednostkowych.

W przypadku suplementów diety nie ustalono w sposób jednoznaczny maksymalnych ilości poszczególnych składników. Producent, określając zawartość witamin i minerałów powinien kierować się m.in. ustalonymi, bezpiecznymi poziomami spożycia (ze wszystkich źródeł w diecie), dostępnymi w publikacjach naukowych. Pamiętajmy, że suplementacja powinna być stosowana w okresie występowania zwiększonego zapotrzebowania na konkretny składnik. Nie należy spożywać suplementów stale, jako zamiennika zróżnicowanej diety. Suplementy diety nie obejmują produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego.

Przedsiębiorca który wprowadza lub ma zamiar wprowadzić po raz pierwszy do obrotu na terytorium RP suplement diety ma obowiązek powiadomienia Głównego Inspektora Sanitarnego który prowadzi internetowy rejestr takich środków – https://powiadomienia.gis.gov.pl/. Przepisy odnoszące się do produktów wprowadzanych po raz pierwszy na rynek uregulowane są w art. 29-32 ustawy o bezpieczeństwie żywności
i żywienia. Powiadomienie musi być podpisane.

W powiadomieniu należy podać:

• nazwę produktu oraz jego producenta;
• postać produktu, w jakiej jest on wprowadzany do obrotu;
• wzór oznakowania w języku polskim;
• kwalifikację/rodzaj środka spożywczego przyjętą przez podmiot działający na rynku spożywczym;
• skład jakościowy obejmujący dane dotyczące składników zawartych w produkcie, w tym substancji czynnych;
• skład ilościowy składników
• imię nazwisko albo nazwę i adres podmiotu powiadamiającego o pierwszym wprowadzeniu do obrotu oraz NIP, jeżeli taki nr podmiot powiadamiający posiada.

Po otrzymaniu powiadomienia Główny Inspektor Sanitarny może przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, określone w art. 30 ww. ustawy, np. czy produkt objęty powiadomieniem jest właściwie zakwalifikowany lub czy nie posiada właściwości innego rodzaju produktu przeznaczonego do używania przez ludzi, w szczególności produktu leczniczego, kosmetyku lub wyrobu medycznego.

Działający w ramach Rady Sanitarno-Epidemiologicznej Głównego Inspektoratu Sanitarnego – Zespół ds. Suplementów Diety – przygotował szereg uchwał, w których określone są maksymalne poziomy niektórych witamin i składników mineralnych w suplementach diety.

W obowiązującym porządku prawnym, ww. uchwały nie stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego i są jedynie dokumentem pomocniczym.

Jednak, gdy przedsiębiorca powiadomi o wprowadzeniu do obrotu suplementu diety, w którym poziom witamin lub składników mineralnych przekracza poziom określony w uchwale – Główny Inspektor Sanitarny może przeprowadzić postępowanie wyjaśniające. Do czasu zakończenia postępowania, właściwy państwowy powiatowy lub graniczny inspektor sanitarny może podjąć decyzję o czasowym wstrzymaniu wprowadzania lub wycofaniu z obrotu tego środka spożywczego do czasu zakończenia postępowania wyjaśniającego.

Uchwały Zespołu ds. Suplementów Diety odnośnie maksymalnych dawek określonych składników w suplementach diety wraz z uzasadnieniem i cytowanym w uzasadnieniach piśmiennictwem dostępne są na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Sanitarnego pod adresem: https://www.gov.pl/web/gis/zespol-do-spraw-suplementow-diety. Producenci suplementów diety winni kierować się ww. wartościami, ustalając zawartość składników aktywnych w produkcie.

Żywność wzbogacana to środki spożywcze, do których dodawane są witaminy, składniki mineralne lub substancje, o których mowa w rozporządzeniu (UE) nr 1925/2006.

Chociaż główną funkcją wzbogacanych środków spożywczych, podobnie jak suplementów diety, jest uzupełnianie niedoborów witamin i minerałów, to jednak istnieją między nimi wyraźne różnice.

Z żywnością wzbogacaną styczność miał zapewne każdy z nas stosując sól kuchenną lub tłuszcze roślinne, które są wzbogacane obowiązkowo, na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia – o związki jodu w przypadku soli i o witaminy A i D w przypadku tłuszczów.

Wzbogacanie środków spożywczych jest dobrowolne i pozostaje w gestii producenta, jednakże prawo określa dozwolone witaminy, minerały i inne substancje występujące
w żywności naturalnie oraz ich dopuszczalne do stosowania ilości. Pamiętajmy jednak, że pewna grupa środków nie może być wzbogacona o dodatkowe składniki - jest to żywność nieprzetworzona, obejmująca w szczególności owoce, warzywa, mięso, drób i ryby oraz alkohol.

Celem dodawania witamin, czy minerałów do żywności jest uzupełnienie naszej diety
o substancje, które wywołają pewien efekt (np. wspomagają układ odpornościowy)
i uzupełniają ewentualne niedobory w naszym organizmie. Zdrowa i zbilansowana dieta zapewnia nam wprawdzie wszystkie niezbędne do prawidłowego funkcjonowania składniki. Współczesny styl życia, brak czasu i stres spowodowały jednak, że często odżywiamy się nieregularnie, korzystamy z gotowych, mało zróżnicowanych posiłków, a dodatkowo nadmiernie spożywana kawa, herbata czy alkohol powoduje zachwianie równowagi minerałów i witamin w naszych organizmach. Nie jest to jedyny powód – producenci wzbogacają również swoje wyroby o substancje, które zostały utracone w trakcie produkcji.

W sklepach najczęściej spotkamy się z jogurtami, mlekiem i sokami zawierającymi dodatkową porcję np. wapnia, magnezu, witamin A, C, D, E. Nierzadko zetkniemy się również z płatkami śniadaniowymi, czy musli wzbogaconymi w żelazo, magnez, witaminy E
i B1.

W przypadku żywności wzbogacanej dokładnie określono jak dużo witamin i minerałów producent może użyć – jest to zasadniczo 50% zalecanego dziennego spożycia (wyjątkiem są foliany i witamina C, których dodana ilość może odpowiadać 100% zalecanego dziennego spożycia).

Warto zauważyć, że, tak jak suplementy diety, omawiana grupa żywności objęta jest szczególnym nadzorem. Wprowadzenie na rynek produktu, do którego dodawane są witaminy, składniki mineralne lub inne substancje wymaga powiadomienia Głównego Inspektora Sanitarnego, który prowadzi internetowy rejestr takich środków – https://powiadomienia.gis.gov.pl/.