Wspierane podejmowanie decyzji jest szeregiem relacji, praktyk, ustaleń i porozumień, które są bardziej lub mniej sformalizowane i o zróżnicowanej intensywności. W szerokim ujęciu jest naturalną częścią życia. Wszyscy ludzie potrzebują i korzystają ze wsparcia przy podejmowaniu ważnych życiowych decyzji. Nawet jeśli osoba z niepełnosprawnością potrzebuje dodatkowej pomocy przy podejmowaniu ważnych życiowych decyzji, nie należy odbierać jej prawa do dokonywania własnych wyborów. Osoba z niepełnosprawnością powinna mieć możliwość zrozumienia, że potrzebuje pomocy w podejmowaniu określonych decyzji, wyboru na pomocnika kogoś, komu ufa oraz powinna umieć podejmować decyzje z pomocą wybranej przez nią osoby.

System umożliwiający wspieranie osób z niepełnosprawnościami w podejmowaniu decyzji powinien opierać się o naturalne sieci powiązań już istniejące w otoczeniu osoby, która potrzebuje takiego wsparcia. Zagwarantuje to większą jakość oferowanego wsparcia i bezpieczeństwa (m.in. wyższy poziom zaufania, wzajemna znajomość, wyższy poziom zaangażowania i poczucia odpowiedzialności).

Uczestnicy procesu wspieranego podejmowania decyzji to:

•  decydent / osoba wspierana, który chce wsparcia przy podejmowaniu decyzji,
•  osoba wspierająca, która zapewnia bezpośrednie wsparcie decydentowi,
•  osoba / podmiot monitorujący.

W procesie, ze względów praktycznych, może występować również osoba, której zadaniem będzie współpraca z osobą wspierającą i decydentem w celu rozwijania ich umiejętności wspieranego podejmowania decyzji.

Regulacje dotyczące ubezwłasnowolnienia zostały zawarte w Kodeksie cywilnym[1] (w rozdziale 1: „Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych”). W art. 13 i 14 k.c. uregulowana została instytucja ubezwłasnowolnienia całkowitego i skutki braku zdolności do czynności prawnych, zaś w art. 15–22 k.c. wskazane zostały przyczyny ubezwłasnowolnienia częściowego oraz konsekwencje ograniczenia zdolności do czynności prawnych. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740), - dalej: „k.c.”.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie regulują przepisy art. 544 do 560¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.) – dalej „k.p.c.”. Sam wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądza jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby w nim wskazanej. Wymagane jest bowiem od sądu przeprowadzenie postępowania dowodowego na wielu płaszczyznach, z udziałem samego zainteresowanego, biegłych lekarzy np. psychiatry, neurologa, psychologa oraz innych uczestników postępowania.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających w składzie 3 sędziów (art. 544 k.p.c.). W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jej pobytu. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także jej przedstawiciel ustawowy. Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa, prócz wnioskodawcy: osoba, której dotyczy wniosek, jej przedstawiciel ustawowy i małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie (art. 546 § 1 k.p.c.). Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Uczestnikiem tego postępowania może być ponadto każdy zainteresowany w sprawie w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., tj. każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania i to zarówno o charakterze niemajątkowym, jak i majątkowym.

Niezwłocznie po wszczęciu postępowania sąd ma obowiązek wysłuchać osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, w obecności dwóch biegłych: psychologa (który może ocenić sprawność intelektualną osoby wysłuchiwanej) oraz – w zależności od stanu zdrowia wysłuchiwanego i wskazanych we wniosku przyczyn ubezwłasnowolnienia – psychiatry lub neurologa. Obecność biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa przy pierwszym wysłuchaniu jest obligatoryjna. Nakaz niezwłocznego wysłuchania tej osoby ma zapewnić należytą ochronę jej interesów i umożliwić szybkie podjęcie decyzji w kwestii ustanowienia dla niej – stosownie do okoliczności – doradcy tymczasowego (art. 548 i n. k.p.c.) lub kuratora procesowego (art. 556 § 2 k.p.c.). Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego. Doradca tymczasowy jest osobą, która w okresie przejściowym ma chronić interesy osoby pełnoletniej, która ma być ubezwłasnowolniona. Może być powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem. Niezależnie od wysłuchania, osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia biegłych oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniająca postępowanie i zachowanie się tej osoby. Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy. Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych.

Orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. W razie oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd zawiadamia sąd opiekuńczy o ewentualnej potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Orzeczenie sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zostać zaskarżone apelacją. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Nadto sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe. O ubezwłasnowolnieniu decyduje przede wszystkim aktualny stan zdrowia chorego oraz aktualnie występujący interes chorego w jego ubezwłasnowolnieniu lub potrzeba udzielenia mu pomocy do prowadzenia jego spraw. Uchylenie lub zmiana rodzaju ubezwłasnowolnienia możliwe są w sytuacji, gdy istnieje prawomocne postanowienie orzekające ubezwłasnowolnienie i gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Wniosek o uchylenie lub zmianę orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu może złożyć między innymi ubezwłasnowolniony, prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich.

W dniu 25.02.2021 r. w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski" pod pozycją 218 została opublikowana Uchwała nr 27 Rady Ministrów z dnia 16 lutego 2021 r. w sprawie przyjęcia dokumentu Strategia na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021–2030. Uchwała weszła w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia. Według postanowień przedmiotowej Strategii Ministerstwo Sprawiedliwości zostało wskazane jako koordynator działania, które zakłada wprowadzenie w miejsce instytucji ubezwłasnowolnienia modelu wspieranego podejmowania decyzji, zapewniającego każdej osobie możliwość podejmowania decyzji we własnych sprawach w maksymalnym możliwym zakresie. W sytuacjach, kiedy będzie to potrzebne, osobie zapewnione zostanie adekwatne wsparcie przy podejmowaniu decyzji. W wyniku tego, formy zastępczego podejmowania decyzji będą stosowane jedynie w przypadkach całkowitego braku możliwości ustalenia (w tym interpretacji) woli danej osoby. Dziać się to jednak będzie w zmienionej formie prawnej, przy zapewnieniu transparentności oraz sprawności podejmowanych działań w takich sytuacjach. Jako podmioty współpracujące przy realizacji tego działania wskazano Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania, Rzecznika Praw Obywatelskich i organizacje pozarządowe. Okres ważności działania zaplanowano na lata 2021-2025.

Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej - Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych poinformowało Ministerstwo Sprawiedliwości o obecnie realizowanym programie pilotażowym, który jest finansowany z Funduszu Solidarnościowego pn. Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej wskazując, że edycja programu na lata 2019-2020 została skierowana do jednostek samorządu terytorialnego szczebla gminnego i powiatowego oraz że niebawem ruszy też edycja programu skierowana do organizacji pozarządowych.

Przeprowadzenie wstępnych konsultacji z interesariuszami (w szczególności z organizacjami pozarządowymi i innymi zainteresowanymi podmiotami), umożliwi ustalenie, jakiego wsparcia w funkcjonowaniu społecznym potrzebują i oczekują osoby z niepełnosprawnościami, co w konsekwencji umożliwi wprowadzenie w miejsce ubezwłasnowolnienia modelu wspieranego podejmowania decyzji w kształcie odpowiadającym tym potrzebom i oczekiwaniom.

Jeżeli są Państwo zainteresowani wzięciem udziału we wstępnych konsultacjach, proszę przekazać informację za pomocą dedykowanego formularza - link

Klauzula informacyjna o przetwarzaniu danych osobowych

Został również utworzony adres e-mailowy dedykowany reformie instytucji ubezwłasnowolnienia: reformaubezwlasnowolnienie@ms.gov.pl.

Liczymy, że wyżej zaproponowane narzędzia (ankieta i adres e-mailowy) będą stanowić dodatkowe miejsce na prowadzenie dialogu na temat wprowadzenia modelu wspieranego podejmowania decyzji w miejsce instytucji ubezwłasnowolnienia.

Dotychczas w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości powstały opracowania dostępne pod następującymi linkami:

Postępowania sądowe dotyczące opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie

Analiza możliwości wprowadzenia instytucji pośredniej pomiędzy instytucją kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 183 k.r.o.) a instytucją ubezwłasnowolnienia

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób z zaburzeniami psychicznymi oraz mechanizmy ochrony praw tych osób – analiza systemów i rozwiązań prawnych funkcjonujących w państwach-stronach KPON

https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2019/04/IWS_Jankowska-M._Kuratela-nad-osob%C4%85-ubezw%C5%82asnowolnion%C4%85-cz%C4%99%C5%9Bciowo.pdf

https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2018/09/Maciej-Doma%C5%84ski-Ubezw%C5%82asnowolnienie-w-prawie-polskim-a-wybrane-standardy-mi%C4%99dzynarodowej-ochrony-praw-cz%C5%82owieka-7.pdf

https://pwd.iws.gov.pl/wp-content/uploads/2020/02/Maciej-Doma%C5%84ski.pdf

Zarządzeniem nr 243 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2023 r. (M. P. poz. 650) utworzony został Zespół do spraw opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji.

Do zadań Zespołu należy:

1. opracowanie propozycji rozwiązań normatywnych służących zastąpieniu instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji;
2. opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zagadnień objętych zakresem prac Zespołu;
3. wykonywanie innych zadań zleconych przez Prezesa Rady Ministrów dotyczących zagadnień związanych z zastąpieniem instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji.

Prace Zespołu pozwolą na dobór właściwych rozwiązań legislacyjnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji oraz w znacznej mierze przyczynią się do oceny wpływu wypracowanych rozwiązań na inne dziedziny życia
i stosunki cywilno-prawne.

W skład Zespołu wchodzą:

1. przewodniczący Zespołu – sekretarz stanu albo podsekretarz stanu wyznaczony przez Ministra Sprawiedliwości;
2. wiceprzewodniczący Zespołu – sekretarz stanu albo podsekretarz stanu wyznaczony przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego;
3. pozostali członkowie Zespołu:

1. po dwóch przedstawicieli w randze dyrektora departamentu lub zastępcy dyrektora departamentu wyznaczonych przez:

• Ministra Sprawiedliwości,
• ministra właściwego do spraw finansów publicznych,
• ministra właściwego do spraw pracy,
• ministra właściwego do spraw rodziny,
• ministra właściwego do spraw wewnętrznych,
• ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego,
• ministra właściwego do spraw zdrowia,

2. po jednym przedstawicielu wyznaczonym przez:

• Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych,
• Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania,
• Rzecznika Praw Pacjenta;

4. sekretarz Zespołu – pracownik urzędu obsługującego Ministra Sprawiedliwości wyznaczony przez przewodniczącego Zespołu.

W pracach Zespołu - w formie zespołów problemowych - mogę brać również udział przedstawiciele urzędów obsługujących ministrów właściwych w obszarze tematycznym będącym przedmiotem prac zespołu problemowego, eksperci w obszarze tematycznym będącym przedmiotem prac zespołu problemowego oraz osoby z niepełnosprawnościami lub przedstawiciele organizacji reprezentujących osoby z niepełnosprawnościami.

Zarządzenie dotyczące powołania Zespołu:

Zarządzenie nr 243 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2023 r. w sprawie Zespołu do spraw opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji (M. P. poz. 650).(.pdf 0.2MB)

Protokoły z posiedzeń Międzyresortowego Zespołu:

Protokół z pierwszego posiedzenia Międzyresortowego Zespołu (pdf, 0.8MB)

Protokół z drugiego posiedzenia Międzyresortowego Zespołu (pdf, 0.8MB)

Protokół z trzeciego posiedzenia Międzyresortowego Zespołu (pdf, 3.1MB)

Protokół z czwartego posiedzenia Międzyresortowego Zespołu (pdf, 4.03MB)