Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju

Młodym kandydatom do pracy brakuje dziś przede wszystkim umiejętności związanych z logicznym myśleniem, podejmowaniem wyzwań, samodzielnością, zaangażowaniem, komunikatywnością i kreatywnością. Pandemia COVID-19 uwydatniła jeszcze potrzebę wyposażenia studentów w żelazny zestaw kompetencji przyszłości: połączenie kompetencji miękkich z umiejętnościami cyfrowymi. To najważniejsze wnioski z badania „Niedopasowanie kompetencyjne w programach wsparcia studentów i doktorantów” przeprowadzonego przez zespół z Uniwersytetu Jagiellońskiego na zlecenie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

Raport  przygotowało Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych UJ.  Jest to kontynuacja badania z 2018 roku pt. „Analiza zapotrzebowania na kompetencje w gospodarce i na rynku pracy”. Tym razem eksperci skupili się na zbadaniu programów kształtujących kluczowe kompetencje studentów, w odniesieniu do Zintegrowanych Programów Uczelni.

Celem obu edycji badania była ocena, czy wsparcie we wzmacnianiu kompetencji studentów, oferowane uczelniom dzięki środkom z Funduszy Europejskich w ramach projektów Programu Wiedza Edukacja Rozwój (POWER), przyczynia się do zmniejszenia luk pomiędzy ofertą edukacyjną uczelni a potrzebami rynku pracy.

– Kto regularnie mierzy się z pytaniami: kogo, dlaczego, jak i w jakim celu kształcimy, ten ma w ręku klucz do zapewnienia młodym ludziom edukacji, która odpowiada zarówno na ich potrzebę rozwoju osobistego i zawodowego, jak i na potrzeby pracodawców – mówi dr Remigiusz Kopoczek, p.o. dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. – Poprzez programy, realizowane w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój, a już niedługo – w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego, staramy się wspierać uczelnie oraz studentów w definiowaniu i osiąganiu wachlarza pożądanych kompetencji przyszłości. Dlatego warto sprawdzić, jak to się nam do tej pory udaje, aby robić to jeszcze sprawniej i z większym pożytkiem dla każdej z zainteresowanych stron, a ostatecznie także z korzyścią dla polskiej gospodarki i naszej wspólnej przyszłości – dodaje.

W drugiej odsłonie badania, realizowanego od czerwca 2021 roku do stycznia 2022 roku,  przedmiotem analiz była sytuacja zawodowa dwóch grup absolwentów:

• 400 uczestników Programów Rozwoju Kompetencji (PRK) z pierwszej edycji badania – co dało możliwość spojrzenia z perspektywy 3-4 lat przebywania tej grupy absolwentów na rynku pracy,
• 400 uczestników modułów kompetencyjnych w ramach Zintegrowanych Programów Uczelni (kontynuacja projektów PRK) – co z kolei pozwoliło na spojrzenie z perspektywy 1-2 lat ich aktywności na rynku pracy. 

Prześledzenie zawodowych losów tych dwóch grup absolwentów z perspektywy ich krótszego i dłuższego (kilkuletniego) przebywania na rynku pracy umożliwiło ocenę programów, których celem było podniesienie kompetencji studentów. Jednocześnie wyniki analizy stały się punktem wyjścia do zdefiniowania jeszcze bardziej adekwatnej oferty wsparcia.

Jak podkreślają autorzy raportu, wyniki z pierwszej edycji badania pozostają aktualne, co pozwoliło na wypracowanie nowych, ale też wzmocnienie dotychczasowych rekomendacji pod kątem przyszłych programów ukierunkowanych na rozwój kompetencji studentów.

Wsparcie szyte na miarę

Jakie kompetencje i w jaki sposób powinny być w świetle wyników badania wzmacniane w toku kolejnych programów pomocowych adresowanych do uczelni wyższych, tak aby umiejętności absolwentów były lepiej dopasowane do potrzeb rynku pracy?

Doktor Magdalena Jelonek z Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik badania, wskazuje, że wzmacniane powinny być głównie dwie grupy kompetencji:

• te, które warunkują dobrą sytuację zawodową absolwenta, poprawiając jego szanse na rynku pracy bezpośrednio po wejściu na ten rynek,
• te, które pracodawcy identyfikują jako brakujące w grupie absolwentów.

Jak wyjaśnia, do pierwszej grupy należą kompetencje zawodowe (zwłaszcza gdy są one certyfikowane), językowe (komunikacja w języku obcym) i cyfrowe (szeroko rozumiane wykorzystanie środowiska cyfrowego do wykonywania zadań zawodowych, w tym bezpieczeństwo w sieci).

W drugiej grupie znajdują się głównie kompetencje ogólne i społeczne, takie jak: logiczne myślenie, samodzielność (samoorganizacja pracy), komunikatywność, podejmowanie wyzwań, zaangażowanie, kreatywność czy work-life balance. To właśnie tych zdolności najbardziej brakuje absolwentom, którzy aplikują na stanowiska w firmach badanych pracodawców.

– Równie ważne jest to, jak będziemy inwestować w kompetencje, a nie tylko jakie to będą umiejętności. Na przykład badani absolwenci – uczestnicy Programów Rozwoju Kompetencji oczekiwaliby w przyszłości większej indywidualizacji wsparcia oraz zwiększenia nacisku na kompetencje przydatne w momencie wejścia na rynek pracy oraz do funkcjonowania w środowisku zawodowym. Większa indywidualizacja wsparcia pozwoli lepiej dopasować je do realnych potrzeb, choć równocześnie na pewno będzie wiązała się z wyższymi kosztami administrowania projektami. Koszty te – w mojej opinii – są warte poniesienia – mówi dr Magdalena Jelonek, ekspertka ds. metodologii badań i analiz oraz ewaluacji polityk publicznych.

Fakt tak dużego znaczenia kompetencji ogólnych i społecznych dla funkcjonowania zawodowego pracownika, a równocześnie trudności z ich szybkim ukształtowaniem rodzą konieczność przemyślenia logiki wsparcia.

– Proponowałabym w tym przypadku rozpoczęcie interwencji już od drugiego semestru studiów (ewentualnie od drugiego roku), z silnym ukierunkowaniem na kształtowanie kompetencji ogólnych i społecznych w pierwszych latach kształcenia akademickiego, a następnie – w ostatnim semestrze – udział w szkoleniach typowo zawodowych i przygotowujących do wejścia na rynek pracy. W ten sposób dobrze przemyślany projekt mógłby skutkować efektem synergii między programem kształcenia a dodatkową inwestycją w kompetencje studenta – akcentuje badaczka.  

Szybszy start w dorosłość

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju poprzez programy realizowane ze środków Funduszy Europejskich od lat stara się niwelować luki kompetencyjne studentów wchodzących na rynek pracy. Programy cieszą się dużym zainteresowaniem uczelni wyższych. Bliski start konkursów w nowej perspektywie finansowej UE to dobry moment na podsumowania i wnioski.

Ważnym aspektem badania programów kształtujących kluczowe kompetencje studentów była próba uchwycenia, czym wyróżniają się na rynku pracy absolwenci, którzy uczestniczyli w analizowanych projektach POWER, w porównaniu z tymi, którzy nie brali w nich udziału.

Prawie wszyscy absolwenci Programów Rozwoju Kompetencji (93%) pracują, w przeważającej liczbie w oparciu o umowy o pracę (78%). Zdecydowana większość z nich zauważa wyraźną poprawę warunków pracy. W programie cenią jego pozytywny wpływ na karierę, kształtowanie ważnych kompetencji oraz zwiększenie motywacji do uczenia się i dbania o swój dalszy rozwój.

Większość badanych uczestników Zintegrowanych Programów Uczelni uznała swoją pierwszą pracę po studiach za zgodną z wykształceniem (72%), a kompetencje kształtowane w ramach ZPU były w dużym stopniu wykorzystywane w pierwszej pracy. Uczestnicy ZPU uważają, że udział w programie sprzyja dobrej sytuacji zawodowej absolwentów oraz wpływa na poprawę kształcenia na uczelniach, m.in. poprzez dostosowanie kształcenia do realiów rynku. Aż 84% z nich dostrzega pozytywny wpływ programu na późniejszą pozycję na rynku pracy.

Okazuje się, że w krótkim okresie sytuacja zawodowa absolwentów biorących udział w programie nie różniła się istotnie od sytuacji osób, które nie zdecydowały się na skorzystanie ze wsparcia. Jedyną istotną różnicą był czas poszukiwania pierwszej pracy – wśród absolwentów Zintegrowanych Programów Uczelni był on istotnie krótszy niż w przypadku absolwentów niekorzystających z takiego wsparcia. Różnica ta dotyczyła wszystkich grup kierunków i wynosiła około 3 miesięcy.

Nie oznacza to jednak, że wsparcie nie przyniosło zamierzonego efektu. – Po pierwsze, efekt ten jest widoczny w dłuższej perspektywie, po kilku latach od wejścia na rynek pracy: badani absolwenci – uczestnicy Programów Rozwoju Kompetencji wyraźnie wskazują na pozytywny wpływ interwencji na ich karierę zawodową, potencjał kompetencyjny czy nawet motywację do uczenia się. Po drugie, przy takiej chłonności rynku w zakresie pracowników posiadających kompetencje specjalistyczne, jaką obserwowaliśmy w ostatnich latach, trudno jest oczekiwać wyraźnego efektu zatrudnieniowego, bo margines do poprawy tego zatrudnienia istotnie się skurczył. Pamiętajmy jednak, że sytuacja ta niekoniecznie będzie trwać wiecznie, a interwencje publiczne planowane długookresowo powinny uwzględniać ryzyko pojawiania się niekorzystnych czynników – zwraca uwagę dr Magdalena Jelonek, kierownik zespołu badawczego, mająca doświadczenie w kilkudziesięciu projektach badawczo-wdrożeniowych w zakresie analizy i ewaluacji polityk publicznych, rynku pracy i edukacji (zwłaszcza szkolnictwa wyższego). 

Eksperci zastrzegają, że w kolejnych latach, pomimo pozytywnych przewidywań dotyczących szans zawodowych absolwentów uczelni, duża nieprzewidywalność gospodarcza może diametralnie zmienić sytuację osób młodych. Programy wsparcia powinny więc uwzględniać także ten aspekt.

Kompetencje cyfrowe sprzyjają zatrudnieniu

Okres realizacji badania zbiegł się z epidemią COVID-19, co również znalazło odzwierciedlenie we wnioskach z badania.

Przed pandemią obserwowano systematyczną poprawę sytuacji zawodowej absolwentów uczelni pod względem szybkości znalezienia pracy, ryzyka bezrobocia i zarobków. Wskazywano również na trend zmniejszania się różnic regionalnych w tym zakresie.

– W opinii pracodawców biorących udział w badaniu pandemia ostatecznie nie pogorszyła sytuacji absolwentów polskich uczelni na rynku pracy, choć pewne pogorszenie spowodowane wstrzymaniem decyzji rekrutacyjnych było widoczne na początku pandemii, tj. w 2020 roku. Co więcej, oczekiwania płacowe kandydatów do pracy w Polsce wzrosły, a dzięki coraz popularniejszej pracy zdalnej poszerzyły się możliwości zatrudnieniowe absolwentów – zauważa dr Magdalena Jelonek.

Dodatkowo biorąc pod uwagę fakt częstego uzyskiwania certyfikatów zawodowych w trakcie projektów ZPU, co absolwenci uważają za jeden z głównych atutów tego programu, stanowiły one potencjalną przewagę konkurencyjną na rynku pracy, który w trudnym 2020 roku wykazywał oznaki spowolnienia w zakresie zatrudnienia.

W kontekście kompetencji przyszłości już przed pandemią mówiło się o pożądanej u absolwenta kombinacji kompetencji miękkich z kompetencjami cyfrowymi. Z raportu wynika, że globalny kryzys zdrowotny jeszcze silniej uwypuklił potrzebę kształcenia tego zestawu umiejętności, przyspieszając procesy automatyzacji i cyfryzacji. Przejście na pracę zdalną wymagało od pracowników wzmocnienia kompetencji nie tylko z obszaru IT, ale też samoorganizacji pracy i work-life balance.

Z raportu wynika, że pozytywne efekty Zintegrowanych Programów Uczelni dostrzegają zarówno studenci, jak i uczelnie nawiązujące współpracę z pracodawcami i wdrażające nowe metody dydaktyczne. Zdecydowana większość przedstawicieli uczelni (93%) deklaruje, że w przyszłości – o ile pojawi się taka możliwość – uczelnie będą aplikować o środki na kontynuowanie prowadzonych działań. Część dotychczasowych beneficjentów jest skłonna kontynuować podobne działania z własnych środków, co według ekspertów również pozytywnie świadczy o trwałości efektów programu.

Wyniki badania były szeroko konsultowane z przedstawicielami instytucji odpowiadających za przygotowanie kolejnej odsłony programu w nowej perspektywie finansowej. W przyszłej formule programu wspierającego kompetencje studentów istotne jest również – oprócz wspierania samych studentów - wzmocnienie potencjału kadr w zakresie kształtowania kompetencji studentów, kontynuowanie sprawdzonych rozwiązań z dotychczasowych programów oraz wsparcie uczelni w zakresie opracowania nowych kierunków kształcenia i modyfikacji kształcenia na kierunkach już istniejących. Nie mniej ważne jest szersze wykorzystanie bilansów służących ocenie kompetencji uczestników projektów oraz włączanie przedstawicieli uczelni w konsultację założeń nowego programu, w połączeniu z prezentacją dobrych praktyk stosowanych w przeprowadzonych projektach.

Badanie zostało sfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.

RAPORT z badania