Dyrektywa w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju

Projekt dyrektywy UE w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (Corporate Sustainability Due Diligence Directive, CSDDD) zakłada wprowadzenie obowiązku należytej staranności dla określonych grup przedsiębiorstw w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom prowadzenia działalności biznesowej w zakresie praw człowieka i środowiska.

Obecnie CSDDD znajduje się na końcowym etapie procesu legislacyjnego UE.

W dniu 24 kwietnia 2024 r. Parlament Europejski przyjął w głosowaniu plenarnym kompromisowy projekt CSDDD.

Finalne przyjęcie i ogłoszenie tekstu dyrektywy w brzmieniu przyjętym przez PE i po zmianach wynikających z weryfikacji językowo-prawnej planowane jest w najbliższych tygodniach.

Zapowiadane przyjęcie dyrektywy CSDD zwieńczy około czteroletni proces wypracowania regulacji.

Proces ten został rozpoczęty zapowiedzią opracowania dyrektywy dotyczącej należytej staranności przedsiębiorstw przez Komisarza ds. Sprawiedliwości Didiera Reyndersa w kwietniu 2020 r. Pierwszy projekt dyrektywy w sprawie należytej staranności w zakresie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw został przedstawiony przez KE 23 lutego 2022 r. w odpowiedzi na inicjatywę ustawodawczą PE z 10 marca 2021 r. Następnie prace toczyły się na forum Grupy roboczej Rady UE ds. Prawa Spółek i zakończyły się przyjęciem przez Radę UE 1 grudnia 2022 r. podejścia ogólnego (kompromisowego) ws. dyrektywy CSDD. Odmienne stanowisko PE wobec niektórych przepisów projektu dyrektywy, przyjęte 1 czerwca 2023 r., było następnie przedmiotem trilogów politycznych między PE, Radą i KE. Dnia 15 grudnia 2023 r. został ogłoszony kompromis polityczny tych trzech instytucji w zakresie ramowego tekstu projektu. Dalsze uwagi państw, uwzględnione przez Prezydencję, znalazły odzwierciedlenie w kolejnym, finalnym tekście kompromisowym, który został przegłosowany 15 marca 2024 r. na posiedzeniu COREPER i następnie został przyjęty przez PE 24 kwietnia 2024 r.

Co się zmieni po wprowadzeniu dyrektywy?

wprowadzony zostanie obowiązek należytej staranności w odniesieniu do poszanowania praw człowieka i kwestii środowiskowych dla określonych grup przedsiębiorstw;
obowiązkowa należyta staranność w celu ograniczania negatywnych skutków będzie odnosiła się do działalności własnej przedsiębiorstw, działalności jednostek zależnych oraz do tzw. łańcucha działalności („chain of activities” – pojęcie będące kompromisem pomiędzy „łańcuchem wartości”, a „łańcuchem dostaw”);
zwiększy się odpowiedzialność i rozliczalność przedsiębiorstw za negatywne skutki prowadzonej przez nie działalności;
poprawi się dostęp do środków ochrony prawnej dla osób i podmiotów dotkniętych negatywnymi skutkami, powstałymi w wyniku działalności przedsiębiorstw;
przedsiębiorstwa będą ponosiły odpowiedzialność cywilną za negatywne skutki, pod pewnymi warunkami, a także będą podlegały karom pieniężnym za naruszenie obowiązków w zakresie należytej staranności.

Przedsiębiorstwa objęte dyrektywą

Dyrektywa będzie dotyczyć przedsiębiorstw z krajów UE, ale także przedsiębiorstw spoza UE. Zgodnie z art. 2 CSDDD podmioty utworzone zgodnie z prawem kraju członkowskiego UE, które będą objęte regulacją, można podzielić na grupy:

przedsiębiorstwa, które w ostatnim roku obrotowym, za które zostało lub powinno zostać sporządzone roczne sprawozdanie finansowe, zatrudniały średnio ponad 1000 pracowników, a ich przychody netto ze sprzedaży w skali światowej przekraczały 450 mln EUR;
przedsiębiorstwa, które same nie osiągnęły progów wskazanych powyżej, ale były najwyższą spółką dominującą („ultimate parent company") w grupie, która osiągnęła te progi;
przedsiębiorstwa, które same zawarły lub są najwyższą spółką dominującą grupy, która zawarła z niezależnymi spółkami zewnętrznymi umowy franczyzowe lub licencyjne w UE w zamian za opłaty licencyjne wynoszące ponad 22,5 mln EUR, jeżeli umowy te zapewniają wspólną tożsamość, wspólną koncepcję biznesową i stosowanie jednolitych metod prowadzenia działalności.

W przypadku przedsiębiorstw spoza UE kryterium podlegania przepisom dyrektywy nie opiera się na liczbie pracowników, jest związane z generowanym obrotem netto w UE i w podobny sposób odnosi się do spółek dominujących, umów franczyzowych i licencyjnych.

Wprowadzono stopniowe podejście do stosowania zasad określonych w dyrektywie (art. 30 dot. transpozycji). W pierwszej kolejności przepisy będą miały zastosowanie, po 3 latach od wejścia w życie dyrektywy, do największych przedsiębiorstw z UE, które zatrudniają ponad 5000 pracowników i odnotowały w ostatnim roku finansowym obrót netto w skali świata w wysokości ponad 1 500 mln EUR. W przypadku przedsiębiorstw spoza UE obowiązywał będzie obrót netto wygenerowany w UE w wysokości ponad 1 500 mln EUR. Po 4 latach od wejścia w życie dyrektywy, progi odnoszące się do przedsiębiorstw unijnych objętych dyrektywą będą wynosić 3000 pracowników i 900 mln EUR światowego obrotu netto. Po 5 latach przepisy dyrektywy obejmą przedsiębiorstwa o najniższych progach wskazanych w art. 2 CSDDD.

Małe i średnie przedsiębiorstwa nie będą bezpośrednio objęte przepisami dyrektywy, ale wejście w życie CSDDD będzie miało również oddziaływanie na sektor MŚP.

Obowiązki przedsiębiorstw

Zgodnie z założeniami projektu dyrektywy przedsiębiorstwa będą miały obowiązek m.in.:

uwzględniania należytej staranności w polityce przedsiębiorstw i zarządzaniu ryzykiem (art. 5),
identyfikacji, oceny i priorytetyzacji faktycznych i potencjalnych negatywnych skutków (art. 6 i 6a),
zapobiegania potencjalnym negatywnym skutkom (art. 7),
wstrzymania faktycznych negatywnych skutków (art. 8) oraz podejmowania działań naprawczych (art. 8c),
znaczącego angażowania interesariuszy w procesie należytej staranności (art. 8d),
wdrożenia procedur skargowych umożliwiających złożenie skarg w przypadku uzasadnionych obaw dotyczących faktycznych lub potencjalnych negatywnych skutków w działalności przedsiębiorstw (art. 9),
monitorowania skuteczności i adekwatności podejmowanych działań w zakresie należytej staranności (art. 10),
publikowania na stronie internetowej przedsiębiorstwa sprawozdania rocznego w odniesieniu do kwestii objętych dyrektywą (art. 11),
przyjęcia i realizacji planu transformacji na rzecz łagodzenia zmian klimatycznych (art. 15).

Artykuł 22 CSDDD reguluje odpowiedzialność cywilną przedsiębiorstw za szkody, które powstaną w wyniku negatywnych skutków działalności biznesowej.

Nadzór ze strony państwa

Zarówno Komisja Europejska, jak i państwa członkowskie będą wdrażać szereg działań wspierających przedsiębiorstwa we wdrażaniu dyrektywy CSDD, takich jak prowadzenie helpdesków, wydawanie wytycznych dotyczących różnych aspektów wdrażania należytej staranności, w tym modelowych klauzul umownych, prowadzenie dedykowanych stron internetowych.

Państwa członkowskie będą zobowiązane także do powołania odpowiednich organów nadzorczych (art. 17), które będą mogły m.in. (art. 18):

wszcząć postępowanie wyjaśniające z urzędu,
przeprowadzać inspekcje,
wyznaczać przedsiębiorstwom odpowiednie terminy na podjęcie działań naprawczych,
nakazać zaprzestania naruszeń przepisów krajowych przyjętych na podstawie dyrektywy oraz podjęcia działań naprawczych,
nałożyć kary pieniężne na przedsiębiorstwa (art. 20).

Stanowisko Rządu RP

Stanowisko Rządu RP wobec projektu dyrektywy w sprawie należytej staranności w zakresie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw zostało przyjęte w dniu 11 kwietnia 2022 r. przez Komitet do spraw Europejskich Rady Ministrów. W związku z istotnymi zmianami w projekcie konieczne było przygotowanie aktualizacji stanowiska Rządu RP. Aktualne stanowisko Rządu RP przyjęte w dniu 31 stycznia 2024 r. przez Komitet do spraw Europejskich Rady Ministrów jest dostępne do pobrania w sekcji "Materiały" na dole strony.

Czym jest należyta staranność według wytycznych międzynarodowych i jakie narzędzia wspierające są dostępne dla przedsiębiorstw?

Zagadnienie należytej staranności (due diligence) w działalności przedsiębiorstw w odniesieniu do praw człowieka zostało zdefiniowane w przyjętych w 2011 r. Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka.

W tym samym roku definicję należytej staranności, rozumianej jako proces oparty na analizie ryzyka, uwzględniany w ramach odpowiedzialnego prowadzenia działalności biznesowej (responsible business conduct, RBC) wprowadziła OECD w Wytycznych OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych. Dokument ten został zaktualizowany w czerwcu 2023 r. m.in. pod kątem spójności z aktualnymi pracami regulacyjnymi w UE i nosi obecnie nazwę Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych dotyczące odpowiedzialnego prowadzenia działalności biznesowej (Wytyczne OECD).

W 2018 r. OECD wypracowała szczegółowe Wytyczne OECD dotyczące należytej staranności w odpowiedzialnym prowadzeniu działalności biznesowej, które stanowią praktyczne wsparcie dla przedsiębiorstw we wdrażaniu Wytycznych OECD i zasad odpowiedzialnego biznesu w ogóle. Zawierają wyjaśnienia, wskazówki i przykłady ilustrujące należytą staranność.

Zgodnie z podejściem zaproponowanym przez ONZ i OECD należyta staranność jest procesem, który przedsiębiorstwa powinny przeprowadzać w celu identyfikacji faktycznych i potencjalnych negatywnych skutków prowadzonej przez siebie działalności, a także w celu zapobiegania negatywnym skutkom powstającym (lub mogącym powstać) w wyniku ich działalności (zarówno w podstawowej działalności przedsiębiorstwa, jak i w łańcuchu dostaw, a także w innych relacjach biznesowych) oraz łagodzenia tych negatywnych skutków.

W preambule CSDDD odwołuje się do międzynarodowych regulacji, w tym do Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka, Wytycznych OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych dotyczących odpowiedzialnego prowadzenia działalności biznesowej, Wytycznych OECD dotyczących należytej staranności w odpowiedzialnym prowadzeniu działalności biznesowej, a także wytycznych sektorowych OECD, które zawierają wskazówki w zakresie należytej staranności dostosowane od specyfiki branż.

W szczególności preambuła CSDDD stwierdza: „Proces należytej staranności określony w niniejszej dyrektywie powinien obejmować sześć etapów określonych w Wytycznych OECD dotyczących należytej staranności w odpowiedzialnym prowadzeniu działalności biznesowej”.

Wytyczne OECD stanowią zatem dostępne już dziś rzetelne narzędzie, którym można posłużyć się, by lepiej zrozumieć i wprowadzić w przedsiębiorstwie proces należytej staranności i w ten sposób przygotować się do obowiązków wynikających z dyrektywy CSDD w perspektywie najbliższych lat. Tłumaczenie standardów odpowiedzialnego biznesu wypracowanych przez OECD na język polski zapewnia Krajowy Punkt Kontaktowy OECD ds. odpowiedzialnego biznesu funkcjonujący w MFiPR, który organizuje także wydarzenia promocyjne, w tym webinaria, nt. aktualnych zagadnień związanych z odpowiedzialnym biznesem. Nagrania dostępne są na stronie Wydarzenia CSR.