Wpływ programu „Rodzina 500+” na dzietność.

Przede wszystkim należy podkreślić, że liczba urodzeń jest silnie zdeterminowana liczbą kobiet w wieku rozrodczym. Od początku XXI wieku populacja kobiet w wieku rozrodczym zmniejsza się. Wynika to z procesu starzenia się kobiet urodzonych w okresie wyżu demograficznego na przełomie lat 70’ i 80’. Jest to naturalny proces demograficzny, na który nie ma możliwości wpływu w krótkim okresie. Oznacza to, że wzrost liczby urodzeń w latach 2016-2017 i niewielki względnie spadek liczby urodzeń w 2018 r. miał miejsce w kontekście dynamicznie spadającej liczby kobiet w wieku rozrodczym.

Biorąc pod uwagę, że zmiany liczby urodzeń są w dużej mierze zdeterminowane zmianami liczby kobiet w wieku rozrodczym, znacznie lepszą miarą oceny zmian demograficznych jest współczynnik dzietności. W 2017 r. współczynnik dzietności w Polsce wyniósł 1,45 i był najwyższy od 1997 r. MRPiPS szacuje, że współczynnik dzietności w 2018 r. będzie kształtował się na podobnym poziomie, co w 2017 r. Wartości te są zdecydowanie wyższe niż te przewidywane w prognozie demograficznej GUS na lata 2014-2050, które w wariancie bardzo wysokim wskazywały wartość tego wskaźnika na poziomie 1,36 w 2017 r. oraz 1,39 w 2018 r.

Procesom demograficznym należy przyglądać się w dłuższym okresie. Liczba kobiet w wieku rozrodczym będzie spadać w dalszym ciągu, co wiąże się z wychodzeniem z okresu prokreacyjnego roczników wyżu lat 80. W związku z powyższym, należy się spodziewać dalszego spadku liczby urodzeń – jest on nieunikniony. Jeśli jednak współczynnik dzietności utrzyma się na obecnym poziomie lub wzrośnie, będzie to oznaczać pewną poprawę tendencji w zakresie dzietności.

Wpływ sytuacji dochodowej rodziny na decyzję o posiadaniu dziecka.

Istnieją badania wskazujące na dodatni wpływ zwiększenia świadczeń pieniężnych otrzymywanych przez rodziców zarówno na prawdopodobieństwo urodzenia dziecka, jak i na TFR, jednak badacze różnią się w odpowiedziach na pytanie o siłę tego związku (Por. Brewer M., Ratcliffe A., Smith S. (2010); Laroque, G. and B. Salanié (2008); Cohen A., Dehejia R., Romanov D. (2007)). Wydaje się także, że w przypadku skutków wypłat transferów pieniężnych na liczbę urodzeń wiarygodna ocena wymaga analizy dłuższego horyzontu czasowego niż dwa-trzy lata.

kwota świadczenia wychowawczego stanowi istotne wsparcie i w dużej mierze rekompensatę kosztów wychowania dzieci. I w tym sensie zwiększa w dużym stopniu stabilność materialną rodzin z dziećmi. Jednocześnie w latach 2016-2017 odnotowano wzrost liczby i odsetka urodzeń drugich, trzecich i kolejnych. Może to świadczyć o tym, że kwota wsparcia równa nie tylko 500 zł, ale także 1000 zł i więcej, stanowiła bodziec do podjęcia decyzji o rodzicielstwie.

Wpływ „Rodzina 500+” na sytuację poszczególnych grup rodzin.

Teza o pogorszeniu się sytuacji samodzielnych rodziców oraz rodzin z dziećmi z niepełnosprawnościami jest nieuprawniona. W przypadku rodzin z dzieckiem z orzeczeniem o niepełnosprawności ubóstwo skrajne obniżyło się w latach 2015-2017 z poziomu 10,7% do 4,9%, tj. o ponad 50%.

Autorzy Raportu korzystają z danych GUS, zmodyfikowanych do odzwierciedlenia właściwej struktury populacji, zgodnie z którymi ubóstwo samotnych rodziców w 2017 r. wyniosło 5,3% i obniżyło się z poziomu 8,0% w 2015 r. Najprawdopodobniej w tej grupie uwzględnione zostały gospodarstwa domowe samotnych rodziców z dziećmi i innymi osobami niesamodzielnymi. Takie ujęcie grupy samotnych rodziców nadal jednak sugeruje duży spadek ubóstwa (o ok. 34%). Należy przy tym pamiętać, że odbiega on od oficjalnych publikacji GUS, w których w grupie samotnych rodziców, nie uwzględnia się gospodarstw domowych ze starszymi osobami niesamodzielnymi na utrzymaniu.

Dane GUS sugerują, że ubóstwo skrajne wśród gospodarstw domowych samotnych rodziców z dziećmi na utrzymaniu obniżyło się latach 2015-2017 z poziomu 6,5% do 2,5%, co w ujęciu relatywnym oznacza spadek o ponad 60%, tj. największy spośród wszystkich typów rodzin w tym okresie. Wśród rodzin wielodzietnych ubóstwo obniżyło się z poziomu 12,2% do 6,4%, tj. o prawie połowę. Pogłębione analizy na danych GUS sugerują jednocześnie, że źródłem wzrostu dochodu w tych grupach w omawianym okresie było przede wszystkim świadczenie wychowawcze.

Wpływ programu „Rodzina 500+” na spadek ubóstwa.

Stopa ubóstwa skrajnego według danych GUS w latach 2015-2017 zmniejszyła się z poziomu 6,5% do 4,3%, tj. o ok. 34%, co oznacza, że zmiana ta znajdowała się w przedziale zawartym w symulacji. Jednocześnie stopa ubóstwa wśród dzieci zmniejszyła się z poziomu 9,0% do 4,3%, tj. o prawie połowę. Skala spadku jest faktycznie niższa niż prognozowana w symulacji

Nie jest zrozumiałe, dlaczego fakt, że rzeczywiste dane nie pasują do wyników symulacji autorów, jest przesłanką do formułowania tezy o rozczarowującym efekcie Programu. Problem wydaje się leżeć raczej po stronie założeń zawartych w symulacji, które odbiegają od metodologii liczenia ubóstwa skrajnego.

Dane dot. spadku ubóstwa.

Główną przyczyną rozbieżności pomiędzy przywołanymi symulacjami, a danymi GUS, jest oparcie symulacji na dochodzie, o czym autorzy Raportu wspominają. Dane GUS dotyczące ubóstwa skrajnego oparte są na wydatkach, zaś te zazwyczaj są niższe od dochodów. Do uzyskania właściwego wyniku symulacji należałoby założyć pewną elastyczność pomiędzy wydatkami a dochodami, tzn. założyć, że część dochodów jest przeznaczana na wydatki, nie zaś wszystkie.

Wpływ programu „Rodzina 500+” na rynek pracy.

Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 25-49 lat w 2018 r. wyniósł 76,6%, zaś w 2015 r. – 74,5%. Jednocześnie przez cały ten okres jest on wyższy niż wskaźnik zatrudnienia dla kobiet w tej grupie wieku w UE28.

Wskazywana przez autorów poprawa sytuacji na rynku pracy oraz wynagrodzeń także ma wpływ na bierność zawodową kobiet w wieku w którym najczęściej posiadają one małe dzieci. Dobra sytuacja na rynku pracy, posiadanie stabilnego zatrudnienia przez głowę gospodarstwa domowego oraz stabilny wzrost wynagrodzeń w ostatnich latach może paradoksalnie przyczyniać się do rezygnacji z zatrudnienia tych kobiet, które doświadczają największych trudności z łączeniem obowiązków zawodowych i opieki nad dziećmi lub też których praca nie jest satysfakcjonująca. Wzrost bierności zawodowej kobiet obserwowany był też w latach 2008-2009, kiedy sytuacja na rynku pracy znacząco poprawiła się w porównaniu z poprzednimi latami. Najnowsze  badanie CBOS „Program Rodzina 500+ po trzech latach funkcjonowania” (kwiecień 2019 r.) wskazuje, że sytuacja związana z rezygnacją z pracy zawodowej matki w rodzinach korzystających ze świadczenia 500+ jest raczej rzadka – jedynie 1% respondentów wskazał,  że sytuacja taka dotyczy ich osobiście lub ich rodziny, zaś około 14% wskazało, że zetknęli się z takim przypadkiem w rodzinach które znają osobiście. Jednocześnie 2% respondentów wskazało, że podjęli pracę lub sytuacja taka zdarzyła się w ich rodzinie, zaś koleje 12% zetknęło się z takim przypadkiem w rodzinach które znają osobiście.

W części dotyczącej demografii, autorzy raportu wskazują, że wzrostu liczby dzieci obserwowany w latach 2016-2017 nie można wiązać bezpośrednio z wprowadzeniem świadczenia wychowawczego, gdyż w latach poprzedzających wprowadzono wiele rozwiązań mających wpływ na decyzje prokreacyjne. W związku z tym obserwowany wzrost urodzeń może być także efektem tych rozwiązań. Analogiczny argument nie został jednak zastosowany przy ocenie wpływu wprowadzenia świadczenia wychowawczego na aktywność zawodową kobiet.

 Badanie modułowe BAEL pt. Praca a obowiązki rodzinne w 2018 r. wskazuje, że wprowadzenie świadczenia wychowawczego (500+) nie wpłynęło bezpośrednio na sytuację na rynku pracy osób zamieszkujących gospodarstwa domowe korzystające z tego świadczenia – 95% respondentów wskazało, że nie podjęło żadnych działań mających na celu zmianę sytuacji na rynku pracy w związku z uzyskaniem świadczenia.